Buscar

Curso de Harmonia avançada

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 3, do total de 87 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 6, do total de 87 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 9, do total de 87 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Prévia do material em texto

� �
 
I Festival de Música de Ourinhos (2001) 
(Revisão 2006) 
 
Curso de 
HARMONIA 
AVANÇADA 
 
 
�
�
�
 
Marcelo Mello 
 
� �
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 3 
�
ÍNDICE: 
�� �������	�
��������������������������������������������������������������������������������������������������������
 
�� ���������������������������������������� ����������������������������������������������������� 
� ����������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
�� ��������������	����	���������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� ����	
���
����� �������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� ����	������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� 	�������
	���	�������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
 � �����������!��	�����"��������������������������������������������������������������������������������� �# 
���� ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
$� ���%������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 
#� �����&������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 
���� 
�������
	��� ���������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� ��
�����	����������������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� �����	����
������ ���������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� 
�����	��	��������� ������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� 
��������	������
	������������������������������������������������������������������������������������������ �� 
�� � �����	���	� � ����������������������������������������������������������������������������������������������������� � 
���� 
�����!"� ��������������������������������������������������������������������������������������������������������� � 
'� �������"�
��(���������"�
��(������)�(��������
�������������������������������# 
*� �������������������	� �������������������������������������������������������������������������������������' 
���� ����	�#����$#�����������%���&�	��"��	��	����
	���' ��������������������������������������������� �( 
���� ���
�������������� �������������������������������������������������������������������������������������������� �( 
���� ���
���������������� ������������������������������������������������������������������������������������������ �( 
���� 
��	������	
����� ����������������������������������������������������������������������������������������������� �� 
���� �������	�#�����������	�	�����������
��	�	��$����) ���������������������������������������������� �* 
�
1. APRESENTAÇÃO 
�
���+,-./01�2+�
3,.40�2+��56.789,�,56:+�49;9�5;0�.7.4.0-./0�<.97+.60=�7>9�,?�70�4.202+=��;0,�
-0;@A; �70�;9@.1.B0C>9�2+�<+,,90,�2+�/D6.0,�6+:.E+,�29�+,-029�+�29�<0F,����,,9=�09�9G+6+4+6�5; �456,9�2+�
.7/+679�2+�01-9�7F/+1=�2+�2560C>9�6+10-./0;+7-+�456-0�&9�H5+�G04.1.-0�0�<06-.4.<0C>9'�+�09�;+,;9�-+;<9�
04+,,F/+1� 0� H50.,H5+6� -.<9,� 2+� +,-5207-+,� 2+� 
3,.40=� 2+� /D6.0,� <694+2I74.0,�� �,� � 0-./.202+,� +�
<06-.4.<0CE+,� <69:60;020,� <9,,.@.1.-06>9� 5;0� +J<+6.I74.0� -A47.40� +� 5; � .7-+64K;@.9� 451-5601� ,+; �
23/.20�/01969,9,�<060�-920,�0,�<+,,90,�+7/91/.20,���
��0<9,-.10�2+�806;97.0�0/07C020�0H5.�0<6+,+7-020�A�5;0�G+660;+7-0�05J.1.06�29�456,9=�H5+�,+�
@0,+.0�70�0<1.40C>9�2+�<6.74F<.9,�2+����������	
��������49;9�G5720;+7-9�29,�4974+.-9,�+�20,�G96;0,�
2+�+J<6+,,>9�20�;3,.40�-9701���,,.;=�+,<+60L,+�H5+�5;0�0<6+,+7-0C>9�4974.,0�29,�<6.74F<.9,�H5+�+,->9�
<96� -6D,� 20,� 6+:60,� 806;M7.40,� <9,,0� +J<1.406� ;+1896� 7>9� ,?� 0� 806;97.0=� 49;9� -0;@A; � 0� <6?<6.0�
;3,.40�-9701=��.72+<+72+7-+;+7-+�20�A<940�95�29�+,-.19N�<96�.,,9�G960; �5,029,�49;9�+J+;<19,�-07-9�
9@60,� 2+� /D6.0,�A<940,�20�-602.C>9�;5,.401�+652.-0�+569<A.0=�H507-9�407CE+,�20�;3,.40�<9<5106�29�
,A4519� ���� �978+4.;+7-9,� 2+� 1+.-560� 2+� <06-.-560=� -9701.202+,=� .7-+6/019,� +� 04962+,� ,>9� 6+H5+6.20,=�
+;@960�,+�<69456+�,+;<6+�0�,.;<1.4.202+�+�9�+7-+72.;+7-9���
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 4 
2. RE-VISÃO: PRINCÍPIOS BÁSICOS DE HARMONIA 
�
¬ ���������	 
��
����	 �	 ����
�	 
��	 ��������	 
�	 ������	 �	
�����������	�����	��	������	
������������	�
���
 ������������	
 �������	�����������
 �	�������
 ���	���������
���	���	�����	�����	���
 �����
�� ��������� ��
 ��	� �� ��������� �	����� ��
�� ������������ ��� ���	
 ����� ��� �	����� 
 �����
�� ��� ���
����
����������������
�����������������������������������	���
 �����
 � 
TENSO RELAXADO 
Sensação de proximidade do 
término 
Sensação de término (ou 
pontuação) do trecho musical 
! ��� �� ��������� ���"��
� ������	� �����
 ����� �� ���� ��	��� �� ��	� ����� �������� � #���� ���������� ������� ���
$
 ����� ��� ��
 �
��� ���	��� 
 �����
�� � ������������� ��� ���������� ��� ��	������� 
 �����
�� ��� ���������
 �����
� ���� ��%��� �� �	������
 ����� ��	��	�
� ��� 
 &������ �� ��� ����
 �����
����� ���� ��%��� �� ������� ����
����	������ 
 �������� ���	�� ��
��	��� ����	���� � ! ��� �������� ������	� �
��
 ��� ��	����	"������� ���
�������'	�
���
 �����(�
− #
��������������������	
�
�� 
�����	
)�
− #
�� ���*� ���������� �����	���
��
�������	
�������	
�� �� ������	
 �������������������	����������	���
����������������	���
 �����
���
��	���
 ���������	��
 �����	
 ��
 �����
���� �)���
− #
�����������������
��	� ���	��������	���	�����	�� �
��	���	������	�������	���
 ���	�����������
� �
+���
 ���
�������,����*��	���	*����������
�������	����-������
 &������	��������������������
 &�����
��������
�� ����
��� 
 ��� ��� ��	
 ��� ��� �
������������ �� ������� ������ �	������� 
 �����
� ���� ��� 
 ����
�����
 ������ �� �����	���
 ����� ��	���������� �� ��	� ����� ������ ��	
 ��� ��� �
������������ ���� �������
��
 ��
 ���	��������	�����	
 �����������	��������
 ���
 ������� �
¬ �������	��� ����	
�	�����	���	
!"�������	
�	������	
�����!��
��	�	
��������	#���$�!���	%��	
�"!�!
���	���	������	��!���	
	
− 	�
�������	
 .����������
 ����
(������	����	�� 	�
����	�	�	 �
¬ &�����'�'��	 (	 �	 ����	 ��!�	 ������
�	 
�	 ���	 ������	 ���!���)	 �	
���!�	
�	*���	(	"����
�	�	�������	
	
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 5 
¬ +��,�	(	��
�	���	
��	�����	
�	���	������	!�
�
��
���������	
�	
���	�����!
�
��		
/�����	�����
 ���������
 ������
 �������������
 �������������
�����������������������������"���������
/0�������1#���
 �����������������������
 ��������
����� ����	�
 ��	��������������
�� �2���������������
���������	���������
����	*��������������
 ������	
 ���������������	
 .���������
 ������	
 �������������
���	�
���
 ����� �3���������
 �����*��
���	����	����������
 �������������	������	�����
�	� ��������� 	��
���	������������
 ��������������	�
��-������	������������	���������	������
 ������
�����������"����(�
��
0���	���������	��������
 ����������������
 ��&
 �	���	�
 ���� ��
4��������������	�
��-������	������	���������	����������
 *����������������	*����	�
��-�����	
 .����� �#���
�� ������� ��	� �	���� �� �	�
 ��	�� ���
 �
�� ��� ����
�	����� ��� �����
 �� ����
� ��� ������� ��� ���	��� �����
 ���
 ������������������������	��	�����������������	���5���������$���������.������������������������	���
�	�
������	���6������
 ������
��������.��������	����
 �
�����
 ��������������5�����
��
 ���	���
 ��	��������%��
���������������������
�(�
�
DO � RE � MI � SOL � LA � DO 
I � � � V � � 
�
¬ ��&��-����	(	�	
!"������	
�	������	�����	
�!�	.����	
�	���	�������			
0�� ����	��
��� ���� ���������� �
 � �&
 �	��� ���������� �������������� �� �	���"���� �� ����������� ��� ���	��
��������������	��������	��������
 ������
� ��
 
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 6 
¬ /���!
�
�	 !����0�����	 ���0�	 
���	 
!��!�.�!�	 �	 
!"������	 
�	 ������	
�����	�����	��	�����	
�	��	!����0����			
/������	�����
 ��������������������	���������	���������������������
��������������
 ���
 ��
 ������	��
� �
/�� 
 ��
 �� ��	
 ��� � ������ ��
 �
�	��� ����
 � ������	� ����	��
��� ����	������ � ��� � �����7� '� �����
�� � +�
���
����������	��
�	������8��������
 ���9������������	�����
 ��
 ���	������	
 ���	�	�
��-��������"������
���	���������	��
�� �:�����
 �
�����;����
 �<����������;��
����������;����
 ��
 ���
 ���
 ���
 ���������	���
���� �
3�����������������������
����������	��
�	(��
− ��	�����! ������ ������
 �(������������	��
������<���;���=���>� ��
− ��
����?���	
� ���	������
 �������� ��
������
 �(������������	��
������@���A� ��
B������ ��� ����	��� �� �	��
 � ���� ������ ��� �
 � ����	��
��� ��
 ���� �
 �� �����
��� ������	�	� � /���
�	��	����������������	�-��( 
<����	������>� ;����	������=� @����	������AC 
?���	������? ! ���	������
 ��
 ���	��������
 
