Descarga la aplicación para disfrutar aún más
Vista previa del material en texto
Is ab el in o A . S ie de ( Co or d. ) A is en be rg , B ea tr iz ; B ai l, N or a; C ar - D en kb er g, A ri el ; D ía z, Se ba st iá n; Fi no cc hi o, S ilv ia ; G óm ez , M ar ía L ui sa ; La rr am en dy , A lin a In és ; Se ru ln ic of f, A dr ia na E di th ; V ija rr a, A na M ar ía ; V ill a, A dr ia na ; Z en ob i, V iv ia na . Ci en ci as S oc ia le s en l a es cu el a. Cr it er io s y p ro p u es ta s p ar a la en se ñ an za . Co le cc ió n di ri gi da p or S ilv in a G vi rt z. 44 a- y pe da go gí as d e la im ag en . B ue no s A ir es : F LA CS O -O SD E -M an an ti al . m - pl ic ac ió n na ci on al u- ra e n B ra si l y A rg en ti na . B ue no s A ir es : E dh as a. 45 CA P ÍT U LO 3 En se ñ ar H is to ri a en la le ct u ra c o m p ar ti d a. R el ac io n es e n tr e co n si gn as , co n te n id os y a p re n d iz aj e1 B ea tr iz A is en be rg ¿E s po si bl e le er e n la e sc ue la ? D el ia L er ne r La le ct ur a es u na h er ra m ie nt a fu nd am en ta l p ar a ap re nd er H is to ri a. Y lo e s ha st a ta l p un to qu e, e n ci er ta s co nd ic io ne s, l ee r te xt os d e H is to ri a y ap re nd er H is to ri a so n do s pr oc es os qu e se fu nd en e n un a m is m a ac ti vi da d: a pr en de m os H is to ri a le ye nd o. E st a co nj un ci ón e nt re l ec tu ra y a pr en di za je e s ca si a je na a l a re al id ad e sc ol ar . S i bi en e l tr ab aj o co n te xt os o cu pa u n lu ga r ce nt ra l e n la e ns eñ an za d e la H is to ri a, la e sc ue la fr ac as a en s u co m et id o: m uc ho s al um no s no a pr en de n H is to ri a le ye nd o. E s m ás , l ej os d e ar ti cu la r- se c on e l a pr en di za je , l a le ct ur a en n ue st ra a si gn at ur a qu ed ó as oc ia da a la p as iv id ad d e lo s al um no s y al e st ud io m em or ís ti co q ue t an p oc o ti en e qu e ve r co n la le ct ur a y co n la c on s- tr uc ci ón d el c on oc im ie nt o hi st ór ic o. E st a si tu ac ió n fo rm a pa rt e de la p ro fu nd a de sn at ur a- liz ac ió n qu e su fr e la l ec tu ra e n la e sc ue la , c ar ac te ri za da p or D el ia L er ne r, q ue l a lle va a e- L er ne r (2 00 1) t ra za u n fe cu nd o ca m in o pa ra q ue la le ct ur a es co la r re - cu pe re s u na tu ra le za y s u se nt id o, c on di ci ón q ue c on si de ra im pr es ci nd ib le p ar a la d em o- cr at iz ac ió n de la e ns eñ an za . E st e ar tí cu lo p re te nd e co ns ti tu ir u n es la bó n m ás e n es te c a- m in o, b us ca nd o ap or ta r al go d e lu z so br e la s co nd ic io ne s de la s si tu ac io ne s de le ct ur a en la s cl as es d e H is to ri a qu e pu ed en c on tr ib ui r a qu e lo s al um no s ap re nd an l ey en do . M ás es pe cí fic am en te , n os c en tr ar em os e n la s co ns ig na s co n la s qu e se p ro po ne a lo s al um no s ab or da r lo s te xt os , e n re la ci ón c on lo s co nt ex to s en lo s qu e se d es ar ro lla la le ct ur a, e s d e- ci r, e n re la ci ón c on c óm o y pa ra q ué s e le e. T am bi én a na liz ar em os la s in te rr el ac io ne s en tr e la s co ns ig na s, lo s co nt en id os y e l a pr en di za je d e lo s al um no s. 1 Pr od uc ci ón d el P ro ye ct o U B A Cy T F 08 5, c od ir ig id o po r D . L er ne r y B . A is en be rg . E l s ub eq ui po d e- di ca do a H is to ri a es tá in te gr ad o, a de m ás , p or M . T or re s, K . B en ch im ol , A . L ar ra m en dy , L . C oh en , A . Ca ra ba ja l y A . O lg uí n. In st it ut o de In ve st ig ac io ne s en C ie nc ia s de la E du ca ci ón , F ac ul ta d de F ilo so fía a le ct ur a en la e ns eñ an za d e la H is to ri a: e- vi st a La ti no am er ic an a de L ec tu ra , a ño 2 6, n úm . 3 , s ep ti em br e de 2 00 5. 46 Le er H is to ri a: r ec on st ru ir e l m u n d o h is tó ri co d es p le ga d o en lo s te xt o s E n la t ra di ci ón e sc ol ar e st á in st al ad a la c on ce pc ió n se gú n la c ua l l ee r es e xt ra er in fo rm a- ci ón d e lo s te xt os , c om o si e st os fu er an r ec ip ie nt es y la ta re a de l l ec to r fu er a re la ti va m en te pa si va y s en ci lla : se l im it ar ía a l oc al iz ar y s ac ar t ro zo s de l a in fo rm ac ió n qu e es tá e n un te xt o, y q ue s er ía l a m is m a pa ra c ua lq ui er l ec to r. D es de e st a id ea , l ee r pa re ce u na t ar ea po co e xi ge nt e. S e co nc ib e la le ct ur a co m o un a ha bi lid ad g en er al q ue s e en se ña y s e ad qu ie - re e n lo s pr im er os g ra do s y qu e lu eg o se u sa p ar a ap re nd er c ua lq ui er a si gn at ur a es co la r. Le er p ar a ap re nd er n o ap ar ec e aq uí c om o un p ro bl em a: s er ía s uf ic ie nt e di sp on er d e te xt os de c al id ad s ob re lo s co nt en id os q ue n os p ro po ne m os t ra ns m it ir . E n cu an to a la e ns eñ an za de la H is to ri a, s i b ie n se c on si de ra q ue la le ct ur a pr ov ee in su m os im pr es ci nd ib le s, s e pr iv i- le gi a el t ra ba jo p os te ri or : e l t ra ba jo in te le ct ua l i nt er es an te p ar a el a pr en di za je d e H is to ri a co m o ex pl ic ar , r el ac io na r, in fe ri r, e tc . v en dr ía d es pu és d e la le ct ur a, a p ar ti r de la s u- pu es ta in fo rm ac ió n ya e xt ra íd a (L au ti er , 1 99 7) . D es de e st a co nc ep ci ón , n o se e nt ie nd e po r qu é lo s al um no s en cu en tr an d if ic ul ta de s pa ra c om pr en de r lo s te xt os . S in e m ba rg o se t ra ta de u na i de a m uy a rr ai ga da y d if un di da : in cl us o m uc ho s al um no s no s di ce n qu e le er e s E n co nt ra pa rt id a, h ac e ya t ie m po , l as in ve st ig ac io ne s ps ic ol in gü ís ti ca s de m os tr ar on q ue la le ct ur a es u n pr oc es o in te ra ct iv o de c on st ru cc ió n de s ig ni fic ad os e n el q ue la c on tr ib uc ió n de l le ct or e s ta n de ci si va c om o la d el e sc ri to r. A de m ás , l o qu e ca da l ec to r pu ed e re co n s- tr ui r en la le ct ur a de pe nd e de s us c on oc im ie nt os p re vi os s ob re e l t em a de l t ex to ; p or e so di fe re nt es l ec to re s qu e le en e l m is m o te xt o pu ed en h ac er i nt er pr et ac io ne s m uy d is ti nt as (G oo dman , 1 98 2) . E n ot ra s pa la br as : e l s ig ni fi ca do c on st ru id o en la le ct ur a es p ro du ct o de la in te ra cc ió n en tr e el m un do d el le ct or y e l m un do d el t ex to . C on lo c ua l, lo q ue c om pr en - de m os a l l ee r un te xt o de H is to ri a de pe nd e, e n gr an m ed id a, d e lo q ue y a sa be m os d e H is - to ri a y de l m un do s oc ia l en g en er al . E st os c on oc im ie nt os s on l as h er ra m ie nt as q ue n os pe rm it en le er y c on oc er . te xt o y a- ci ón d e la s si tu ac io ne s, d e la s ex pe ri en ci as , m ot iv ac io ne s, c au sa s y co ns ec ue nc ia s a la s cu al es s e re fi er e el t ex to . C om o se ña la m os r ec ié n, p ar a re al iz ar e st e tr ab aj o de r ec on st ru c- ci ón , q ue n os p er m it e ap re nd er H is to ri a le ye nd o, u ti liz am os c om o he rr am ie nt as co m o m ar co s de a si m ila ci ón n ue st ro s co no ci m ie nt os p re vi os s ob re H is to ri a y so br e el m un do so ci al . D ife re nt es e st ud io s ha n m os tr ad o qu e la s di fic ul ta de s qu e se l es p re se nt an a l os al um no s en l a le ct ur a, m uc ha s ve ce s, s e or ig in an e n la f al ta d e co no ci m ie nt o hi st ór ic o o so ci al n ec es ar io p ar a in te rp re ta r lo s te xt os y q ue , a de m ás , e l c on oc im ie nt o qu e ti en en lo s 47 lle va a c on st ru ir i nt er pr et ac io ne s m uy d ife re nt es d e la s qu e ha ce m os l os a du lt os ( A is en - be rg , 20 05 b y 20 08 ; B en ch im ol , Ca ra ba ja l y La rr am en dy , 20 