� ���������	�� �
¬ ������1��!�	�	
!����1��!��		
+��������������������	
 �����
 �������	�*��
���
 ��
 ����
D
 �����
 ����	���
 �����
���	������
 �������	���	�
 ����� ��������� �� ���
�D����� ��� ����	��� ��
��	���� �� ����,	����)� ����� ��� ����� ��
��	�� �� ����� ��	"����
����,	���� ��	*� ���� �	,�	��� �
������������ ��� ������$������ �� ������$����� � +� ������ �*����� �� �� ��� ����
����	
 ������� ����	��
��� ���� 
 ���� ���	��*������� ��� 
 ��
 �� 
 ���� ����*������ ��	
 �����
 �����
��������������� �� ���	��� ����	��
��� ���� 
 ���� ������	��*������� � ��� 
 ���� �����*������ ��	
 �����
 �����
������������� ��
E�%���
 �����������������	D���
���������-�����	������	��
����������5�����������$����(�
− ��
������	��������	(������������	��
������@����A����
 ������������
 ����������F� ��
− ��
������	��� �������	(������������	��
������;����=� ��
− ��
������	(� ���� ��� ����	��
��� ��� <�� �� >�� 
 ���	��� �� 
 ���	���� �� ������ ��� ����	��
��� ��
 �������� ��
��
 ������ �
¬ 2��
�!�
�
��	 
��	 !����0�����	 ���
�	 ��������	 �����	 .����)	 ��	
!����0����	��0����	���%(�	��������	#���$�!���	�����	��	������			
+��	�
��-�������	��
�	�������
 �	���
�	���
�������
�����	�
��-�����	
 .����� �+���
 ���
���������	��
���
�������	����������"����������	��������	���
 �����
���� �;����
 ��������A��
 ����������
 ��������� ������
��
 ����������
��
 ���������������������������
 �
�
+��	�
��-���������
������	
��������	
�������
 �
�	������	�������@�?���
����	���� ��� A�?� � #
��� ����������
 � ���� �,� ��� 	�
��-��� ���	�� ��
�	���
 ����������	�
��-�����	
 .���������	���������
�����������
�����
A��� �� ��������� 
 ��� ��
 ��
 � ��� �	���"����� ������� ���� 	�
��-��� ���
������� �� 	�
���
 ����� ���	�� ��� �	���� ���
 �� ��	�
 ��� 
 ���� ������� ��
0���	��������
 ��	����������
������A�������
����(��
���	��	���8�
 �����
�,����	�
��-������������$�������	�������@�����A�����
 �����
 ��
 ����
���	����
 ���	��������
 �����	
 .�����������	�����	��������������	D��
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 7 
����-��� ��	
 .������ �*������ ���	� ��������� �� ��
 ��
 � �� �	��
 � �
 � ���� ��� ������ ���� �
��	����� ��
 �
����������� ��
 � A���� ��� �
 � ��
 ,��� ��
 � @����� ��	�� ��� ��������	� ��� �
��	��-��� ������*	���� ��	�� �
 ��
����
�� 
 ���	� ���
 �� 	��	��������� ���
 �� � :�� ��	����	��� ����� �	��
 � �� 	��	��������� ��
��	�� 	�
�	����
��	��!����������������������
��	�����������	�����
 �����
��	��-�����������
�������������
��������� �+�
�	
 ���	�� ��� �
���� �
��	�� ������ ��� ������ ������� ���� ������ ���� ��� ��*�
 ���	�GH�����������������������
�
��	�������
 ���
 �
�(�
�
	 	
¬ ����
���	���	��.��!3�����	
�	�����	�!����1�����	
¬ &�4�
���	���	����
��	"����
��	
��	
���	������	��%��
������		
+��	"��������
 ���
����������������	������
�8�����	��������
 ��������
 &�������	����������
 �3�����������
����������������	��
�������	������������	����������������
 �����-�������	"���������"����(��
�
�
�
¬ �!"����	�4�%����	*��	��
��������	�	����	��	*��	���5	"��
�
�	��	
����
�	�	���	�!
�	
�	��.��!3����	6��!��)	�����	����7	
�0����
 ����������������
 ����
�����	"��������	��	������������
 ��������������
 ���������������������
��"�������
�����-����I��
���		���+
�
 �������� �(�
A B C D E F G 
LA SI DO RE MI FA SOL 
+�����
 ������������	"��������
 ���������������
 ���	�����������������������������
 ��������������
���(�
"� �#�"$�� ����)�"��� ��
�"%&�"$���� ��
��)���� � ��
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 8 
¬ &(���
���	 ����
��	 ���	 *�����	 �����	 8	 �	 ��4�
�	 ��!�	 ���	 �����	
��%��
����	 9	 ����	 ��!�	 �.�
�	 6"�����
�	 ���	 �(�!��	 ���	 �	 ����	
"�!�
�������7	
¬ &�4�
��	���	�����	����������
���		
+��	���"��������
 ���	������������5���	"��������
���	���������
 �	���������	������
 ���
 �����	��
�����
����� 
 ���� �	���� ���� �����
 ����
� � /�� ���	��� ��
 � ��� �*	���� �������
������� ������ ��
��� �	���� ����
����	����������
������
�������	��
������
������
�����������	��
�	�������
���
 �������������	���
 �����������
�����	
 �������	������������	��������������	��	������������
 �
���(��
�
�
+���
 (��
Tipo de acorde notas que 
compõem 
o acorde 
Exemplo da 
melhor cifragem 
( ex. do) 
Exemplo de 
cifragens 
evitáveis (ex. do) 
Acorde maior do-mi-sol nenhum sinal adicional 
(C=do maior) 
 CM ; C+ 
Acorde menor do-mi -sol Cm C- 
Tríade diminuta do-mi -sol Cdim Cm( 5) ; Cº 
Tríade aumentada do-mi-sol# C(#5) 
Tétrade1-Tríade com sétima menor 
(um tom abaixo da oitava) 
do-mi-sol-si
 
 
 
 
C7 C7- 
Tétrade2- Tríade com sétima maior 
(um semitom abaixo da oitava) 
do-mi-sol-si
 
 
 
 
C7M C7+ 
Tríades com notas acrescentadas, 
formando intervalos maiores e 
justos 
do-mi-sol-la 
 do-mi-sol-re 
 do-mi-sol-fa 
C6 
C9 
C11 
 
Tríades com notas acrescentadas, 
formando intervalos menores, 
diminutos ou aumentados 
 do-mi-sol-la
 
 
 
 
do-mi-sol-re# 
 do-mi-sol-fa# 
C( 6) 
C(#9) 
C(#11) 
 
�
0��	������
 �
�����	��������������������	�
������
��������	��	��������
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 9 
¬ :�������	���	��	�40�!�	
�	������	#���$�!��	�����!�
��	�	��
�	��	
��	.����	
�	�������3����	D���������-����	��������(��
− "
���������'���	&�+���������5�������������������
���� �4��	���8�����	������
 �������
���	���I�����
�
 �
 ���	���������������
����	����6I���III �
− "
����������� ��	���&�+���������5������������������� �4��	���8�����	������
 �������
���	���6�����
�
 �
 ���	���������������
����	����III���6II ��
− "
����� ��� 
()��� ��	���&� +��������� 5� ��������� ��� �������������������� � 4� �	���8����
�	������
 �������
���	���I6������
 �
 ���	���������������
����	����II���6I �
− +�������������*	����	���	������
 ���	�
������	�������	"�������
 �����
 ��	��������	��������	
 ����������
���������	
 .����������
 ��	�����
 �����
������J������K���	
 .�������������������������
���
 ���� �
:������		�	����������
��
 ��������8�����	���������������	���������������-��)����
 ������	�
���������
����	���
�������������-����������	�������������	�� �
�
¬ ���
�	#���$�!���	(	�	�������
�	
�	��4�
��	6��	�(���
��7	"����
��	
�	 
���!�	 
�	 ��
�	 .���	 
�	 ���	 ������)	 ����
�	 �
����	 ��	 �����	 
�	
���
���!0�	�������	
�
�
/�������������
 �����	
 .�����������������8�	�����������(�
− �	D���	������������������������	"�����
����������������	����I��I6��6 �#������	��������������	�����
��	�����	��
������A����	�������I6'I�'6)��
 ���(�L'2'�M� �
− �	D���	������������������������	"�����
����������
 ��
 �����	�������	�����	��
������A����II�'�III�'�
6I)��
 ���(�/
 �'�+
 �'�#
 � ��
− N
 � �	��� ���*� ���������� �� �
 �� �	"������
��	�������	���6II� �#�����	�����	*�����
 ��	��	��������
���������������	������������
 �����	��� ���
− +��	������
 ������
 ������������	�������	�����	��
�������������D
 ��������
 ���
 �
 �+���
 �����	���
I��2(����
 ����
����
 ��������
 ���
 �
 ���������
 ������	�������	���6I���
 ����	�����������+
 (�
�����
 ������������
 ������	�������	���III���
 ����	�������
 ���#
 (�
 ����
����� �:����	
 ������	�
�������
���������	�����������
 �������������������������������������������� �+���
 (��
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 10 
0� ��
 ��� ��	
 .����� ��� ���	����� ��	"����� ��
 � ����
 ��� ��	����������� ��	*� �
 ��
�����������
 �������
 �����
�	�����	���������	���������	��������������������������
�	���������
����
 ������	���6������
 �������
 �������(�
�
�
�
�
�
�
�
������������ �����	��	� ��� ��
 ���� ��	
 .������ ��	"����� �� ���	������ ��� ��������� ����
��������
 ���	�� �
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 11 
�
3. PRINCÍPIOS DE HARMONIA FUNCIONAL 
����� ���	
���� �
�������� 	��
��� 
�
���
��� ��� ����
�� ���
���� ����� 
�
���
���� ��� �������
��������	
�������������������
������ ��������������������������
����
������
����
�������
����������
�����
�� ���� ����� 
�
���
��� �����
���� ��� ����� ���������� ���� ���� ���������� � ������������ ���� �
	���� ���
���
�� �!����
"����������	�������#
��$�
����������
�
���
��������	
������� ���
�������#�������
�$%
����
��
������ � &���� ������ ����� ��
� �
����������� �� ����
�� 
������ ��� ������� ��� ������ ��� �
����'� ���
�� ��
	
��������� �� ���� ������� ���� 
���
��� �� �������� ��� 
����	������ �������� ��� � ����� ���
�� �� ����
�� ����
����������"���� ��
!�����
�����()��!**����������������
����������
�
���
�����
�����������
�����	�� �����������
�
+�����
�����������	�
�����������,�������������������������
�������� �-���������������������
�
��
�
��
��������.�������� �-/���
��0�1�+����
����,��2�+��������,��3�+�����
���,����������
�� �����4
����������������
������ �������������������������������.���#���5�
�������#������������������	
�������
���*��6���
���
������
��
����
����
����
��������������
"�� ��������7/�88(�9:�(����
���
�����������;<=>���
!��
� ���������������� �	
������������������������
���
������� ����?��������������������������
���
�� ����
������������������� �����
�$
�
��������"
�������
�$
�
������
���� �@�
����	�������������
����
������������#���5�
����������
�������
����+�������������.�������������������%������,��
���������	���
����������������������+���������
���
	��������,��������������
�
������
��A�������.�����
�����
�����
������ ���� ��� ������ � !� 
��
�����������
�������������� �� ��������	�	������������������ �� � ����
���
����������������.���������%���������������?�4����
%���������������
�� ��
/�� 
�
���
��� ��� #�����
�� ����
����� 
���� � ���� ��
�������� �����
���0� ��� ��B�� ����.���
#���5�
�������
����+�5�
�������
�������������
�����,���"����
�� ���������������.���#���5�
����+��������
�	���,'���������������������
�� ����� ���
������������
�
���C��
����� �������B������.���+���������	���,'�
������������
�������������
���������������������������� �����.���
��
	
���
�������+���������	���,'��������
������� ��� ������� ��� ������ ��
�� 
�
�������� ��� ���� ���� ����������� �� � ������� ��� ������� �� ��
���� ��
���
�
�
�����������
"D
�������������������.��������������� ��������
������	����������������������+����
�����	���,����������
�����������������
����	�
��	��
�������������������������������������������
�����
����������������
����������
����+���������	���, ��
*��#�����
������
��������
�
���������������������	���	���������D���
�����������������������
��
���� ���	�� 
���� �%
��� �� �%
�
���������	
���������������.����� ����%������������������������
�������
���
��� �!�����������
������
"
���
���������
���������
���
��
����
����������������������������������
����#�����
���������������%��
����>;���>E�� ����������
�������7�����������+:F�5�
����-F���
�������
GF������
�����, �*���������������
�
�����������������������������'�!8�)(�1H�-)!7�������%��
����>I���
>J��
��
����������
��������
��������.�����������.�� �!��������������
���"�� ���	������������	
������
��
����� � &���� �$��� ���
�� �� 
�
�������� �� 	��� �� ����
��� ����
����� ����� �� � ��������� ���� ����.���
#���5�
����+����������������%������,��� ��� �����#�����
��� ��
�
��������	
0������
����#���5�
���������%��
����K���< �G������������
�������� ������0���������	�
��	���� ��� ���
�� #���5�
��� ��� �����
����� ��� ����#�����
����'� �� �	�
�����	�����������+������������
����������
������,'��������	���������� ��
�
��������	
���� Fr. Schubert, Improptu em LA bemol menor, op. 142. 
���������
���� J. S. Bach, Coral 298 - “Weg, mein Herz, mit den Gedanken” (Cantata 
19). 
���������
���� João Gilberto, Bim bom. 
��������
���� Caetano Veloso, Como dois e dois. 
���������
���� Lennon&McCartney, Yesterday. 
(exercício cap. 3) 
���������
���� F. J. Haydn, Sinfonia N°101, em Ré (mov. III – Trio) 
(exercício cap. 3) 
���������
���� Noel Rosa, Pierrô apaixonado. 
(exercício cap. 3) 
���������
���� G. F. Haendel, “And the Glory of the Lord” (Messiah). 
(exercício cap. 3) 
���������
���� Caetano Veloso, Lua de São Jorge. 
(exercício cap. 3) 
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 12 
4. ORIGENS DO SISTEMA TONAL 
4.1. Origem acústica 
������ ��������	
 �� ���	�
� ���� ��� 
�������� ���
�� ��� �
������	��� ���� �
���� ���	��	��
�
���
���� ������������	
���
�������
	�������	�����������
����
�������
�����	������	
������
����
�
��� ���� �
������	��� ���� �	�
���
� ���	���� � �� � 	���
���
� ��� ���	�� �������� ��	��� ��� �
��� �
��� ��
�
�
�����	�
� ��
�	
������ 
� ���
� ��� ���� �
������	�� ���!� "��	� �� 
�� �#��	��
�� ���� �	�
������ ��� �����
�
������	��� �
�
�� $
�� ������� �
��� ���	���%� ��
�� � �	�
������ ��
�������� 	���
 