08 ; K au fm an y P er el m an , 19 96 ; P er el m an , 2 00 8) . E n sí nt es is , s i p re te nd em os q ue lo s al um no s ap re nd an H is to ri a al le er , e s pr ec is o, p or u n la do , p ro m ov er e n el a ul a un t ra ba jo g en ui no d e re co ns tr uc ci ón , e n el q ue l os a lu m no s pu ed an e st ab le ce r in te ns as r el ac io ne s en tr e su m un do ( y su s co no ci m ie nt os ) y lo s m un do s hi st ór ic os d es pl eg ad os e n lo s te xt os ; y , p or o tr o la do , r es ul ta fu nd am en ta l b ri nd ar la a yu da qu e lo s al um no s ne ce si ta n pa ra a fr on ta r la s di fi cu lt ad es q ue s e le s pl an te an e n la le ct ur a. Pe ro ta m bi én h ay o tr os a sp ec to s de ci si vo s qu e pa sa re m os a c on si de ra r. E l p ro p ós it o le ct or y la s co n si gn as d e le ct u ra Co m o ve ni m os s os te ni en do , l a co m pr en si ón q ue p od em os a lc an za r de u n te xt o de pe nd e de su c al id ad , d e lo s co no ci m ie nt os p re vi os q ue t en ga m os s ob re e l t em a y de l t ip o de r el ac io - ne s qu e es ta bl ez ca m os e nt re lo q ue y a sa be m os y lo q ue v am os le ye nd o. Is ab el S ol é (1 99 4) re m ar ca o tr o fa ct or d ec is iv o en la c al id ad d e es te t ip o de r el ac io ne s y q ue , p or e nd e, r es ul - ta d et er m in an te p ar a la c om pr en si ón : e s el d e lo s ob je ti vo s o in te nc io ne s qu e pr es id en la le ct ur a. T am bi én G oo dm an ( 19 96 ) se ña la q ue l o qu e el le ct or p ue de c om pr en de r en u na le ct ur a pa rt ic ul ar d ep en de d el o bj et iv o qu e pe rs ig ue ; d e el lo s e de sp re nd e qu e un m is m o le ct or , e n di st in ta s si tu ac io ne s de l ec tu ra , p ue de c on st ru ir i nt er pr et ac io ne s di fe re nt es d e a- te gi as q ue p on em os e n ju eg o pa ra lo gr ar u na in te rp es tr at eg ia s so n la s re sp on sa bl es d e la c om pr en si ón y d el c on tr ol q ue e je rc em os s ob re l a co m pr en si ón ( So lé , 1 99 4) . C on lo c ua l, so n lo s pr op ós it os d e la le ct ur a lo s qu e de te rm in an el t ra ba jo in te le ct ua l el e sf ue rz o co gn it iv o q ue d es pl eg am os a l l ee r. E n co ns ec ue nc ia , la p os ib ili da d de q ue lo s al um no s re co ns tr uy an e l m un do h is tó ri co d e un t ex to , y d e qu e ap re nd an h is to ri a le ye nd o de pe nd e de l p ro pó si to q ue e llo s m is m os a su m an e n su le ct ur a. Po r el lo , e s fu nd am en ta l a na liz ar p ar a qu é le en lo s al um no s en la s cl as es d e H is to ri a. E st o no s re m it e a la s co ns ig na s de le ct ur a da do q ue , t al c om o ca ra ct er iz ar em os a c on ti nu ac ió n, m ed ia ti za n la in te ra cc ió n de lo s al um no s co n lo s te xt os . E n la s cl as es d e H is to ri a, la le ct ur a co ns ti tu ye u n m ed io p ar a en se ña r de te rm in ad os c on - te ni do s. P ar a or ie nt ar h ac ia e llo s la a te nc ió n de l os a lu m no s, d es de n ue st ra p er sp ec ti va do ce nt e, la s co ns ig na s so n he rr am ie nt as im pr es ci nd ib le s. E n co nt ra pa rt id a, p ar a lo s al u m - no s, la c on si gn a re m it e ha bi tu al m en te a u na a ct iv id ad im pu es ta q ue n o de be n tr an sg re di r: se e sf ue rz an p or i de nt ifi ca r cu ál e s la t ar ea s ol ic it ad a pa ra s at is fa ce r la s ex pe ct at iv as d el do ce nt e; a de m ás , l os a lu m no s su el en b us ca r la v ía m ás e co nó m ic a pa ra a rr ib ar a l a re s- 48 pu es ta , c on l o cu al i nt er pr et an l a co ns ig na d el m od o m ás r es tr ic ti vo p os ib le ( B as uy au y G uy on , 1 99 4) . E n ta nt o, c ua nd o le en , l a pr eo cu pa ci ón c en tr al d e m uc ho s al um no s es c u m - pl ir c on la s co ns ig na s, e st as s ue le n ju ga r un r ol d es ta ca do e n la c on fig ur ac ió n de l o bj et iv o de l a le ct ur a: l ee n pa ra r es po nd er la s. A sí l o co ns ta ta n di fe re nt es a ut or es : se gú n M ar ie u- ra /p re gu nt as /r es pu es ta s se g en er al iz a, s e ge ne ra liz an t am bi én p ar a lo s al um no s un os D ad o qu e, c om o ya s eñ al am os , e l t ra ba jo in te le ct ua l d es pl eg ad o en la le ct ur a gu ar da e st re - ch a re la ci ón c on e l p ro pó si to le ct or , l as c on si gn as in flu ye n en e l t ip o de le ct ur a qu e re al i- za n lo s al um no s. P or e llo , r es ul ta c ru ci al a na liz ar s i la s co ns ig na s qu e pr op on em os p ro - m ue ve n en l os a lu m no s la m od al id ad d e le ct ur a ne ce sa ri a pa ra a pr en de r H is to ri a. C ab e ac la ra r qu e no c on ce bi m os u na r el ac ió n lin ea l ni det er m in an te e nt re l as c on si gn as p la n- te ad as y l a m od al id ad d e le ct ur a qu e de sp lie ga n lo s al um no s; l as c on si gn as s on s ol o un fa ct or d en tr o de u na s it ua ci ón d e au la q ue s ie m pr e es m uy c om pl ej a. N o ob st an te , y m ás al lá d e lo q ue p ue da h ac er c ad a un o de n ue st ro s al um no s, e s fu nd am en ta l an al iz ar s i la ta re a qu e le s es ta m os p id ie nd o si rv e re al m en te p ar a ap re nd er lo q ue q ue re m os e ns eñ ar ; en o tr as p al ab ra s, s i l a ta re a pr es er va e l s en ti do d e lo s co nt en id os d e en se ña nz a. E n fu nc ió n de l m ar co h as ta a qu í p re se nt ad o, p as ar em os a a na liz ar la s co ns ig na s y m od al i- da de s de l ec tu ra p re do m in an te s en l a en se ña nz a us ua l de l a H is to ri a. L ue go p re se nt ar e- m os u na c ar ac te ri za ci ón d e si tu ac io ne s de l ec tu ra y d e co ns ig na s qu e co nt ri bu ye n a pr o- m ov er e l a pr en di za je d e la H is to ri a, t al c om o lo m ue st ra n lo s re su lt ad os d e nu es tr a in ve s- ti ga ci ón d id ác ti ca e n cu rs o so br e la le ct ur a co m o ob je to d e en se ña nz a y co m o he rr am ie nt a de a pr en di za je ( Le rn er , A is en be rg , E sp in oz a, 2 00 9) . E n la e n se ñ an za u su al : c u es ti on ar io s y le ct u ra e n s ol ed ad E n la e ns eñ an za d e la H is to ri a, d e ac ue rd o co n A ud ig ie r (1 99 2) , t en em os u na t ra di ci ón d e m ic ro cu es ti on ar io s, q ue p ar ec e ba sa da e n el s up ue st o de q ue la c om pr en si ón d el t ex to de la c om pl ej id ad d e la r ea lid ad d e la c ua l d a cu en ta s e di er a m ás c la ra m en te c om o re - su lt ad o de la a cu m ul ac ió n de m ic ro rr es pu es ta s a m ic ro pr eg un ta s. E n co ns on an ci a co n el lo , B as uy au y G uy on ( 19 94 ) (5 ) se ña la n qu e la s co ns ig na s m ás fr ec ue nt es s on la s de d es co m - po si ci ón d e un t ex to e n in fo rm ac io ne s pu nt ua le s, q ue ll ev an a p on er e n ju eg o fu nd am en - ta lm en te la e st ra te gi a de lo ca liz ac ió n; e l t ra ba jo in te le ct ua l q ue e st o pr om ue ve e s la id en ti - fi ca ci ón y r ep ro du cc ió n de in fo rm ac ió n. C on e llo , e l p ro pó si to le ct or d e lo s al um no s su el e qu ed ar r ed uc id o a bu sc ar y e xt ra er d el t ex to lo n ec es ar io p ar a re sp on de r a la s pr eg un ta s; 49 pr op ós it o qu e m uc ha s ve ce s pu ed e al ca nz ar se c on u na m od al id ad d e le ct ur a m uy s up er fi - ci al , i ns uf ic ie nt e pa ra a pr en de r. Ca be s eñ al ar q ue e l m ic ro cu es ti on ar io p ro vi en e de l a de sc om po si ci ón a na lít ic a de l te xt o qu e ha ce e l d oc en te c ua nd o pl an ifi ca . E l a lu m no p ue de in te rp re ta r el li st ad o de p re gu nt as co m o un a su m at or ia d e ta re as p un tu al es e in de pe nd ie nt es p ar a re so lv er , y n o co m o pa rt e de l a ná lis is d e un a to ta lid ad o c om o ta re as in te rr el ac io na da s. E s de ci r, la s pr eg un ta s or ie n- ta n al a lu m no d ir ec ta m en te a p ar te s, s al te an do ( si n pr om ov er ) la m ir ad a so br e el t ex to co m o to ta lid ad , m ir ad a qu e ge ne ra lm en te e s ne ce sa ri a pa ra c on st ru ir u na r ep re se nt ac ió n in te gr ad a de la s it ua ci ón h is tó ri ca d es pl eg ad a en e l t ex to y q ue s e pr et en de e ns eñ ar . C on lo cu al , l as c on si gn as d e de sc om po si ci ón n o só lo d es co m po ne n el t ex to , s in o qu e pu ed en ll e- va r a oc ul ta r o a de fo rm ar e l ob je to q ue s e pr et en dí a en se ña r; s e tr at a de u n pr ob le m a vi nc ul ad o a la in te rr el ac ió n en tr e fo rm a y co nt en id o de e ns eñ an za , c ue st ió n cl av e qu e ir e- m os r et om an do a lo la rg o de l t ra ba jo . A ho ra b ie n, d es de h ac e ti em po m uc ho s do ce nt es t om ar on d is ta nc ia d e la s co ns ig na s de de sc om po si ci ón y p ro po ne n la l ec tu ra a p ar ti r de c ue st io na ri os -g uí a co n co ns ig na s qu e pr et en de n or ie nt ar a lo s al um no s ha ci a la c on st ru cc ió n de id ea s gl ob al es , e xp lic ac io ne s o re la ci on es ; s on c on si gn as m uy d ife re nt es d e la s de d es co m po si ci ón , e n ta nt o su r es ol uc ió n re qu er ir ía d e un t ra ba jo i nt en so d e re co ns tr uc ci ón d el m un do d el t ex to . S ue le n se r pr e- gu nt as c on si st en te s co n lo s co nt en id os q ue s e pr et en de e ns eñ ar . E l pr ob le m a qu e re en - co nt ra m os e n es to s ca so s es q ue l os a lu m no s, c on f re cu en ci a, n o co m pr en de n es ta s co n- si gn as o n o pu ed en h ac er s ol os e l t ra ba jo d e le ct ur a qu e ha rí a fa lt a pa ra r es po nd er la s. Pe ro e l p ro bl em a no e s de lo s a- da s G uí as d e co m pr en si ón le ct or a so n ej er ci ci os d e ev al ua ci ón d e la c om pr en si ón y n o de en se ña nz a (S ol é, 1 99 4) . L as p re gu nt as p or s í m is m as n o ay ud an a c om pr en de r y te rm in an al ej an do a lo s al um no s de l tr ab aj o de l ec tu ra : en l ug ar d e co nc en tr ar se e n in te rp re ta r lo qu e pu ed en d el t ex to y d e re co ns tr ui r lo q ue e st á a su a lc an ce , d ed ic an b ue n ti em po d e la cl as e a tr at ar d e en te nd er q ué q ui er e el m ae st ro . L os a lu m no s te rm in an c op ia nd o pa rt es de l te xt o, p or qu e so lo s no p ue de n ha ce r ot ra c os a. C on tr ib uy en a g en er ar e st e re su lt ad o la s co st um br es d id ác ti ca s lig ad as a l s up ue st o de q ue la le ct ur a no e s un a ac ti vi da d co m pl e- ja : g en er al m en te s e de ja q ue lo s al um no s tr ab aj en s ol os c on lo s te xt os ; de e st e m od o, e s m uy d ifí ci l r ec on oc er y o fr ec er le s la a yu da q ue e llo s ne ce si ta n pa ra a fr on ta r lo s ob st ác ul os qu e se le s pr es en ta n en la le ct ur a, m uc ha s ve ce s vi nc ul ad os a l c on te ni do o a la p rá ct ic a de le er te xt os d e hi st or ia . 50 A de m ás , s ea n pr eg un ta s de d es co m po si ci ón o c om pl ej as , s ea e n tr ab aj o in di vi du al og ru - pa l, la t ar ea p ar a lo s al um no s (e l c on sa bi do q ué -h ay -q ue -h ac er ) si gu e si en do r es po nd er e l cu es ti on ar io . L a ta re a ce nt ra l n o es le er , l a le ct ur a qu ed a co m o un m ed io p ar a cu m pl ir c on a sa ti sf ac er n ue st ro p ed id o. E st am os a nt e un a te ns ió n, v ea m os d e qu é se tr at a. D ec ía m os q ue c on ce bi m os la le ct ur a co m o un m ed io p ar a en se ña r H is to ri a, y e n es te s en - ti do , l as c on si gn as s on h er ra m ie nt as im pr es ci nd ib le s pa ra o ri en ta r a lo s al um no s ha ci a lo s co nt en id os p ar a en se ña r. P er o pa ra q ue p ue da n ap re nd er H is to ri a le ye nd o, e s pr ec is o qu e lo s al um no s se in vo lu cr en c om o su je to s de sd e su s pe rs pe ct iv as , y ti en da n re la ci on es e nt re su m un do y e l m un do p la sm ad o en e l t ex to ; e st o re qu ie re d e ci er ta a ut on om ía e n la in te r- ac ci ón c on e l te xt o. ¿ Có m o lo gr ar q ue l as c on si gn as n o se i nt er po ng an y o bs ta cu lic en l a le ct ur a? E n la e ns eñ an za d e la H is to ri a (y d e la s Ci en ci as S oc ia le s en g en er al ) te ne m os e l d es af ío d e af ro nt ar u na t en si ón q ue s e ge ne ra e nt re , p or u n la do , l a ne ce si da d de o ri en ta r la in te rp re - ta ci ón d e lo s te xt os e n fu nc ió n de lo s co nt en id os a e ns eñ ar y , p or o tr o la do , e l e sp ac io d e lib er ta d qu e es p re ci so o to rg ar a lo s al um no s pa ra q ue p ue da n de se nv ol ve rs e co m o le ct o- re s y re co ns tr ui r de sd e su s m un do s lo s m un do s hi st ór ic os d es pl eg ad os e n lo s te xt os . A fr on ta r es te d es af ío e s un p ro bl em a ce nt ra l. P ar a en se ñ ar y a p re n d er H is to ri a le ye n d o: le ct u ra c om p ar ti d a, c on si gn as g lo b al es y ab ie rt as Pa ra q ue l os a lu m no s ap re nd an H is to ri a le ye nd o es p re ci so p ro m ov er u n tr ab aj o d e re - co ns tr uc ci ón d e la s si tu ac io ne s hi st ór ic as d es pl eg ad as e n lo s te xt os . ¿Q ué c on di ci on es di dá ct ic as s on n ec es ar ia s pa ra p ro m ov er e n el a ul a es ta m od al id ad d e le ct ur a? E st a pr e- gu nt a or ie nt a nu es tr a in ve st ig ac ió n (L er ne r, A is en be rg , E sp in oz a, 2 00 9 (6 )) . Ll ev am os di ez a ño s (7 ) di se ña nd o, im pl em en ta nd o y an al iz an do s it ua ci on es d e le ct ur a en e l m ar co de p ro ye ct os d e en se ña nz a co nc eb id os c om o se cu en ci as d id ác ti ca s s ob re d ife re nt es te m át ic as h is tó ri ca s, d e 4. º a 9. º añ o de l a es co la ri da d (c on a lu m no s de 9 a 1 4 a ño s) . E n es to s pr oy ec to s, b us ca m os q ue q ue de e nc ar na da la le ct ur a co m o he rr am ie nt a pa ra a pr en - de r H is to ri a. E n re la ci ón c on e llo , l as s it ua ci on es d e le ct ur a se e st ru ct ur an y d es ar ro lla n ar ti cu la nd o do s pi la re s (o c ue st io ne s bá si ca s) . E l p ri m er p ila r es q ue s on s it ua ci on es d on - u- di o de u n te m a de h is to ri a (8 ). Y s e bu sc a in st al ar c om o pr op ós it o de l a le ct ur a co no ce r es te te m a o al gu no d e su s as pe ct os . 51 E l se gu nd o pi la r, e nt re la za do c on e l an te ri or , e s qu e qu ed a pr iv ile gi ad a la a ct iv id ad d e le ct ur a en v ar io s se nt id os , s e le e m uc ho y s e re le e en d is ti nt as s it ua ci on es . E n pr im er l u- ga r, s e ar ti cu la n le ct ur as d e di fe re nt es t ex to s so br e un a m is m a te m át ic a o so br e as pe ct os co m pl em en ta ri os d e un a m is m a te m át ic a (L er ne r, A is en be rg , E sp in oz a, 2 00 9) . E n se gu nd o lu ga r, s e ar ti cu la n le ct ur as i nd iv id ua le s, g ru pa le s y co le ct iv as d el m is m o te xt o (L er ne r, 20 02 ). E n te rc er lu ga r, la t ar ea q ue s e pi de a lo s al um no s es le er ; l o qu e su po ne q ue e l te x- to n o es u n si m pl e m ed io p ar a re so lv er o tr a ta re a. E n cu ar to lu ga r, s e de sa rr ol la u n in te ns o tr ab aj o en s it ua ci on es d e le ct ur a co m pa rt id a; v ea m os a c on ti nu ac ió n en q ué c on si st en . So b re la le ct u ra c om p ar ti d a La s si tu ac io ne s de l ec tu ra c om pa rt id a ca ra ct er iz ad as p or l a di dá ct ic a de l a le ct ur a pa ra en se ña r a le er ( po r ej em pl o: L er ne r, 2 00 1 y 20 02 ; L er ne r y ot ro s, 1 99 7; S ol é, 1 99 4) c on st i- tu ye n si tu ac io ne s es pe ci al m en te p ro pi ci as p ar a ay ud ar a l os a lu m no s a re co ns tr ui r la s pr ob le m át ic as o m un do s so ci al es