����	
������
�������	���������
�
� �
������ $
������ 
����	%!�&��'�
�(�	�
����
�
���
��)��	������
��
��
��������
�	��
����� ��� �	��
��� ���� �
��� ��
� ����
	��� �	�	�������� �
�
� �� �	��
����� ��� 	�����	����� ��� �����
'�
�(�	�
�����
��
��
� ��
�	���
�����
!�*+!��
�
�
�
�
��
��������
����������� ��
��'�
�(�	�
����������
����	�
���
���� �
��'�
�(�	�
��
��
�������
���
�
��	�
��������
��������
�
�
�
�
"%�����
��
	���
�������
��� �$�
�
�
��
� �����
	���	������������
��
���
�����
	����%��
�
�������
���
�� ���
��	
��
� ���	��
������
���
	���
	��	
����
,%����
������'�
�(�	�
���	��
��������	��
��
�
���	��
����	��
��������������������$-%���� �
�
��$.%���
�� ����
	�����$/%��
�
�
�
"�� �	��
������ 
�������� �����)�	���� �
�����	�� ���
�� 
�� '�
�(�	�
�� ��
� 
	��� � �� �	��
������
�
���� ��� ��������	
 ���
�� ��� �
����� �
���
�������� �� �	��
����� 
�������� �����)�	���� ���
�� �����
�
������	��!�*��
������
������	���������������
��	
����	��	��
��	��
��������������	�	��������01*2"2�&�
3"4*55"���
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 13 
�
6�	����
 ������������ ���� �
���
���
� �� �������� ��� ����
�
�	��
� ��� ��	����� $�& 7&8%�� �
� �
�����
����
������
������	������/9.�$�������	���
������������
����$�& 0"%���
� �
�����������
��
����
������	������:9/%!�
�	����
 ��	���� ��� �)� ����� ����
�
�	��
� ���� �
������ ��	
��� ;������ $��������� ��� �
�
��
�
:9<9=%�0" 8" �&���& > 3 7&8���7&8 73 1*!�
�	����
��	��
������ ��� ��
������	
����	���?
	�����
���� �����������	����������
�����	�
�
��	+��!�@�
������
�����	
�������
���;�����$
����;��������
������	+
������
����	���?
	��%��
��
	���
���
�� �& 1*� �� 1* > 3� ��
� �
��� �	���?
	�
�� $��� ��	����
� �	���?
	��%� ���	+��
�� �� � ����
�
��!� ������ �
�
�� 1*� ���)� �
� A��	
A� ��� �&� �� > 3�� �� ���� 
� �
��� ��� ������� ���
�(�	���
$��������%!B��
�	����
��� �������� ������������
� ��
C�����	�
���	�����������	��
	��	�
�������
	�������
� �
����
�����
������ ����	�
� ����
������
����������
�.�-9-.!B�
$0�3"4*55"����������	
�	��
��	�	�
����
�%�
�
�
5���������
�����������
������
������	�����������������$"�	����
�@	���?
	��%�
�
Nota Frequência (Hz) 
� Nota Frequência (Hz) 
� Nota Frequência (Hz) 
C 0 32.703194 � A# 1 116.540947 � D 4 587.329529 
C# 0 34.647823 B 1 123.470818 D# 4 622.253906 
D 0 36.708096 F# 2 184.997208 E 4 659.255127 
D# 0 38.890873 G 2 195.997711 F 4 698.456482 
E 0 41.203442 G# 2 207.652344 G 4 783.990845 
F 0 43.653526 A 2 220. G# 4 830.609375 
F# 0 46.249302 A# 2 233.081848 A 4 880. 
G 0 48.999424 B 2 246.941635 A# 4 932.327576 
G# 0 51.91309 C 3 261.625519 B 4 987.766602 
A 0 55. C# 3 277.182648 C 5 1046.502075 
A# 0 58.270466 D 3 293.664734 C# 5 1108.730591 
B 0 61.735416 D# 3 311.126984 D 5 1174.659058 
C 1 65.40638 E 3 329.627533 D# 5 1244.507935 
C# 1 69.295647 F 3 349.228241 E 5 1318.510254 
D 1 73.416199 F# 3 369.994385 F 5 1396.912964 
D# 1 77.781746 G 3 391.995392 F# 5 1479.977539 
E 1 82.406876 G# 3 415.304688 G 5 1567.981812 
F 1 87.307053 A 3 440. G# 5 1661.21875 
F# 1 92.498604 A# 3 466.163788 A 5 1760. 
G 1 97.998848 B 3 493.883301 A# 5 1864.654785 
G# 1 103.82618 C 4 523.251099 B 5 1975.533325 
A 1 110. C# 4 554.365234 C 6 2093.004395 
5����������
������	��������	����
������
����
$0
�����0�3"4*55"����������	
�	��
��	�	�
����
�%�
�
�
�����
 ���� 
����� �� 
� �
��� ���� ��� �)� D� �������	�� ���� �
������	��� �
���
�������� �
��
�	��
������'�
�(�	�
����������
������	���!�8�����
��� ��
����������
+	����
����
������
������	����
��
���	����	�)�	�
�������
	��'�
�(�	����
��&�
��������
��?�
��'�
�(�	�
���
��	�
������
������	��������
������ � 
�������� '�
�(�	���� �)�	���� �
� �	������ �
���!� "��	� �� � �� 
��� � ��� ��
�	����
� ��� �����
	���
���
������
	��'�
�(�	������	�	
	����	��
�E��	�������
��
�E��	��������	���
���
� $F���<G��:G��/>��
/� ����!%������
�������	����������
���
	��	
��'�
�(�	�
�����	�	
	�� �
���
�����	
���
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 14 
�
6&� -H� '�
�?�	�
� �� �� �
������	�� �����������!� &� .H� '�
�?�	�
� ��� � 
� �
�
� ���
�
������	���
�-H!��	C ��������
����
� ������� �	���
���
����	�����������AoitavaA!�I� �
�
� ���;���
������	�����������������'����������
���
������������������������
��
�
������ ��
� ���;���
������	����������������;��
�-H�'�
�?�	�
�����
������
���������
�
��� ���	����� ������� ��	�� ������ $��	�� J����K%!� 5�� � ������ �� ������ ��
	�� ���
'�
�?�	�
�� �� ��
� ���
���	�
�� �
�
� ����
� ���� 
�����
� �����	��� $��� � 
� ����
�
chroma%!� &�� ��;��� �
�� ��� �������
� 
�� �	�	��	
� �� � 	���
���
��
��
�
� � ������
�
�	��	�	���	�������� 
� ���� �
� � � ��� � ������	�������� ����
� 
� ���� �	��	�	���
�
'�
�?�	�
!�L�
���������'������J���	������	������
	�����K!�&��
������J
	����K���� �����
��
��
� ����������	������F��
����������������	
���?�1��>	�0)�7
��8)�7	��?!�7��
�-H�
'�
�?�	�
��
���
���
�D�-M��
����������������
��� ��?��
�.H��
���
���
)��
�#��	�
�
�?��������������
)������� ��?������J����
	�������	��K!�
"�	��	�����	���������������
������6'	�?�������#��	��B���
����
	��� �����
���������
��	��	���	���
���������
��	������
�����(���
���
��	����������
	�� ����	� ��
����������������
�
	�������
�
�!�&��
��;��� ��
	�� �� � ���(���
� ��
�����	!� &�
�� ���� ��	�
�� ���
�� ��� ��	�
�
�	�� �� ��� �#�	���� ��� 
��
���
�����
��� $�
��+����
���#�	������
	�����%���
���� ��
��
�
�������� �
���������
�������
����	
��
�� �
��
	�� � ��	�
� �� � 
�����
� �� ����� ���
��� 6�����)�	�
�B�� �� ��
� 	�������	����� �
�
����
� �
� ���
���
��	����
���
�
4.2. Origens históricas 
*� � �
���� �����
��� 
� 6����	�
B� ��� �+������	���� �� 
��
������� ��� ���
�	�� ��� � ������ �� 3�����
>��	�!� "�� �
���� ��� �������
��� �� ������ � �	+
�� ��� �
����� '�
���
�� �
�� ����
�� ��� �	��
�	�� ;���	����
�
����� ������������
��
����
���
�
�����������
�	����
������
�����������
����
�	��
��
�����#�	���
���
��������
����
����!�N!�*�����	�
�����#�	����������
��
	��	�������������
���
��������	+
��� �����
�
�� ���	����������
�	�������'����
�����#�	�������	!��
*���
�� � �
����
�� � �� ��
�	
� �
���� �	����E����� �� � 	���
���
�� ��� <��� 
�� :���� � 
����	���� 
��
��
	�������� �����	�����
�
�
�������� ���
���	�����	
$�+����
�--%������
�	���	
��
�������
��	����
����
��	
���
�� $��	
O��	�
��� ���
�O�
����#�	����
� ��)
	����
�����	����E����%!�*���������	��������������� �
�
��
���������
�������������	�'�����?�	��� ��C	��������
�	���
���
�����������
�	����
��
��C	��������
����
�����
��
� �
��
�	����
����
��
���	�'�����?�	������!�*
�� ������������ ��
��
�E���	����
��	����
$:����<��%������
	��C	�������	����������������
��
�	����
��
����	�
� ������������$���������	%� ����
�
�
�������
� ��� 	���
���
�� �	��
������� �
�
� 
�������� ���
�� ����� �����!� 2�
� ')� �
��
� ��� ��������
�
����
��������C�������
��	�'������?�	������
���������������
��� �������
!�2�� ��+����
����	�
��&��&�
�
��+����
����	+
���
���
	���
��	��
��
������
����	��
�������
���
������1*����
�$� � �%��
������
��
�	���
������
	��	
��	���
��
����73��	�	���
�$
� �� �	%�����������
�������
���� �
�����
���1*�������
���������
���� �
��������0"!��
4.3. Escalas menores 
"���
�	
��
�	���	
����1���������� $��!�-:PP%����
��������C���	����
���
���
�
��
���
����
��
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 15 
���	����
������������	���������������� �����	� $�
� �������
�����	
����
��
���
����3���333%���� �����	�
$�
� �������
������
����
��
���
����3���333%!�Q��������������
��
����������� ��	�
������������	�����
$��
��������
�R!:%���?������
� ������	����
��
���
	����	
�����'�
�
�	������	
����$�����
�N�
���+�����
%!�
@
�� ����	C�
�����
������������������	
��������
�������	
��� �'�
�
�	����������	��
�����
�����
����������	
������� 
��
������� ��
�
�� $
�� 6'��
��B���	���
�%��	��
�����!�@
�� ����	C�
������� ��
�	���	�	����
�� �����������������	
��������
� � ��
)������������
������������
��
������������
��
����	
������
� ����
	��	
��������
� ��� �����
�����(�	���
���	C������ �
��
���
���$
�����������������
�������	��	����� �6
���+�����
B�� ��� ��
����	��
���������
	��	
�%!�I�������������
�
� �����������
�
�������������'���������� ����
�������!�*+����
��
�
�
�	C �������
�����������������8"����
������������������ �
� ����
����&���	
�����������������&���	
��
�������� �
� ��������8"����
!�"��	� ���
�!
�����
 "
������ �
#
 �$%
� ����
�!
�����
 "
������ �
#
 &�
� ����
'()
�����
 "
������ �
#
 %(
� ����
*!
�����
 "
������ �
#
 !
� ����
!
�����
 "
������ �
#
 !!!
� ����
�
"������������
��������� ���
�
������
?�
	
�����
�'�
�(�	�
���
&�
����������������
�'�
�(�	�
���
�'���
)���
�����
���
��
����
����C�
��������
�����
�	�����!�
@�
������	
��
�$��
���
�
������%���������
�����
�	��������� �������
���	������ ���
���� ����
�
��
���
S!�"��	� �����������������
��������
�
����������
��������
���
���
����
�S��
�����	
!�7�
�������
���
����������
����� 
������������ ��
� ������
?�
	