e h is tó ri co s de sp le ga do s en lo s te xt os . E n la s si tu ac io ne s de l ec tu ra c om pa rt id a, l os a lu m no s y el d oc en te p ar ti ci pa n in te ns am en te ; no s e tr at a de le er e n vo z al ta o d e re pe ti r la s pa la br as d el t ex to , s in o de t ra ba ja r so br e la s in te rp re ta ci o- ne s, e s de ci r, s ob re l a re co ns tr uc ci ón d e la s id ea s pr es en ta da s en l os t ex to s. E l do ce nt e pr om ue ve q ue lo s al um no s in te rp re te n y qu e ex pr es en lo q ue , p ar a el lo s, d ic en lo s te xt os , co n lo c ua l s e le s ot or ga u n lu ga r de s uj et os y d e le ct or es y , a de m ás , s e po ne d e m an ifi es to su p er sp ec ti va , s us l og ro s y di fi cu lt ad es e n la c om pr en si ón . L as i nt er pr et ac io ne s qu e al - ca nz an l os a lu m no s da n cu en ta d e qu é y có m o en ti en de n lo s co nt en id os p re se nt ad os e n lo s te xt os , y e n es te s en ti do s on p is ta s fu nd am en ta le s pa ra e ns eñ ar H is to ri a, e n ta nt o pe r- m it en r ec on oc er c uá l es la i nf or m ac ió n y la a yu da q ue e llo s ne ce si ta n pa ra a va nz ar e n la co m pr en si ón d el te xt o y, c on e llo , p ar a re co ns tr ui r la s si tu ac io ne s hi st ór ic as q ue q ue re m os en se ña r a tr av és d e la le ct ur a (9 ). A p ar ti r de l as i nt er pr et ac io ne s qu e lo s al um no s va n re al iz an do , s e de sp lie ga u na s ól id a in te rv en ci ón d oc en te : po r un l ad o, p ro m ue ve i nt er ca m bi os d eid ea s en tr e lo s al um no s y re le ct ur as q ue a yu de n a al ca nz ar in te rp re ta ci on es m ás a ju st ad as d e lo s te xt os y , p or o tr o la do , b ri nd a to da s la s in fo rm ac io ne s y ex pl ic ac io ne s qu e no e st án e n el t ex to y q ue s on in di sp en sa bl es p ar a co m pr en de rl o. E st as in te rv en ci on es d e ex pa ns ió n o re lle na do d eb en in te ns ifi ca rs e pa rt ic ul ar m en te c ua nd o lo s te xt os s on a pr et ad os r es úm en es d e un t em a co m o oc ur re c on g ra n pa rt e de lo s te xt os d e H is to ri a de m an ua le s es co la re s , d ad o qu e of re ce n po co s el em en to s pa ra l a re co ns tr uc ci ón ( 10 ). La s it ua ci ón d e le ct ur a co m pa rt id a va a va nz an do e n fu nc ió n de i nt er ca m bi os c om o lo s se ña la do s y ta m bi én v a in cl uy en do re le ct ur as d e pa rt es d el t ex to ( en v oz a lt a o en s ile nc io ) a pr op ue st a de l d oc en te o d e lo s m is m os a lu m no s. E l d oc en te t am bi én p ro m ue ve in te rc am bi os r ef er id os a l i m pa ct o qu e el 52 co nt en id o de l os t ex to s pr od uc e en l os l ec to re s: q ué c om en ta ri os , i m pr es io ne s, d ud as o in te rr og an te s de sp ie rt an e n lo s al um no s la s si tu ac io ne s hi st ór ic as q ue s e es tá n re co ns tr u- ye nd o. E s de ci r, la s si tu ac io ne s de le ct ur a co m pa rt id a ar ti cu la n la in te rp re ta ci ón c ol ec ti va de l t ex to y e l i nt er ca m bi o de c om en ta ri os s ob re s us c on te ni do s; le er c on o tr os y c om en ta r co nt ri bu ye a e nr iq ue ce r la r ec on st ru cc ió n de l co nt en id o de l os t ex to s (T or re s, 2 00 8) . E n es ta s si tu ac io ne s, e l d oc en te t am bi én p ar ti ci pa c om o le ct or ( Le rn er , 2 00 1) : p or m om en to s ta m bi én l ee , co m en ta a sp ec to s de s u pr op ia r ec on st ru cc ió n de l a si tu ac ió n hi st ór ic a en es tu di o, l os i nt er ro ga nt es e i m pr es io ne s qu e le g en er an . L ee r pa ra a pr en de r H is to ri a es un a pr ác ti ca c om pl ej a qu e lo s al um no s n o co no ce n , y la s pr ác ti ca s se a pr en de n pa rt i- ci pa nd o de e lla s (L er ne r, 2 00 1) . P on er e n ju eg o co m po rt am ie nt os le ct or es e s un a fo rm a de en se ña r H is to ri a y de e ns eñ ar a le er te xt os d e hi st or ia . So b re la s co n si gn as Pa se m os a ho ra a l t em a de la s co ns ig na s pa ra p ro po ne r la le ct ur a. E l a ná lis is d e la s se cu en - ci as d id ác ti ca s im pl em en ta da s en l a in ve st ig ac ió n no s ha p er m it id o ca ra ct er iz ar l as c on - si gn as a bi er ta s y la s co ns ig na s gl ob al es q ue , a l m en os e n el m ar co d e si tu ac io ne s de le ct u- ra c om pa rt id a, p ro m ue ve n un a m od al id ad d e le ct ur a pa ra a pr en de r H is to ri a. S on c on si g- na s qu e co nt ri bu ye n a pr es er va r ta nt o el e sp ac io d e lib er ta d qu e lo s al um no s ne ce si ta n pa ra le er c om o el s en ti do d e lo s co nt en id os d e en se ña nz a. T an to la s ab ie rt as c om o la s gl ob al es s on c on si gn as m ed ia nt e la s cu al es e l d oc en te p ro po ne a lo s al um no s la le ct ur a de u n te xt o de H is to ri a. E n am bo s ca so s, s e tr at a de u na ú ni ca c on - si gn a qu e en m ar ca l a le ct ur a ge ne ra lm en te i nd iv id ua l y lu eg o co m pa rt id a b us ca nd o in st al ar u n pr op ós it o le ct or c en tr ad o en la c ue st ió n hi st ór ic a qu e se h a de a bo rd ar . La c on si gn a ab ie rt a es u na in vi ta ci ón g en er al a le er u n te xt o pa ra c on oc er u n te m a o al gú n as pe ct o de l a te m át ic a en e st ud io . S e pr op on e le er y l ue go c om en ta r el t ex to , s in r es tr ic - ci on es ( es d ec ir , s in b us ca r al go e n pa rt ic ul ar ). La c on si gn a gl ob al e s un a pr eg un ta q ue ti en e un a vi nc ul ac ió n di re ct a co n el c on te ni do a e ns eñ ar . M ar ca u na d ir ec ci on al id ad h ac ia el e st ab le ci m ie nt o de c ie rt as r el ac io ne s, la r ec on st ru cc ió n de u na e xp lic ac ió n o la a pr ox i- m ac ió n a (o e l r ec on oc im ie nt o de ) un a id ea o p ro bl em át ic a ge ne ra l. Pe ro e s un a pr eg un ta am pl ia , n o bu sc a ni p id e un a in fo rm ac ió n pu nt ua l d e un te xt o. T an to la s co ns ig na s ab ie rt as c om o la s gl ob al es s e ca ra ct er iz an p or : U bi ca r la a ct iv id ad d e le ct ur a co m o de m an da c en tr al d el d oc en te . E n am bo s ca so s, la ú ni ca ta re a qu e se p id e es le er , c on e l p ro pó si to d e ap re nd er a lg o de H is to ri a. 53 O to rg ar a lo s al um no s un e sp ac io d e lib er ta d en l a le ct ur a, e n ta nt o qu ed a en s us m an os q ué y c óm o in te rp re ta r el t ex to . E n am bo s ca so s, lu eg o de u na le ct ur a in d i- vi du al y s ile nc io sa se gu id a, a v ec es , d e po si bl es in te rc am bi os c on a lg ún c om p a- ñe ro , l a in te rp re ta ci ón c ol ec ti va s e in ic ia c on u na p re gu nt a qu e, p or s u am pl it ud , ad m it e m uc ha s fo rm as p ar a em pe za r a re sp on de rl a. S i bi en l a co ns ig na g lo ba l pu ed e im pl ic ar m ay or r es tr ic ci ón q ue l a ab ie rt a, e n am bo s ca so s le jo s de e st ar es pe ra nd o de l os a lu m no s un a re sp ue st a ya p en sa da , e l do ce nt e es tá a te nt o a qu é y a có m o co m en ta n lo s al um no s so br e el c on te ni do d el te xt o. E st a m od al id ad d e pl an te ar l a le ct ur a au to ri za y p ro m ue ve u na l ec tu ra g en ui na , e n ta nt o da c ab id a a qu e lo s al um no s se v in cu le n co n el m un do d e lo s te xt os d es de s us p er sp ec ti va s, de sd e lo q ue lo s im pa ct a y lo q ue le s in te re sa ( qu e su el e co in ci di r co n lo q ue m ás e nt ie n- de n) . Pr es en ta re m os a c on ti nu ac ió n ca so s de c on si gn as g lo ba le s y ab ie rt as p ue st as e n ju eg o en si tu ac io ne s de le ct ur a so br e di fe re nt es te m át ic as h is tó ri ca s, c or re sp on di en te s a se cu en ci as di dá ct ic as d e H is to ri a im pl em en ta da s en n ue st ra i nves ti ga ci ón , e n di st in to s gr ad os d e la es co la ri da d. L os c as os , p or u n la do , a yu da rá n a pr of un di za r la c ar ac te ri za ci ón r ec ié n re al i- za da y a r em ar ca r lo s m at ic es q ue d ife re nc ia n lo s do s ti po s de c on si gn as y , p or o tr o la do , no s pe rm it ir án d es ta ca r di fe re nt es a sp ec to s de la s in te rr el ac io ne s en tr e la s co ns ig na s, lo s co nt en id os d e H is to ri a y el a pr en di za je d e lo s al um no s. La a rt ic u la ci ó n d e d is ti n to s ti p os d e co n si gn as E n el p ri m er t ra ba jo d e ca m po d e nu es tr a in ve st ig ac ió n (d ur an te e l a ño 2 00 0) , d is eñ am os e im pl em en ta m os u na s ec ue nc ia s ob re la s oc ie da d gu ar an í e n un 4 .º g ra do ( al um no s de 9 y 10 a ño s de e da d) . L a se cu en ci a in cl uy ó la le ct ur a de d iv er so s ca pí tu lo s de u n en sa yo p ar a ni ño s, L os g ua ra ní es , d e B oi xa do s y Pa le rm o, q ue a bo rd a m úl ti pl es a sp ec to s de s u fo rm a de v id a, d es pl eg an do d es cr ip ci on es a na lít ic as q ue d an c ue nt a de la r ac io na lid ad y d el s en - ti do d e di fe re nt es p rá ct ic as d e es ta s oc ie da d. C on si de ra m os e st e lib ro u n m at er ia l es pe - ci al m en te p ot en te p ar a qu e lo s al um no s re co ns tr uy an r ep re se nt ac io ne s de l os g ua ra ní es co m o un a so ci ed ad c om pl ej a, c on u n si gn ifi ca do o pu es to a l as r ep re se nt ac io ne s so ci al es vi ge nt es q ue d es va lo ri za n a lo s pu eb lo s or ig in ar io s. N os r ef er ir em os a qu í a u na d e la s si tu ac io n es d e le ct ur a de e st a se cu en ci a, c or re sp on di en - re fe ri do a la s di fi cu lt ad es p ar a ob te ne r al im en to s en la s el va . I nc lu im os e st e te xt o po rq ue 54 pr ov ee in fo rm ac io ne s qu e co nt ra ar gu m en ta n la id ea fr ec ue nt e de q ue e n la s el va h ay g ra n ca nt id ad d e al im en to s al a lc an ce d e la m an o, q ue p od rí a fo rt al ec er la r ep re se nt ac ió n se gú n la c ua l l os a bo rí ge ne s so n se re s pr im it iv os q ue n o re al iz an t ra ba jo s co m pl ej os e n g en er al . E s de ci r, s el ec ci on am os e l t ex to p or s u po te nc ia lid ad e n re la ci ón c on lo s pr op ós it os y c on - te ni do s de H is to ri a. ca ra ct er ís ti ca s de la s el va , q ue e s do nd e vi v ab ie rt a. L ue go d e la le ct ur a in di vi du al y s ile nc io sa , s e in ic ia la le ct ur a co m pa rt id a ta m bi én au to r de l t ex to s ob re c óm o pr im er as in te rp re ta ci on es , d e lo q ue e s si gn if ic at iv o pa ra e llo s co m o le ct or es y a pr en di ce s de la H is to ri a. E s de ci r, la in te rp re ta ci ón c ol ec ti va s e in ic ia d es de e l v ín cu lo q ue lo s al u m - no s pu di er on e nt ab la r co n el t ex to y n o, d es de la b ús qu ed a de u na id ea o i nt er pr et ac ió n pa rt ic ul ar p re co nc eb id a. D ur an te e st e tr ab aj o, la d oc en te v a re al iz an do d ife re nt es t ip os d e in te rv en ci on es q ue v an p ro m ov ie nd o av an ce s en la in te rp re ta ci ón d el te xt o y, p or e n de , e n la r ec on st ru cc ió n de la te m át ic a a la q ue s e re fie re ; c on lo c ua l, se c om ie nz a tr ab aj an do c on la s in te rp re ta ci on es d el t ex to q ue l os a lu m no s lo gr ar on p or s í m is m os p ar a or ie nt ar lo s de sd e al lí ha ci a un a m ay or c om pr en si ón d el te xt o, e n fu nc ió n de la a yu da d oc en te ( 11 ). La in te rp re ta ci ón c ol ec ti va d e un te xt o a pa rt ir d e co ns ig na s ab ie rt as v a cr ea nd o en e l a ul a un m ar co c om pa rt id o so br e el m un do d el t ex to , q ue fa vo re ce e l t ra ba jo p os te ri or c on c on - si gn as q ue o ri en ta n ha ci a el c on te ni do a e ns eñ ar , e n ta nt o: a ) lo s al um no s ya e nt ab la ro n un v ín cu lo s ig ni fi ca ti vo c on e l t ex to , b ) ti en en u na id ea g en er al s ob re s u te m át ic a, q ue fa ci - lit a la c om pr en si ón d e di ch as c on si gn as . E n nu es tr o ca so , a c on ti nu ac ió n de la in te rp re ta - ci ón a bi er ta d el t ex to , l a do ce nt e pl an te a a lo s al um no s la s ig ui en te c on si gn a pa ra o ri en ta r vi da e n la s el va e s di fí ci l. ¿Q ué r az on es d a a lo la rg o de l t ex to p ar a m os tr ar q ue la v id a en la . E st a es u na c on si gn a gl ob al . C om o di jim os , e st e ti po d e co ns ig na s se c a- ra ct er iz a po r su v in cu la ci ón d ir ec ta c on e l c on te ni do c en tr al a e ns eñ ar ( a di fe re nc ia d e la s co ns ig na s de d es co m po si ci ón , q ue fr ag m en ta n el o bj et o de e ns eñ an za ), c on lo c ua l c on tr i- bu ye n a ve rt eb ra r un t ra ba jo s is te m át ic o co n el te xt o or ie nt ad o ha ci a di ch o co nt en id o. A sí , la d oc en te c on du ce u na r ec on st ru cc ió n co le ct iv a de l te xt o, q ue v a ab or da nd o de m od o or de na do y e xh au st iv o la s di fe re nt es r az on es s ob re l a di fic ul ta d de v iv ir e n la s el va : po r qu é es d if íc il cu lt iv ar , p or q ué e s di fí ci l c az ar , e tc . Y s e va a va nz an do e n el a rm ad o co le ct iv o de u n es qu em a en e l p iz ar ró n qu e co nt ri bu ye a s is te m at iz ar la s id ea s ce nt ra le s ex pr es ad as en e l t ex to . 55 ¿P or q ué s e in ic ió l a si tu ac ió n de l ec tu ra c on u na c on si gn a ab ie rt a en lu ga r de c om en za r di re ct am en te c on la c on si gn a gl ob al q ue e nc ar na ba e l c on te ni do c en tr al a e ns eñ ar ? Po rq ue co ns id er am os q ue p ar a co m pr en de r la c on si gn a gl ob al e ra n ec es ar io q ue l os a lu m no s ya tu vi er an u na a pr ox im ac ió n al t em a tr at ad o en e l te xt o; e fe ct iv am en te , q ué s en ti do t ie ne pe ns ar p or q ué e s di fí ci l v iv ir e n la s el va c ua nd o se s up on e qu e la v id a en la s el va e s m uy La s co ns ig na s ab ie rt as y g lo ba le s da n in ic io y e st ru ct ur an e l c ur so d e un a si tu ac ió n de le c- tu ra c om pa rt id a. A ho ra b ie n, e l d es ar ro llo d e la s it ua ci ón s up on e desp le ga r ta m bi én c on - si gn as a na lít ic as ( re fe ri da s, p or e je m pl o, a id ea s o a ex pr es io ne s pu nt ua le s de l t ex to ). E st as pu ed en a do pt ar fo rm ul ac io ne s si m ila re s a la s co ns ig na s de d es co m po si ci ón , p er o el s en ti - do q ue a dq ui er en e s to ta lm en te d if er en te p or e l m od o y el m om en to e n qu e se p la nt ea n: so n es pe ci fi ca ci on es d e un a co ns ig na o t em át ic a gl ob al y s e fo rm ul an e n el m ar co d e un a to ta lid ad q ue s e es tá a na liz an do ju nt o co n lo s al um no s y en r el ac ió n co n su s lo gr os y d if i- cu lt ad es e n la in te rp re ta ci ón d el te xt o. E n es te c as o, l as c on si gn as f ue ro n el ab or ad as d es de l a pl an ifi ca ci ón p ar a en m ar ca r y es - tr uc tu ra r la r ec on st ru cc ió n co le ct iv a de u n te xt o co m pl et o. E s pr ec is o ac la ra r qu e ot ro s ti po s de c on si gn as p ue de n re su lt ar p ot en te s, e n fu nc ió n de l m an da to d e lo s pr op ós it os y co nt en id os d e ca da s it ua ci ón d e le ct ur a. E n la m is m a se cu en ci a di dá ct ic a so br e la s oc ie da d gu ar an í, ot ra s le ct ur as d el li br o se in tr od uj er on c on o tr os t ip os d e co ns ig na . P or e je m pl o, se a bo rd ó un c ap ít ul o so br e la o rg an iz ac ió n so ci al d e lo s gu ar an íe s en t or no a l c ul ti vo , a é- s- te m a de c ul ti vo d e ta la y q ue m a. A v ec es p ue de s er s uf ic ie nt e le er p ar a bu sc ar a lg un a in - fo rm ac ió n es pe cí fi ca , s in q ue in te re se r ec on