�����
�'�
�(�	�
��
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 16 
0	���������� ���� ����
���
� �
� �
��� S3� ������ � �� � �� � ���	�
� � �
	�� �� ������� � ����
 � ���
�
��� ��
�
	����	
���
���
	�
������	�'����	��
��� ���	������
�� �
���
����S���S33�����
��
!�2����
�����
��	������
�
���� ��
���� ����
�� ���
�
� ����
� 
� �	�
� ��� �
� � ��� �#�	�������	��	��
� ��� ��� � �������� ��� �����
� ��
���+�����
�����������
���
��
�	����
����?�	�
���
��
�
	�
�������������
�����!�"�����������
�
'�
�(�	�������
���� ��
� 6�
���B��
�	���
���
������ ��
� �����	
����
��
���
����S3���S33�����
�	��
�
�
��
����
��
����������
��� ��
���
���	��6��	��
��B!��
L��
������� ��C�
������� ������	���������
�������
������	������
���� ��� �����
�'�
�(�	�
����
��
�
����������
�����������������������������
���� ���
����	�
����������
���������
��
�	��
����	����
	���	
��� ����
� �
�� �����	�� ���
�	
��
�� ��� ��
	�� ���	���!� "� ������� ���
� �� ����
�� ���� �?�� �� ����
������
����������������	��
�����
���	���������� �������������
��
�;
�
������������'�
�(�	���!��
�
ESCALAS GRAUS 
Menor natural 3�R� 33�R$ <%� 333R> � 3S�R� S�R� S3R> � S33R�
Menor harmônica 3� $R> %� 33�R$ <%� 333R> $T<%� 3S�R� SR� S3R> � S33H�
Menor melódica 3� $R> %� 33�R� 333R> $T<%� 3SR� SR� S3�R$ <%� S33�R$ <%�
Acordes mais usados 
(ex. LA menor) 
3�R�
"�R�
33�R$ <%�
,�R$ <%�
333R> �
QR> �
3S�R�
��R�
SR�
*R�
S3�R> �
0R> �
S33H�
UTH�
�
�$�+����
���� ��
���	���������
�����+����
��-/���-R%!�
�
����
�
����	 �
���
�	
� 
�� ����
�� '�
�(�	�
�� ��� �
���� ��� �������� ���
���� �� ����	��
� 
��
�+����
��-F���..!��
�
��������	
����� (Idade Média), Ofício de Segundas Vésperas. 
��������		����� (Idade Média), Exemplo de organun. 
��������	������ -------- 
��������	
����� Rita Lee e Roberto de Carvalho, Mania de você. 
��������	������ Czerny, Estudos escolhidos (p/ piano) – N° 33. 
��������	������ Luis milan, Pavana (em DO maior). 
��������	������ Toquinho e Vinícius de Moraes, Tarde em Itapoã. 
��������	������ ------- 
��������	������ L. V. Beethoven, Piano Trio em DO menor, op. 1/3 (1°mov. – 
trecho) 
(exercício cap. 4) 
��������	������ Chico Buarque, Roda Viva. 
(exercício cap. 4) 
���������
����� Cartola, As rosas não falam. 
(exercício cap. 4) 
���������	����� Jimi Hendrix, Crosstown traffic. 
(exercício cap. 4) 
��������������� ------ 
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 17 
5. HARMONIA A QUATRO VOZES 
�
�������������	��
��
���������������������������������
 �������������������
��������
 ����
��
�������
�����������
 �
����
����
����
�
����
�������
��
������������������
 ����
���������������� ��
������������������
�
���������������!���
�����
����������������
 ��
���
��������"����
����#���������
��
�����
���
���$
 �����������	�����������������������
 �
��
���	
��%�
�����
������
��������&�
������
 ��
����
����''�����
 ���
�
������
(�������
�������)���
�
 ��
 ���
�
�������������
��
�
�������������������������*������������
���
��� 
����
��� ��� ���
���
�� "��� ������� ��� �����������#�� �����+���� ���� ,������� �������� �� ���&���� ���
-����
��������������������������
����������
����������������
�������
�
��������
�����	�
��
�
�����������
�
 ����������
��
������$���
 �����������������������
������������
��������
����
��������
�
5.1. Coral 
�� �
��
�
������ ��
���
���� ���� ���*��� ��� ���
���
�� ���������
���� ��
� �������
��� ��
 � �������
)������������&�
���������
���������
 ����
����������������
�
 ��
 ��
���
��
�
��������������������������
������
������
���
��������������
��.�
• ��� ������� ����
� ����
�
���
�� ��� ����� "��������� ����������� ������� )�
��#� ���
 � ��������� ��
�� ������ ��� �
 �
����������+����
��
�������������������
�����������������������������/������������������
 ������
��������
�����
�������������������������������
��������
 ��������������������������������
���������������������������������
��
������������������.�
�
�
�
• (���
����������
����
��������������������
�����0���������
 �������
����
��������������������������������
��������
 ��������
������	�
���
���
������
������������
.�
�
��
�
• �����12��
��
��
����!����
����������������
������������������$�����������
�����������������	�
��2������
���
��0���������������������
 ���
�������
����
�����
���3����
������
 ���
�
�������������
 ���
������������
�
 ����������������������������
����������
������������������������
���
 ���
&�
������&�����������
 ��������
�������.�
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 18 
• �������������
��
�������������������������
 ���������������
�
��������
�	���
��%�
����������������
 ������
���������
���������
��������������
�����������
����������
����/�
4�
�������	����
 �����*���	��
5�
�������
 �
��
��������������������������������
�����
��
�������������������������
 ����������
�����
��������
�
�����
��������
�
��
�� ���������������������������"�������������
 ����������������������������6�)�
�����������
������������������#�����
��
���
�����
�� ���
�����
�����	�	�
�"
��
�����
����#.�
�
�
• ���4�
�������������
�
����������������������������������&����� �����������	���/���&��������������������
�
�����
�
���	 �
��
��������
 �������
�����������������+�����������
 ����������������.�����
������
�!����
���������
�������
�����
���������
�����!
�����
��
�	��
�6����
�����"�#���!�"�#���
�
�
�
• (�4�
�����������
�����������
�
���!�����������7���
 ��!�
�����
 ��
 �
������������8����
�������"����&����#�
������
����
 �
��
������������
��������
��
������
���������������������
������
4�
�������
��.�
�
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 19 
�
 �� ��������� 
��
�� ������ ������� ����
 � ���� ����
�������� �����
���0� �������� ��4��
���� ��
���&��
��������
 ���������
 �����������������+�
 ��
������.����
��
���������	��
��
��"����������
 ��!�
���
����� ����#0� � ����
��� 
�����
������ "��������� ��� �������� ���������� ����#0� � 2������ �
 � 
����
��� ���
��
��������������������&�
���0����
������*����
��%�
�����������������
��
���������
)
���0����
 �
�����
���������
���
����	��
��
��������!���������������	��
��
����������������������
���
 ��2�����
��
����
�����&�
����9��:��;�<=�!���
������
�����������������������
�����������>?@�����
���2
 ����
��������������
�������
)
�
�������!��
����� �����
����A>������
 ���������������������������������
 ��������
���*����
(����
������������
�������9(:BCD �E$�3-$F�"���
����A8#�!�
 �
�������
������
 ��
�����*���
����������&���
������
�����(�
������"���#�����$����
�����(F�-G�"���
����AH#�
�������
 ����
�&)�
���������������*���
	��
5�
����� �
 � �
���
�� 	��
5�
��� ����'���
�
����� ��%��
�� ��� �����
�
�
��� I
���
������ �� ���
����
+���&��
������������G�J$�:DK�"���
����AL#�+��������
 �����
���
���������
�*���	��
5�
����)�
 ��
�����������
 ����
����
 ���������������
���������
�������������������������������
���	
�������
�
��������	
����� J. S. Bach, Coral 115 - “Was mein Gott will, das g’scheh 
allzeit” (da Paixão segundo São Mateus, BWV 244). 
��������	������ Josquin Desprez, El grillo. 
��������	
����� W. A. Mozart, Ave Verum Corpus (moteto). 
��������	������ Take 5, Come unto me (transcr. Paulo Rowlands). 
�
5.2. Baixo cifrado 
(�)�
����
������!��
 �����
��������������������������
 ��
������
���������������
�������������
���&�������;������������������
���������
���	�
���������������=��
�����
�	�����)�
����������4
�����
�
)�
����������������
��
����
 ����
�����������
������������������&��������
 .�
�
�
�
��
���
�����������)�
����
�����������������������������
������������
�����	��
5�
���"������
��� �����������!
 �����
����������*������
��������������������������
����
����
��������#������
����
��
���
�����
�����������������������������
��
�������������������
����
������
�!
����������
 �
��
��
�����������������
������������������)�
����%���
��
���
��
���������-��$�C� �����
����������&�������
<����
�
�
�� "�!��� K7DDD#0� �� �������� ��� )�
��� �
������ 
������ ��� �����*��� 
������������ �� ��� ������ ���
�������������
 .��
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 20 
�
=��
�� ������� �����&�
���� ����� ��������� ��� �������� �� ����� ����� 
�����*���� ��� �������
��
��
���
�������
 �������
�������������������������
������������
 ����������������
������������
)
����
����&��������������D��������
������������
�������������7.�
�
�
���������	
�����
����������
����A?�"�(F�-G#���������
�����AM���AN�"9�:�;�<=#���������
����>O�
"=�$ E$,#6�����������������
��
�����������������������
�����������)�
����
������''� ���	��
��
������
���������&�
���������
����>@�"=D E$�DG=#��
�
��������	������ W. A. Mozart, Ave verum corpus. 
(exercício cap. 5) 
��������	������ J. S. Bach, Coral 10 – “Aus tiefer Not schrer ich zu dir”. 
(exercício cap. 5) 
��������	������ J. S. Bach, Coral 11 – “Jesu, num sei gepreiset”. 
(exercício cap. 5) 
��������
������ G. F. Haendel, Concerto Grosso op. 6, N°12 (mov. 3 – Air with 
Double) 
(exercício cap. 5) 
��������
������ P. Hindemith, Curso condensado de harmonia, ex. 20. 
(exercício cap. 5) 
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 21 
6. CADÊNCIAS 
���������	����
����
����	������	����������������
���������� ����������������������������	�����
������
�������	�	������������������� �����
����	�������������
������������ ������������������������� �
��������
����������������
������ ������!�
���������	���"��
� 	�
���
��������
������
������
����������	��������������#�	������� �	�$���%���������	��!����
��� ��������	������	������	������	��!�
� 	�
���
���������������&���	��������������#�	���
� ���
���
���
������
���
����'��������������	��������	������������	$��!�
� 	�
���
��
��������"�������	�����������������'����
����
����(�����#�	�����
�
���������	�������	���� ����������)��	����������������	������ �����������$	�����
���)��������
� �����
������	����������	������ �����������������	���������������&*� ����������
������� ���
����
����� �� ������	������ ��� ���'��� ������������ +� � � ������ *� �� ����	�� ��� ,-.�/0�1�� 
��� ������ ����� ��
������	���������������������������'����������%����
����������������	������������� ����
����������
��
���������	����� ������23!���
�
��������	
����� F. Salzer, Análise de J. S. Bach – Coral 23. 
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 22 
7. AMBIGÜIDADES 
�� ������ �� �	
��� ��� ��� 
������ �	� ������ �
��� ���
�	� ��� �	
����
�� � ����� �� �����������
�
�
�
�����	
��������
�������
������ �
�	������	
��
��� ��
�
������
�
�
�
7.1. Maior / menor 
�
�	���������
�	������ �
�	������� �����������������
�� ���	
����������������	� �
�� 	������	�	��
�������
�� �!��	�"����� ��	��� �� #������	����
������	
��������
���
�����������������$��� ��	��
�
���%&'� ( &'� %&'� )� *� &� %&'� $ &'� +� &, -.����
� ���� � � ���� � ���� ����
�
�
$� �� #������
��������������������������������
������������
������
�
�
�
�
�
�
�
�
7.2. Dominante substituta 
�
(���������
��
��	��/0	��
��
����	��
1�	
	���
����������/0	������ �
	�	���	
�������	� �
�
�����
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 23 
7.3. Acordes diminutos 
+�� � ��� �� �	
� ��� �� �� �"�
���� ��� �
���� ,�	
� ���� �	
� �	��� �
1�	
	�� �	�
��	��	�.� ��
��� ����� �
����
	���	���	��1������	������
���
����
	�����	� �
�
������������
�����
�
�
�
2���� ��
�
,34���	���� �"� ���
��	���	� �
�� 	��� ��	
��.�
�
�
�
7.4. Modos eclesiásticos 
�
2�� �������� � 	����� ��� !����� '"���� 54� �	
�� � ��
������ 
	� ���1���	���� � 2���� �� � ��6
�	�	� ���
��
��
��� ��� �
	�� ��� ����	
�/0	� ����� ���� ���������� ���� �	������������� ��� � #����� �	
���� �� ��
��
� �	�
�"���	�7!7�	���	������������	��
�������
0	�����
�����	
������������� ��	
������ �
	