st ru ir la to ta lid ad d el te xt o. T en er p re se nt e la d iv er si da d de c on si gn as y c on oc er s us c ar ac te rí st ic as e s út il pa ra d ec id ir en la p la ni fi ca ci ón o e n el c ur so d e un a cl as e q ué c on vi en e en c ad a si tu ac ió n de le ct u- ta nt as o tr as c ue st io ne s qu e at ra vi es an y c on fo rm an la c om pl ej id ad d e cu al qu ie r cl as e de H is to ri a. C óm o ju eg a el c on te n id o e n la c om p re n si ón d e la s co n si gn as D es de e l añ o 20 05 e st am os t ra ba ja nd o en l a in ve st ig ac ió n co n un a se cu en ci a di dá ct ic a so br e la b ru sc a di sm in uc ió n de la p ob la ci ón a bo ri ge n a pa rt ir d e la c on qu is ta d e A m ér ic a (A is en be rg , L er ne r y ot ro s, 2 00 9) 1 2. E le gi m os e st e te m a, q ue c on ti nú a ge ne ra nd o po lé m i- ca , c on la in te nc ió n de e st ud ia r el p ap el q ue p ue de d es em pe ña r la le ct ur a en la e ns eñ an za 56 y en e l ap re nd iz aj e de a sp ec to s re la ti vo s a la n at ur al ez a de l co no ci m ie nt o hi st ór ic o, e s de ci r, d e ca ra ct er ís ti ca s de la h is to ri a en t an to d is ci pl in a o ca m po d el s ab er ( 13 ). E n re la - ci ón c on e llo , l os c on te ni do s de la s ec ue nc ia s e ce nt ra n en la e xp lic ac ió n m ul ti ca us al y e n la ex is te nc ia d e di fe re nt es p os tu ra s so br e la m is m a pr ob le m át ic a hi st ór ic a. L a se cu en ci a in - cl uy e la le ct ur a de d iv er so s te xt os q ue d es pl ie ga n di fe re nt es e xp lic ac io ne s so br e la e no r- m e ca íd a de m og rá fic a. Co m o in tr od uc ci ón d e la s ec ue nc ia e n un 7 .º g ra do , e l m ae st ro a nu nc ia a lo s al um no s qu e es tu di ar án u n nu ev o as pe ct o de u n te m a ya c on oc id o, la C on qu is ta d e A m ér ic a y, p ar a pr e- se nt ar lo , l ee y c om en ta d iv er sa s fu en te s qu e po ne n en p ri m er p la no c if ra s im pa ct an te s so br e la d is m in uc ió n de la p ob la ci ón o ri gi n ar ia y q ue a lu de n a la d iv er si da d de p os tu ra s en re la ci ón c on e llo . D en tr o de e st x- o- m en za r a co no ce r es ta p ro bl em át ic a. A sí , l a pr eg un ta p la nt ea da qu e en ca rn a el e je c on - ce pt ua l de l os c on te ni do s de l a se cu en ci a s e co ns ti tu ye e n la c on si gn a gl ob al q ue a br e un a si tu ac ió n de le ct ur a co m pa rt id a y di sc us ió n de l t ex to . E n ot ra s pa la br as , e n el m ar co de u n pr ob le m a ya in st al ad o, s e pr op on e a lo s al um no s le er p ar a pe ns ar e n es te p ro bl em a y re co ns tr ui r en e l t ra ba jo c ol ec ti vo la e xp lic ac ió n hi st ór ic a de sp le ga da e n el t ex to . E n es ta ex pl ic ac ió n, t al c om o he m os a na liz ad o (A is en be rg y o tr os , 2 00 8) , L uc hi lo in cl uy e di ve rs os fa ct or es s oc ia le s, p ol ít ic os y e co nó m ic os d ir ec ta m en te li ga do s a la c on qu is ta y d om in ac ió n (c om o la s m at an za s y m uy d iv er so s as pe ct os d e la s co nd ic io ne s de t ra ba jo ). T am bi én s u- gi er e re la ci on es c on f ac to re s pe rs on al es y , p or ú lt im o, r em ar ca la r el ev an ci a de la s en fe r- m ed ad es c om o fa ct or c au sa l, at ri bu yé nd ol as s ol am en te a l a ca re nc ia d e de fe ns as b io ló gi - ca s; e s de ci r, s in e xp lic it ar n in gu na r el ac ió n en tr e la p ro pa ga ci ón d e la s en fe rm ed ad es y lo s re st an te s fa ct or es m en ci on ad os . E n el c ur so d e la c la se , l a in te rp re ta ci ón c ol ec ti va d el te xt o av an za c on la s id ea s, r el ac io ne s y pr eg un ta s qu e fo rm ul an l os a lu m no s a pa rt ir d e la l ec tu ra ; e n fu nc ió n de l as la gu na s y di fi cu lt ad es q ue v a de te ct an do , e l m ae st ro v a re lle na nd o y ex pl ic an do , p ro m ov ie nd o vu el - ta s al t ex to y , pa ra a va nz ar e n la l ec tu ra y d is cu si ón , r et om a en d is ti nt os m om en to s la a- tr ab aj ad os , y c on cl uy e an ti ci pa nd o qu e co nt in ua rá n co n el e st ud io d e es te p ro bl em a en la s cl as es s ig ui en te s. D e es te m od o, la c on si gn a gl ob al s e co ns ti tu ye e n el h ilo c on du ct or q ue es tr uc tu ra t od a la s it ua ci ón d e re co ns tr uc ci ón c ol ec ti va d e lo s co nt en id os d el t ex to . L os an ál is is p ub lic ad os ( A is en be rg y o tr os , 2 00 8; T or re s, 2 00 8) e vi de nc ia n la r iq ue za y p ro - 57 fu nd id ad d e la r ec on st ru cc ió n qu e al ca nz an lo s al um no s de la e xp lic ac ió nde sp le ga da e n el te xt o y, e n ge ne ra l, de l i nv ol uc ra m ie nt o a la v ez , a fe ct iv o e in te le ct ua l d e lo s al um no s en la s it ua ci ón h is tó ri ca e n es tu di o, e n m uc ho s se nt id os y en do m ás a llá d el t ex to : c om en - ta n su s im pr es io ne s, f or m ul an c on je tu ra s e in te rr og an te s (A is en be rg y o tr os , 2 00 8; T o- rr es , 2 00 8) . E n su m a, lo s al um no s se a pr op ia n de l p ro bl em a pl an te ad o po r el m ae st ro a l as um ié nd ol o co m o pr op ós it o le ct or . T al c om o se ña la m os , l a se cu en ci a in cl uy e la l ec tu ra d e di fe re nt es t ex to s co n di st in ta s ex - pl ic ac io ne s so br e la m is m a pr ob le m át ic a hi st ór ic a. E l do ce nt e in tr od uc e la t er ce ra c la se re to m an do e l t em a, y h ac ie nd o re fe re nc ia a in te rr og an te s qu e lo s m is m os a lu m no s ha bí an pl an te ad o so br e po si bl es r el ac io ne s en tr e la s en fe rm ed ad es y la s it ua ci ón d e do m in ac ió n. Lu eg o de e st a in tr od uc ci ón , q ue e nf at iz a un a sp ec to y a tr ab aj ad o de l t em a en e st ud io , e l do ce nt e p el y a ci ta do d e Lu ch ilo , e n ta nt o ca ra ct er iz a la p ro pa ga ci ón d e en fe rm ed ad es e n es tr ec ha vi nc ul ac ió n co n la s co nd ic io ne s es tr uc tu ra le s de l a Co nq ui st a y no s ol am en te c om o pr o- du ct o de l a ca re nc ia d e de fe ns as b io ló gi ca s. E l te xt o en fa ti za , ex pl ic it an do d e di st in ta s fo rm as , l as in te rr el ac io ne s en tr e la s en fe rm ed ad es y lo s re st an te s fa ct or es . La c on s a- se nt id o de q ue e s un a am pl ia in vi ta ci ón a le er s ob re e l t em a, c on lo c ua l l os a lu m no s ti en en to ta l l ib er ta d pa ra e nc ar ar e l t ex to y c om en ta r lo q ue q ui er an . S in e m ba rg o, la in te rp re ta - ci ón c ol ec ti va y la d is cu si ón d el te xt o se c en tr an e sp on tá ne am en te e n la r ec on st ru cc ió n de la e xp lic ac ió n qu e co ns ti tu ye e l e je d el c on te ni do d e la s ec ue nc ia . E s el t ra ba jo p re vi o (d e es ta c la se y d e la s an te ri or es ) el q ue o ri en ta a lo s al um no s de m od o im pl íc it o y ha ce q ue la le ct ur a co m pa rt id a se d es ar ro lle c om o si s e hu bi er a fo rm ul ad o nu ev am en te l a co ns ig na gl ob al . E l i nt er ro ga nt e qu e se v ie ne t ra ba ja nd o co m an d a y or ga ni za la s si tu ac io ne s de le c- tu ra y d is cu si ón : t od os lo s al um no s en ti en de n el p ro bl em a y se lo a pr op ia n, t od os t ie ne n cl ar o qu é es tá n ap re nd ie nd o, y e st o es s uf ic ie nt e pa ra q ue s ep an q ué h ay q ue h ac er . L a le ct ur a de l n ue vo t ex to ll ev a a lo s al um no s a re co ns tr ui r y a ap ro pi ar se d e un a tr am a ex - pl ic at iv a co m pl ej a qu e ar ti cu la d iv er so s fa ct or es , t al c om o se m ue st ra e n el a ná lis is r ea li - za do ( A is en be rg , L er ne r y ot ro s, 2 00 9) . So st en er u n m is m o in te rr og an te c om o ej e ar ti cu la do r de d is ti nt as a ct iv id ad es c on tr ib uy e a da r al t em a la c on ti nu id ad n ec es ar ia p ar a pr of un di za r y co m pl ej iz ar e l c on te ni do e ns eñ a- do . E s el m is m o te m a, p er o no e l m is m o co nt en id o: s e so st ie ne e l t em a, a bo rd án do lo d es de 58 di st in to s án gu lo s, e l t ie m po n ec es ar io p ar a po si bi lit ar e l a pr en di za je d e ex pl ic ac io ne s ca da ve z m ás c om pl ej as . E st a pa re ce s er u na c on di ci ón p ar a qu e lo s al um no s se a pr ox im en p ro - gr es iv am en te a la c on st ru cc ió n de lo s en tr am ad os d e m úl ti pl es f ac to re s pr op io s de la e x- pl ic ac ió n hi st ór ic a. T ra ba ja m os c on e st e in te rr og an te e n la s cu at ro i m pl em en ta ci on es r ea liz ad as d e es ta s e- cu en ci a (e n un 6 .º , e n do s 7. º y en u n 9. º añ o) ; e n to do s lo s ca so s, t od os lo s al um no s co m - pr en de n el in te rr og an te r áp id am en te . L a fa ci lid ad c on q ue lo s al um no s en tr an y s e in vo lu - cr an e n el p ro bl em a fo rm ul ad o en la c on si gn a gl ob al c on la q ue s e pr op on e la le ct ur a gu ar da e st re ch a re la ci ón c on e l h ec ho d e qu e el t em a es s ig ni fi ca ti vo p ar a lo s al um no s; lo s im pa ct a y co nm ue ve p ro fu nd am en te : e l t em a se r ef ie re a v ín cu lo s so ci al es , a l s uf ri m ie nt o de la s pe rs on as , a la m ue rt e. A lg o m uy d if er en te s uc ed e co n ot ra c on si gn a gl ob al , p la nt ea da p ar a ab or da r el s eg un do e je co nc ep tu al d e la s ec ue nc ia : la e xi st en ci a de d if er en te s ex pl ic ac io ne s so br e la m is m a pr o- bl em át ic a hi st ór ic a. V ea m os q ué p ro bl em as s e pr es en ta ro n. E n la s si tu ac io ne s ya r es eñ a- da s, s eñ al am os q ue lo s al um no s le en y c om pr en de n do s te xt os q ue c ar ac te ri za n de m od o m uy d ife re nt e la s ca us as d e la p ro pa ga ci ón d e en fe rm ed ad es . T al c om o se p ue de o bs er va r ne a bu nd an te s m ar ca s o in di ca do re s ac er ca d e la n at ur al ez a de l c on oc im ie nt o hi st ór ic o: e xp lic it a la e xi st en ci a de di st in ta s ex pl ic ac io ne s, d e ac ue rd os y d es ac ue rd os e nt re h is to ri ad or es , da n om br es d e di st in to s hi st or ia do re s, in cl uy e ci ta s de f ue nt es c on la v oz d e te st ig os p ró xi m os a la s it ua - ci ón e n es tu di o. P or l o ta nt o, s e po dr ía s up on er q ue a l le er y d is cu ti r es te t ex to y a es tá n ci rc ul an do e n el a ul a co nt en id os v in cu la do s co n es to s as pe ct os . N o fu e as í; ta l c om o se ñ a- la m os e n un t ra ba jo a nt er io r (A is en be rg , L er ne r y ot ro s, 2 00 9) , l a m ay or ía d e lo s al um no s ig no ra e st as c ue st io ne s y so la m en te p re st a at en ci ón a lo s ap or te s de l t ex to p ar a en te nd er po r qu é se p ro pa ga ro n la s en fe rm ed ad es : e st án c on ce nt ra do s en r ec on st ru ir u na e xp lic a- ci ón q ue a su m en c om o ún ic a y co m o pr op ia . S ol o do s al um no s hace n co m en ta ri os s ob re la ex is te nc ia d e di fe re nt es m an er as d e co nc eb ir la s en fe rm ed ad es c om o fa ct or c au sa l d e la s m ue rt es . E n la c la se s ig ui en te ( la c ua rt a de la s ec ue nc ia ), e l m ae st ro s e pr op on e ce nt ra rs e en e l s e- gu nd o ej e co nc ep tu al d e lo s co nt en id os . P ar a el lo , c om ie nz a la c la se r el ey en do u no d e lo s pá rr af os d el t ex to y a tr ab aj ad o, q ue a lu de a la e xi st en ci a de d is ti nt as e xp lic ac io ne s so br e có m o y po r qu é se p ro du jo e l d er ru m be d em og rá fi co . L ue go p id e a lo s al um no s qu e lo r e- l 59 m ae st ro e st á re it er an do e l m is m o in te rr og an te c on e l qu e ve ní an t ra ba ja nd o (A is en be rg , Le rn er y o tr os , 2 00 9) . L os a lu m no s no e nt ie nd en l a co ns ig na p or qu e no c om pr en de n de qu é le s es tá h ab la nd o el m ae st ro : h ay u n pr ob le m a de c on te ni do q ue o bt ur a la c om un ic a- ci ón . E s ne ce sa ri a un a m uy fu er te in te rv en ci ón d el d oc en te ( re le ye nd o y co m en ta nd o di s- ti nt as p ar te s de l te xt o, e xp lic an do a t od o el g ra do , re it er an do e n lo s pe qu eñ os g ru po s) pa ra q ue p oc o a po co c ad a ve z m ás a lu m no s va ya n re co no ci en do e l te m a qu e el d oc en te es tá p ro po ni en do ( A is en be rg , L er ne r y ot ro s, 2 00 9) . Ca be r em ar ca r qu e lo s al um no s ya h ab ía n le íd o el t ex to y s e ha bí an a pr op ia do d e m uc ha s de s us id ea s. L o qu e no e nt ie nd en e s el n ue vo n iv el d e an ál is is q ue le s pr op on e el d oc en te co n la n ue va c on si gn a. ¿ Có m o in te rp re ta m os e st a si tu ac ió n? E nt en de r de e nt ra da l a co n- di fe re nt es r ec on st ru cc io ne s de u na p ro bl em át ic a hi st ór ic a. Y e st o to da ví a lo s al um no s no co nc ep ci ón q ue s ue le n te ne r lo s al um no s, s eg ún l a cu al l a H is to ri a pr es en ta d e m an er a ob je ti va lo q ue p as ó, q ue lo s te xt os m ue st ra n di re ct am en te e l p as ad o. E n po ca s pa la br as , l a co ns ig na c on ti en e el c on te ni do a e ns eñ ar ; y p ar a en te nd er la h ac e fa lt a sa be r al go d e es te co nt en id o o es ta r en c on di ci on es d e as im ila rl o fá ci lm en te ; e n es te s en ti do d ec ía m os r ec ié n qu e ha y un p ro bl em a de c om un ic ac ió n re la ci on ad o co n el c on te ni do . Co n lo c ua l s e no s pl an te a un p ro bl em a: p ro po ne m os a na liz ar te xt os c on d is ti nt as p os tu ra s y co m pa ra rl os p ar a en se ña r qu e la h is to ri a es r ec on st ru cc ió n de l p as ad o de sd e ci er ta p o s- tu ra . P er o, p or u n la do , e nc on tr am os q ue n o es s uf ic ie nt e pr es en ta r di fe re nt es p os tu ra s pa ra q ue s ea n ob se rv ab le s pa ra lo s al um no s (l os a lu m no s no v en e n lo s te xt os lo q ue , p ar a no so tr os , e s ev id en te ); y , p or o tr o la do , c ua nd o in te nt am os o ri en ta r a lo s al um no s pa ra qu e re co no zc an d is ti nt as e xp lic ac io ne s de u na m is m a pr ob le m át ic a, n o en ti en de n de q ué le s ha bl am os ( po si bl em en te , l a id ea d e qu e la h is to ri a es lo q ue p as ó fu nc io ne a qu í a m od o de o bs tá cu lo ). Co m o de cí am os r ec ié n, l a di ná m ic a de l a le ct ur a co m pa rt id a co nt ri bu ye a al la na r es te p ro bl em a: e l d oc en te c om ie nz a da nd o la p al ab ra a lo s po co s al um no s qu e ya m os tr ar on e nt en de r al go y e st ar in te re sa do s; lu eg o el m ae st ro r el ee y e xp lic a pa rt es d e lo s te xt os c on e xp lic ac io ne s di fe re nt es y p ro m ue ve q ue l os a lu m no s in te rv en ga n en r el ac ió n co n el la s. E s de ci r, s e de sp lie ga u n in te ns o in te rc am bi o co le ct iv o qu e va l le va nd o a qu e ca da v ez m ás a lu m no s re gi st re n qu e lo s te xt os t ra ba ja do s de sp lie ga n di fe re nt es e xp lic a- ci on es ( 16 ). E st am os a nt e un c on te ni do c om pl ej o y po co i ns ta la do e n la e sc ue la . T am bi én a lo s al u m - no s de 9 .