������������� �
���
�	��� 	�	��������4���	��1���	���	���
�	��
��	
��
	���	
	������� �
���
�	��	� �	����	
����������8�� ����
�	� �� �9	����	��������#���� 	���"�
�����4
�	��
���
�������� �	
���������������5�� ����� ��� ��������8�����
��
�
�����!�����'"������������	�� 	��
	��	�������
���� 	�������	�����	
���� �
������	
�	�����	
�
���� �
��
���	�� ��������������
�
���/������ ����	
�
�������"�	���,��� �� 	�	����	��
��	:��;���	�
1��	:���� .�
2�� �������� ������� 
��� �
4������ �	� ��
�	� �
��	
��
	� �,�� 	�� ��	
���� �	
� ��	�� 
����.� �	��� �
��� �"� � ��
� ������� � ��
�
	� ��� �� � �	
����	� ��� 	
���� �
��� ��
��	
��� ,	�� ��5��� �	
��.�� ��5�� �	
� ���
������
� �� �<
�
	�� � �������� �����1���	��� ��5�� �	� 	� 
���
�	� ��
�� �����	
�
� �� � ;�	�	
��	:� ��������� =�
�	� �	��/0	 �+���
�	���<
�
	���������	���� ������������ ���������� 	������� #��������� �
�������0	���������
5�88���� �9��������	����
�����
���
�	���
4��
�;� 	���:��
�
�
���=��������,���	���� �	���
� �
��	.��������
�0	�
��	� �
�������
4���������������� ������
����
1������������ �
��� �����
� 	
����	
�����
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 24 
� 90	�
��	��/0	��	��
1�	
	>�
� 2�	
���������
��	�����
��
��
�����	���
�������������>�
� ?
�����
���
	��������	
������
����
1����	�����������������,�����
���	�������	.>�
�
��� � 	�	�� ������4����	��� �	
��
�	�� �0�	� �	
���	
��
���� @�� � ��� ��� 
	���� ��� ������� � ��	
��
� ��� �	� � 
��	��/0	� �� � 	��
��� 
	����� ���� 
0	� 	� �
�� ��
	� �
��� ��� ������� � ��	
�� 	���� �	
��
�� �� �
;�	�	
��	:����������=��� ��	������	� �������������� �9������ ��	������	����
����	���������������+������0	�
	��
	� ������������ 	�	���
����
�	�	���
��������������� ��	
�������
0	��	
����
��	�������
�������������
� 	�	���
�
�������	
����
���
�������������
�
��
+�� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� � B!� +�� � � � � � � � � � � �
�
�������
�����
���
�������������
�
��
� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� � B!� +�� � A$� � � � � � � � � �
�
������
��
����
���
�������������
�
��
� � � � '!� *2� � B�C� � C2� � B!� +�� � A$� � '!� � � � � � � �
�
��������
����
���
��������������
�
��
� � � � � *2� � B�C� � C2� � B!� +�� � A$� � '!� *2� � � � � � �
�
������
�����
����
�����������������
�
��
� � � � � � � B�C� � C2� � B!� +�� � A$� � '!� *2� � B�C� � � � �
�
�������������
����
�������������
�
��
� � � � � � � � � C2� � B!� +�� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� � �
�
��������
����
����
�������������
�
��
� � � � � � � � � � � B!� +�� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� � B!�
�
�
2���� �� 	�� ����
�
���� � 	�	�� �
���	�� �� ��
��
� ��� �� �� � ��� �� ��
���� ,�� � +�.�� �����
�	� ���
� ��� ������
�
/����������
����������� 	�	����
0	��
�
������	
��������
������ !�"������#�$ �%#���
+�� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� � B!� +��
�
������
���������
����� !�"����� %�$ �%#���
+�� � A$� '! � � *2� � B�C� � C2� B! � � +��
�
�����
��
��������
����� !�"�����"� �$ �%#���
+�� A$ � � '! � � *2� � B�C� C2 � � B! � � +��
�
�������
��������
������ !�"����� #"�$ �%#���
+�� � A$� � '!� � *2D� B�C� � C2� � B!� +��
�
�����
�����
�������������� !�"�����&��$ �%#���
+�� � A$� � '!� *2� � B�C� � C2� B! � � +��
�
�������
���������
����� !�"�����$ %�$ �%#���
+�� � A$� '! � � *2� � B�C� C2 � � B! � � +��
�
�������
���������
����� !�"������� �$ �%#���
+�� A$ � � '! � � *2� B�C � � C2 � � B! � � +��
��
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 25 
�
�
7.5. Modos da escala menor 
B����
�	� 	� ���� ��	� ��� 
���/0	� �
�
�� ��� �������� � 	����� � ��������� �� �� ������� �	
��� � ��	
��
����� ��� �
4������ � ��������� �
�
������ �
��� 	� 5�88�� ����
�	���
�� � �� ��
	�
��/0	� ���� �������� � �
	
���
,��
����1���	����.��	� 	���������� 	��������	��
�	���
�������� 	�	�
� �����
����	��������������� 	�����
�
�����	
������
�
GRAUS MODOS ESCALA 
 
MENOR HARMÔNICA 
!�.� ��'#��(��$ )'%!���� E���F��� G���H���-��� I���&�
!!�.�� �)!�%#�'�*+���� E��� F�� G���H��� -���I��� &�
�!!!�.� �,'%#���$ �'*��#��� E���F���G���H���D-���I���&�
!3�.�� �)�%!#�-.��� E���F��� G���DH���-���I��� &�
3.�� ��/�%#��#$ %'�'*��� E��� F���G���H���-��� I��� &�
�3!�.�� �/�%#�-0���� E���DF����G���DH���-����I����&�
3!!�.�� ��1����)!�%#� &�� E�� F�� G���G��� -��� I��� &�
 
MENOR MELÓDICA 
!�.� ��'#����")�%!�� ��E���F��� G���H���-���I���&�
!!�.�� �)�%!#� 0���� E��� F�� G���H���-���I��� &�
!!!�.�� �/�%#���$ �'*��#�� E��F���G���DH���D-���I���&�
!3�.�� �/�%#��#$ %'�'*���� E���F���G���DH���-���I��� &�
3.�� �%2#"/�%#� +��� E���F���G���H���-��� I��� &�
3!�.�� �)!�%#�'�*0��� E���F�� G���H��� -��� I��� &�
3!!�.�� ��1����)!�%#��� E�� F��� G���G��� -��� I��� &�
�
,*	
����C�1��'�A$9���������	
������.�
�
$� �	
�� �� <
����� 
	� �����	� ��� � 	�	�� �� � � #����� �	����
�� ��������� �
��� �� � �����
�� ��
�	
�
�����	�������
����
�8�
���
��� �
����	
��� ���������<
�����	
������
�
�����	
� ��	����������/0	����
������� �� ���� ���
������	� ��
� �
��	�� � ���	�� ���	�� �
��
����
���� �	��� � ����
� ������� �
��������� � J� �
�� �	
��
��� ���	� ��� �� ���������� 	�	
�� 
�� �� �
�
� 	
��� �	� � 	�	� �	
�����	� �	� 	� �1��3")!�%# � 2�
��
/�� � ��	
� ���� ���
���� ,�� �� �
�
� 	
��� ��
�� ���
��� ��� �
���.� ��
� ���� �� �	
� �/0	� ��� �� � ��	
���
� ��	
��	� 	��"��� �������
������ �
������	� 	���	
���;��
��� �
���:������������	������ ����� ��	���	
���
�"*����#�� ��
��� �
��� �����8��	� �� � �� �
	���	�� ��� 5�88� �� '�(�� �	� � ��
/0	� ��� �	� �
�
���� ��
�	� ���
��
�
	���	
����� ��	
�����
�	�� �
	
�� �$� �
�
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 26 
7.6. Acordes de 6a 
�
9�� � #����� �
������ �	
���� "� �
�����	
��� 	� ��	� ��� ����
� �
��	�� �!#��� ��"*����# �� 	���!#��� �
!#$ �+����"*�������
� �!#�������+��	�1#"%*�'����"����
�� ��
���
��
�0	��	���	
����	��
���!!��� ���� ��	� �
�����	��	�
	
� ��>�"�����	��	� ���
/0	���� �4�#$ %'�'*���
�
 
 
�
�
� �!#��� ����+����$ �'*����� ��0	� ��	
��
�1�	��
	��
���3!�������������� ���� ��	� �
�����	�������� ��� ��
��
���	������������
��� �B0	�	����	
�������+������$ 5'%!�6�
+�� ����'!� �6�+��
*�"%�'� �B0	�����	���	� ���
/0	�����#$ %'�'*������#$ %'�'*���
�	� ���I����� �
�������
�	�
��	�������	
�� 	��� �
�	��	
�
4
�	��
�
�
 