º a ño se gú n ad vi rt ió la p ro fe so ra 60 do s po st ur as d iv er sa s fr en te a l de r r- m an do q ue s e va n a pr es en ta r la s m is m as d ifi cu lt ad es c on c ua lq ui er g ru po y c on o tr as co nd ic io ne s di dá ct ic as . T am po co c on ce bi m os q ue la c om pr en si ón q ue p ue de n al ca nz ar lo s al um no s te ng a lím it es in de pe nd ie nt es d e la s ec ue nc ia im pl em en ta da y d e su h is to ri a pe r- so na l y e sc ol ar . I nc lu si ve , a la lu z de lo s an ál is is r ea liz ad os , e s m uy p ro ba bl e qu e, c on a lg u- na s va ri an te s y aj us te s de la m is m a se cu en ci a y co n lo s m is m os t ex to s, lo gr em os q ue g ru - po s si m ila re s al ca nc en m ay or es a pr ox im ac io ne s a lo s co nt en id os e ns eñ ad os . Pr es en ta m os e st e ca so p or qu e in cl uy e lo q ue c on si de ra m os u n pr ob le m a cl ás ic o en la e n- se ña nz a de la H is to ri a: e s m uy f re cu en te q ue lo s al um no s se d es co nc ie rt en f re nt e a nu es - tr as c on si gn as , q ue n o en ti en da n qu é le s es ta m os d ic ie nd o y qu e ta rd en m uc ho e n en te n- pr ob le m a pa re ce o ri gi na rs e en q ue e l c on te ni do e s co m pl ej o pa ra lo s al um no s. E s po si bl e qu e es to m is m o oc ur ra e n m uc ha s si tu ac io ne s: l a co m pl ej id ad d e la s co ns ig na s pa ra l os al um no s pu ed e de be rs e a qu e in cl uy en a sp ec to s de l n ue vo c on te ni do q ue to da ví a no c on o- ce n, y q ue n o pu ed en a lc an za r le ye nd o so lo s lo s te xt os . Po r el lo e s fu nd am en ta l n o de ja r so lo s a lo s al um no s, s in o ac om pa ña rl os e n si tu ac io ne s de le ct ur a co m pa rt id a qu e po si bi lit en d et ec ta r lo s ob st ác ul os e n la c om un ic ac ió n y of re ce rl es la a yu da q ue e llo s ne ce si ta n pa ra e nt ra r en lo s te m as q ue q ue re m os e ns eñ ar . U na ú lt im a cu es ti ón s ob re e st e ca so , re fe ri da a u na v ar ia nt e en l as c on si gn as glo ba le s. o- co ns ig na g lo ba l q ue s up on e re co ns tr ui r id ea s ex pr es ad as e n el t ex to q ue s e es tá le ye nd o: en e st e te xt o ha y re fe re nc ia s ex pl íc it as a l as d os e xp lic ac io ne s. H as ta a ho ra , c ar ac te ri za - m os d e es te m od o la s co ns ig na s gl ob al es . A ho ra b ie n, a m ed id a qu e av an za n la s cl as es , e l do ce nt e so st ie ne la m is m a co ns ig na , p er o lle va a lo s al um no s a sa lir d e la s id ea s ex pr es a- da s en e st e te xt o y a co m pa ra rl o co n el te xt o de L uc hi lo . I nc lu so , e n un m om en to , e l d oc en - te le e un fr ag m en to d e un t er ce r te xt o, e n el q ue q ue da m ás c la ra m en te r ec or ta da la v is ió n bi ol og ic is ta s ob re la p ro pa ga ci ón d e en fe rm ed ad es . E s de ci r, e l t ra ba jo q ue s e es tá p id ie n- do a lo s al um no s no e s (s ol am en te ) re co ns tr ui r id ea s ya e xp re sa da s en lo s te xt os d is po n i- bl es , s in o qu e se le s pi de q ue c on st ru ya n un a id ea n ue va : q ue c om pa re n la s ex pl ic ac io ne s de sp le ga da s en d if er en te s te xt os . L as e xp lic ac io ne s es tá n de sp le ga da s; la s co m pa ra ci on es , no . C ua nd o B as uy au y G uy on ( 19 94 ) se r ef ie re n a co ns ig na s gl ob al es , l o ha ce n co n es te se gu nd o si gn if ic ad o: c on st ru ir n ue va s id ea s qu e va n m ás a llá d e lo s te xt os . E n al gu no s 61 ca so s, c om o el q ue a ca ba m os d e ve r, p ue de r ep re se nt ar u n tr ab aj o m ás c om pl ej o; p er o no ne ce sa ri am en te e s as í, co m o ve re m os e n el p ró xi m o ap ar ta do . C am b ia r la c on si gn a p u ed e ca m b ia r el c on te n id o T om am os n ue st ro ú lt im o ca so d e un a se cu en ci a di dá ct ic a so br e m ig ra ci on es in te rn as e n la A rg en ti na e nt re 1 93 0 y 19 70 , i m pl em en ta da e n un a in ve st ig ac ió n de d es ar ro llo c ur ri cu la r (1 7) . L a pr im er a pa rt e de la s ec ue nc ia s e ce nt ra e n el c on te xt o hi st ór ic o en e l q ue s e pr o- du ce n la s m ig ra ci on es , c on é nf as is e n la c ri si s de l m od el o ag ro ex po rt ad or y e n el d es ar ro - llo d el p ro ce so d e in du st ri al iz ac ió n po r su st it uc ió n de i m po rt ac io ne s. L a se gu nd a pa rt e ab or da l as c ar ac te rí st ic as g en er al es d el m ov im ie nt o m ig ra to ri o, b us ca nd o en fa ti za r la s re la ci on es e nt re l a vi da d e la s pe rs on as y l os f ac to re s es tr uc tu ra le s de l os c on te xt os s o- ci oh is tó ri co s. C on si de ra m os c om o un c on te ni do e sp ec ia lm en te v al io so l a id ea d e qu e la vi da d e la s pe rs on as e st á at ra ve sa da p or la s co nd ic io ne s po lít ic as , e co nó m ic as , e tc ., de s u co nt ex to ; e st o su po ne e ns eñ ar , a l m is m o ti em po , q ue la h is to ri a es tu di a la v id a de la s pe r- so na s en s oc ie da d, q ue n os a yu da a c om pr en de r lo q ue l es p as a, lo q ue n os p as a. P ar a la en se ña nz a de l os c on te ni do s m en ci on ad os , s e in cl uy ó la l ec tu ra d e fu en te s or al es : te st i- m on io s de m ig ra nt es , m ed ia nt e la f or m a de t ra ns cr ip ci on es d e en tr ev is ta s ob te ni da s po r m ed io d e la m et od ol og ía d e la h is to ri a or al , o r el at os e sc ri to s en p ri m er a pe rs on a, b as ad os en e nt re vi st as ( A is en be rg , C ar no va le y L ar ra m en dy , 2 00 1 (1 8) ). Im pl em en ta m os la s ec ue nc ia e n cu at ro e sc ue la s (e n do s 6. º y en d os 7 .º g ra do s) . E n to do s lo s ca so s, la s pr im er as le ct ur as d e lo s te st im on io s se p ro pu si er on c on c on si gn as a bi er ta s. E l d es ar ro llo d e la s si tu ac io ne s de le ct ur a pu so e n ev id en ci a ta nt o la s ig ni fi ca ti vi da d de lo s te st im on io s pa ra lo s al um no s co m o la p ot en ci a de la s co ns ig na s ab ie rt as p ar a pr om ov er s u in vo lu cr am ie nt o en l a le ct ur a. A si m is m o, la s si tu ac io ne s de l ec tu ra c om pa rt id a pe rm it ie - ro n qu e se m an ife st ar an l os m od os e n qu e lo s al um no s co nc ib en l os t es ti m on io s: in ic ia l- m en te , l a m ay or ía lo s co ns id er a co m o hi st or ia s in di vi du al es y n o co m o ca so s de l f en óm en o m ig ra to ri o en ta nt o m ov im ie nt o so ci al y , a de m ás , l as a na liz an e n té rm in os d e fa ct or es p er - so na le s so la m en te . P or e je m pl o, in te rp re ta n lo s lo gr os d e lo s m ig ra nt es ( co ns eg ui r tr ab aj o o vi vi en da ) co m o re su lt ad os d el e sf ue rz o pe rs on al , s in v in cu la rl os c on la s co nd ic io ne s de l co nt ex to h is tó ri co ( A is en be rg , C ar no va le y L ar ra m en dy , 2 00 1; A is en be rg , 2 00 6) . Lu eg o de la s pr im er as l ec tu ra s su ce si va s de u n co nj un to d e te st im on io s, la s ec ue nc ia i n- cl uy ó un a si tu ac ió n de r el ec tu ra ( po r pa re ja s) d e to do s lo s te st im on io s co n la s ig ui en te á- ba m os q ue lo s al um no s re la ci on ar an lo s te st im on io s en tr e sí p ar a es ta bl ec er la s re gu la ri - da de s de l as e xp er ie nc ia s m ig ra to ri as a sí c om o su s es pe ci fic id ad es ( pa ra c on tr ar re st ar 62 ge ne ra liz ac io ne s es qu em át ic as , l a te nd en ci a a la s ob re ge ne ra liz ac ió n) . C on si de ra m os q u e el e st ab le ci m ie nt o de r eg ul ar id ad es c on st it uy e un a ap ro xi m ac ió n ha ci a la c on st ru cc ió n de la s ca te go rí as p la nt ea da s en l os c on te ni do s (A is en be rg , C ar no va le y L ar ra m en dy , 2 00 1) . T al c om o se ña la m os e n el d oc um en to r ec ié n ci ta do , e n la p ri m er a im pl em en ta ci ón d e la se cu en ci a, r ea liz ad a en u n 6. º gr ad o en e l a ño 2 00 0, e nc on tr am os q ue c on e st e tr ab aj o lo s al um no s av an za ro n en e l r ec on oc im ie nt o de e le m en to s co m un es a la s di fe re nt es e xp er ie n- ci as m ig ra to ri as , lo c ua l le s pe rm it ió d es pe ga rs e de l os i nd iv id uo s. L os a lu m no s ya n o tr ab aj o de c on ce pt ua liz ac ió n. E n el a ño 2 00 2, s e tr ab aj
Compartir