 
7.7. Modulação 
�#��"�78#� "� �
�����	
��� �
��� �	
������� �	� 	� �� � ���
/�� ����	
����������
�
	��	������
�	�
� ������ �3���	������ ������������ ���������������
/��������
�4
������"��������� �"� ��� ������ �
�� ��
;� ���
/�:�����	
������������ 	����/0	��������
����	��������� �"� ���
�� ��
	���	� ������ ����
���� ������
��
�
	� �	� �����
�	� � ������� � ,�	� �/	� ��� 	��
	� �
���	�� ����
�	� ��� �� ��� �	
���� ��� .�� � ��� ����
�	�
,�	
����<
������	
� ���������.��	� ��� �����!���� ��
$� � ��
� 	
��� �
�����	
��� ��� � 	����/���� �0	� �	
��������� ���
�	� �� � ��	
��� ,	�� �4
�	�.� ���
����/0	� �
�
�� ��� ����� �	
���������� ��� �
<�� � �
��
���� ���
������ ,�	� � ��	
���� �	� �
�� �	�� ��� �	��
��
� �
��	������������	
��������.������������� ,���
�	�����	������������������ �����������	����	
����
��� �
��	�.�������"
����,����
�
�	��� ���	��� ����
	��������� ����	
�����������������	
� ��������	
�
��� �
��	
������	��
��������. ��
 
$��� ��	���	����1���	��GG�G- �
�
�
���������	�
4������	������ ��	��GI�HK �
�
��������		
���� Caetano Veloso, Coração vagabundo. 
��������	�
���� Caetano Veloso, Luz do sol. 
��������	�
���� Schumman, Variações “Abegg”, op. 1 (var. 2). 
��������	
���� J. Brahms, Sinfonia IV, op. 98 (mov. 4 – tema) 
(exercício cap. 7) 
��������	�
���� F. Chopin, Prelúdio 20 (em DO menor). 
(exercício cap. 7) 
��������	�
���� Tom Jobim, Lígia. 
(exercício cap. 7) 
��������	�
���� Fr. Schubert, Improptu em SOL bemol, op. 90 (mov. 3 – trecho) 
(exercício cap. 7)����������
���� Marcos e Paulo Sérgio Valle, Eu preciso aprender a ser só. 
(exercício cap. 7) 
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 27 
8. Harmonização,�Rearmonização, Arranjo, Composição 
�
��� �����	
�� �� ������� �� ���	
	������� �� �����	
����� �� �� ����
�
������ ���� ��	����� ��
������� �	���� 
�����
���� 	�� � ������� ���
����� ����� ����� 	������� �� �����	
����� ��
�� ���� ���
������
����������������	��������� ����
�� �	���������������!���������	�����������5.1"#����$�������������������
��� ��	����� � �������
���� !���� �%	
��&��'���
	�	��&���
	�	���� ���� �������"#� ���'������ 
	����� �	��
��
!��������
�����������
����������
	����� �	������
����
��������$������
	����� �	��
��(�������� ��������
����"����������
�
�	�
��!����)	������� �	���������
	����� ��*�
�����������
����������
���������"�
� +��
����� ���
� �
�����$��������������	���������%	
��������	���
�������	������	��	��,��
��
����-�
���.����� ����
��������������������������������	�
���
	����	��	������������
� /�������	���������� ������������	�������������������
����	��������������
� 0���� ������� ������ ������ ���� ���� ��
�� ���� �	�
����
��� ��� � � 	����� �
���	�	����� ��� ��
�������� ��� ��	����� ����	�,�
���� ��� ��� � ���%	
���� ��'�$���� !�������
��� �������
��������
�
	��������"�
� +����	����������������������
	���&�����
�	������1����������	�������� ������������	�������
������	����#���������'�� ���������
���������	�����,&�����+��
������������������� �����
�	�
����
������� �	������
���	�	������������	���������� ����-���
��
���.���� ���
	�������
��� ��
�� � ��������� ���� ����� ���'�� � ����� � ���� ��������� ����	��	��� ��� �������
��
�
�����
2�����������������
�	������3�����4+05�����
��������������	
���������� ����������!��������
67"�� � 1�� ����
���� �� ������ '����	��� ��� ����	���� �	���� �
� !��
�	���� ��� � ����� ������
����� ���	
���
����������������"�� ��������
�����������'���������� �� �	���
	��	�
������2����	�����	����
��������
0+/8+21�9/:1�1� !��������6;"������� ������ ����
�� !���	������� ���������	���%	
��"�����	�������� �
������������	
�������
����	����!���������
	�
���� �������	��
����������������'�
������
	
�
��"���
�
���������	
����
�����������	
�������
����	��
	��������<1=�9+:�0+>??��!��������6@"#��	��
����
�� ������	
��� �	��	������	����	�������� 05�01� 4A+=BA/� !�������� 66"#� ����	������� ���� ��$�	���
� ����
��!��	�����	��"�����������
���������C� �2DA�25+��!��������6E"#�������	F���������������	��	��	
��
���81? �314�? ��!��������6G"#��
���������	
 ���
������
��
���� ����
����������������	�
	�����2��;������05A?+22� !��������@E"#�
������	
����������������� ����
�����������!�����3�����4+05�!��������6;"��������	F�����"�#���
������$	��
�	
���� ��� �05A4/=8� !��������H7"����	��	��������������	�������� �����	
������	������
����	�������
�����	
������	���
�����
��������	
����� J. S. Bach, Corais 105, 59, 78, 111 (“Herzliebster Jesu”). 
��������	������ Caetano Veloso, Saudosismo. 
��������	
����� Dorival Caymmi, Eu fiz uma viagem. 
(exercício cap. 8) 
��������		����� Chico Buarque, Samba do Grande amor, 
(exercício cap. 8) 
��������	������ Pixinguinha e Benedito Lacerda, Vou vivendo. 
(exercício cap. 8) 
��������	������ Tom Jobim, Canta, canta mais. 
(exercício cap. 8) 
�
�
�
�
�
�
�
�
�
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 28 
9. BIBLIOGRAFIA PROPOSTA 
�
�
9.1. Sobre princípios cognitivos (tensão e relaxamento) 
Bharucha J.J., Krumhansl C.L. (1983). “The representation of harmonic structure in 
music: hierarchies of stability as a function of context”. Cognition 13: pp 
63-102. 
Bigand E., Parncutt R., Lerdhal F. (1996). “Perception of musical tension in short 
chord sequences: the influence of harmonic function, sensory dissonance, 
horizontal motion, musical training”. Perception and Psychophysics 58: pp 
124-141. 
Voisin F. (1994). “Le status des consonances naturelles: le point de vue d’un 
ethnomusicologue”. ESCOM Newsletter 06; 1994. 
Zurcher P. (1996). “The Path of the Ant”. ESCOM Newsletter 09; Internet 
http://musicweb.hmt-hannover.de/escom/english/Newsletter/NL9e/ZurcherE.html. 
 
9.2. Harmonia funcional 
Chediak A. (1987). Harmonia e improvisação Vol I e II. Rio de Janeiro: Lumiar 
Editora. 
Chediak A. (1985). Dicionário de acordes cifrados. Rio de Janeiro: Lumiar Editora. 
Chediak A. (org.). Songbooks: Dorival Caymmi (1994); Gilberto Gil (1992); Noel Rosa 
(1991); Tom Jobim (1990); Bossa Nova (s.d.); Caetano Veloso (s.d.). Rio de 
Janeiro: Lumiar. 
Koellreutter H.J.(1980).Harmonia funcional - introdução à teoria das funções 
harmônicas. São Paulo: Ricordi. 
Schoenberg A. (1954). Structural functions of harmony. New York: WWNorton, 1969. 
Adolfo A. O Livro do Músico. 
Brisolla, C.M. (1979). Princípios de harmonia funcional. São Paulo: Novas Metas. 
Guest I. (1996). Arranjo - método prático. Rio de Janeiro: Lumiar. 
Koellreutter H.J.(1960).Jazz harmonia. São Paulo: Ricordi. 
Oliveira O.O., Oliveira J.Z. (1978). Harmonia funcional. São Paulo: Cultura Musical. 
Moreno, Luíz. “Lições básicas (guitarra)”. Documento online http://www.luismoreno.com/pt_basiclessons.htm 
(Acessado em 2006-mar-06). 
 
9.3. Harmonia tradicional 
Menezes Filho F. (1987). Apoteose de Schoenberg. São Paulo: Nova Stella / Edusp. 
Hindemith P. (1994). Curso condensado de Harmonia Tradicional. São Paulo: Vitale. 
Piston W. (1975). Harmony. 
Salzer F. (1962). Structural Hearing: tonal coherence in music. New York: Dover. 
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 29 
Dahlhaus C. (1984). “Harmony”. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Londres: MacMillan Press. 
Flotzinger R. (1984). “Discant”. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Londres: MacMillan 
Press. 
Pannain E. (1975). Evolução da teoria musical. São Paulo: Ricordi. 
Priolli M.L.M.(1983). Harmonia - da concepção básica à expressão contemporânea. Rio de Janeiro: Casa 
Oliveira. 
Iazetta, Fernando. Tutoriais da áudio e acústica. Documento online 
http://www.eca.usp.br/prof/iazzetta/tutor/index.html (acessado em 2006-mar-06). 
 
9.4. Material temático 
DeVoto M. (1992). Mostly short pieces – an anthology for harmonic analysis. New York: 
WW Norton. 
Schwob P.R. (1999). Classical MIDI Archives. Internet http://www.prs.net/midi.html. 
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 30 
9.5. Lista de partituras selecionadas como exercícios: 
��������	
���� Fr. Schubert, Improptu em LA bemol menor, op. 142. 
���������
���� J. S. Bach, Coral 298 - “Weg, mein Herz, mit den Gedanken” 
(Cantata 19). 
���������
���� João Gilberto, Bim bom. 
��������
���� Caetano Veloso, Como dois e dois. 
���������
���� Lennon&McCartney, Yesterday. 
(exercício cap. 3) 
���������
���� F. J. Haydn, Sinfonia N°101, em Ré (mov. III – Trio) 
(exercício cap. 3) 
���������
���� Noel Rosa, Pierrô apaixonado. 
(exercício cap. 3) 
���������
���� G. F. Haendel, “And the Glory of the Lord” (Messiah). 
(exercício cap. 3) 
���������
���� Caetano Veloso, Lua de São Jorge. 
(exercício cap. 3) 
��������	�
���� (Idade Média), Ofício de Segundas Vésperas. 
��������		
���� (Idade Média), Exemplo de organun. 
��������	�
���� -------- 
��������	�
���� Rita Lee e Roberto de Carvalho, Mania de você. 
��������	
���� Czerny, Estudos escolhidos (p/ piano) – N° 33.��������	�
���� Luis milan, Pavana (em DO maior). 
��������	�
���� Toquinho e Vinícius de Moraes, Tarde em Itapoã. 
��������	�
���� ------- 
��������	�
���� L. V. Beethoven, Piano Trio em DO menor, op. 1/3 (1°mov. – 
trecho) 
(exercício cap. 4) 
��������	�
���� Chico Buarque, Roda Viva. 
(exercício cap. 4) 
����������
���� Cartola, As rosas não falam. 
(exercício cap. 4) 
���������	
���� Jimi Hendrix, Crosstown traffic. 
(exercício cap. 4) 
����������
���� ------ 
����������
���� J. S. Bach, Coral 115 - “Was mein Gott will, das g’scheh 
allzeit” (da Paixão segundo São Mateus, BWV 244). 
���������
���� Josquin Desprez, El grillo. 
����������
���� W. A. Mozart, Ave Verum Corpus (moteto). 
����������
���� Take 5, Come unto me (transcr. Paulo Rowlands). 
����������
���� W. A. Mozart, Ave verum corpus. 
(exercício cap. 5) 
����������
���� J. S. Bach, Coral 10 – “Aus tiefer Not schrer ich zu dir”. 
(exercício cap. 5) 
����������
���� J. S. Bach, Coral 11 – “Jesu, num sei gepreiset”. 
(exercício cap. 5) 
����������
���� G. F. Haendel, Concerto Grosso op. 6, N°12 (mov. 3 – Air with 
Double) 
(exercício cap. 5) 
MARCELO MELLO - Harmonia Avançada – Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net 
(I Festival de Música de Ourinhos – 2001) 
� 31 
���������	
���� P. Hindemith, Curso condensado de harmonia, ex. 20. 
(exercício cap. 5) 
����������
���� F. Salzer, Análise de J. S. Bach – Coral 23. 
����������
���� Caetano Veloso, Coração vagabundo. 
���������
���� Caetano Veloso, Luz do sol. 
����������
���� Schumman, Variações “Abegg”, op. 1 (var. 2). 
����������
���� J. Brahms, Sinfonia IV, op. 98 (mov. 4 – tema) 
(exercício cap. 7) 
����������
���� F. Chopin, Prelúdio 20 (em DO menor). 
(exercício cap. 7) 
����������
���� Tom Jobim, Lígia. 
(exercício cap. 7) 
����������
���� Fr. Schubert, Improptu em SOL bemol, op. 90 (mov. 3 – trecho) 
(exercício cap. 7) 
��������
�
���� Marcos e Paulo Sérgio Valle, Eu preciso aprender a ser só. 
(exercício cap. 7) 
��������
	
���� J. S. Bach, Corais 105, 59, 78, 111 (“Herzliebster Jesu”). 
��������
�
���� Caetano Veloso, Saudosismo. 
��������
�
���� Dorival Caymmi, Eu fiz uma viagem. 
(exercício cap. 8) 
��������
���� Chico Buarque, Samba do Grande amor, 
(exercício cap. 8) 
��������
�
���� Pixinguinha e Benedito Lacerda, Vou vivendo. 
(exercício cap. 8) 
��������
�
���� Tom Jobim, Canta, canta mais. 
 
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
 31
�
���������
���������������
	
����
������
������
����������
��
������������
���������
��������
���� !!"#
�� ��������	���
��$
�������
�
��������%���
������$
�������&�����
�
����������
���'�
������������	�
���
 ������������	
 �������	�����������
 �	�������
 ���	���������
���	���	�����	��
���	��� 
 �����
�� ��������� ��
 ��	� �� ��������� �	����� ��
�� ������������ ��� ���	
 ����� ��� �	�����
 �����
������������
����������������
�����������������������������������	���
 �����
 � 
TENSO RELAXADO 
Sensação de proximidade do término Sensação de término (ou pontuação) do trecho 
musical 
! �����������������"��
�������	������
 �������������	�������	�������������� �#������������������������
$
 ����������
 �
������	���
 �����
����������������������������������	�������
 �����
��������������
 �����
� ���� ��%��� �� �	������
 ����� ��	��	�
� ��� 
 &������ �� ��� ����
 �����
����� ���� ��%��� ���������
��������	������
 �����������	����
��	�������	���� �! �����������������	��
��
 �����	����	"����������
�������'	�
���
 �����(�
− #
��������������������	
�
��
�����	
)�
− #
�� ���*� ���������� �����	���
� �
�������	
� ��� ���	
�� �� ���� ��	
 ���� ���� ������� ����	���� ���
���	�������������������	���
 �����
���
��	���
 ���������	��
 �����	
 ��
 �����
���� �)���
− #
�� �� �������������
��	����	��������	���	�����	���
��	� ��	������	�� �����	���
 ���	�������
����
� �+���
 ���
�������,����*��	���	*����������
�������	����-������
 &������	�������������
����� �� 
 &����� ��������
�� ����
��� 
 ��� ��� ��	
 ��� ��� �
������������ �� ������� ������ �	�������
 �����
��������
 ���������
 �������������	���
 �������	��������������	��������������	
 ������
�
�������������������������
 ��
 ���	��������	�����	
 �����������	��������
 ���
 ������� �
�� 
���
�	��
�(���
�
���
�����
��
�)��������
���������
��������
�����
�����%�������*������+���
�)���
��'��&'�������������	�
�
− 	�
�������	
 .����������
 ����
(������	����	��	�
����	�	�	 �
�� ����
����
	�,����
������������&�
��
��������������������-����������
��.����,�)
���
����������/�
�
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 32
�� ����	�,���
������
����
����
���������������
����
����������
��
�����
����
�
�'��
/�� ���	��� ��
 � ��� �����
 ��� ���
 ��� �� ��������
 ����� ���� ����
��� ���� �������� ��� ������
�����"���������/0�������1#���
 �����������������������
 ��������
����� ����	�
 ��	��������������
�� �
2������������������������	���������
����	*��������������
 ������	
 ���������������	
 .��������
�
 ������	
 ����������������	�
���
 ����� �3���������
 �����*��
���	����	����������
 �������������	�
�� ���	���� �
�	������ ����	�� ���	�� ��� ������� 
 ���� ��� ���� ��� 	�
��-��� ���	�� ������ ����	�����
����	������
 ������
�����������"����(�
�
�
�
0���	���������	��������
 ����������������
 ��&
 �	���	�
 ���� ��
4� �� ������� ���� 	�
��-��� ���	�� ��� �	���� �����	����� �����
 *������ ���� ������	*� ��� 	�
��-���
��	
 .����� �#��������������	��	�������	�
 ��	�����
 �
���������
�	�������������
 ������
�����������
������	��������
 ���
 ������������������������	��	�����������������	���5���������$���������.������
������������������	���
�	�������	���6������
 ������
��������.��������	����
 �
�����
 ��������������
5�����
��
 ���	���
 ��	��������%�����������������������
�(�
�
DO RE MI SOL LA DO 
 
 
 
 
 
 V 
�
�� ���
���
�	�,���
�)�������
���������������
���0�����
������������'���
0������	��
������������������
 ��&
 �	������������������������������	���"�����������������������	��
��������������	��������	��������
 ������
� ��
 
 
 
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 33
�� ���������� �� ��!����	� ������ ����� 
�����0���� �� 
�)������� 
�� �������
�&��������������
����
�������������
'���
/�� ����	�� ���
 ��� �������� ���������	� ���� ����	������ ���������� ���� �
������������ ��
 � �� 
 ��
 ��
����	��
� �/��
 ��
 ����	
 ������������
 �
�	�������
 �������	�����	��
�������	���������� ������7�'����
��
�� �+����
����������	��
�	������8��������
 ���9������������	�����
 ��
 ���	������	
 ���	�	�
��-���
�����"���������	���������	��
�� �:�����
 �
�����;����
 �<����������;��
����������;����
 ��
 ���
 ���
 ���
 ���������	���
���� �
3�����������������������
����������	��
�	(��
− ��	�����! ������������
 �(������������	��
������<���;���=���>� ��
− ��
����?���	
����	������
 ����������
������
 �(������������	��
������@���A� ��
B������ ��� ����	��� �� �	��
 � ���� ������ ��� �
 � ����	��
��� ��
 ���� �
 �� �����
��� ������	�	� � /���
�	��	����������������	�-��( 
<����	������>� ;����	������=� @����	������AC 
?���	������? ! ���	������
 ��
 ���	��������
 
� ���������	�� �
�� ������"�������������"����	��
+��������������������	
 �����
 �������	�*��
���
 ��
 ����
D
 �����
 ����	���
 �����
���	������
 �������	���	�
 ���������������� ���
�D������������	�����
��	����������,	����)� ���������������
��	���������
��	"��������,	������	*������	,�	����
���������������������$��������������$����� �+��������*���������
�����������	
 �����������	��
�������
 �������	��*����������
 ��
 ��
 ��������*��������	
 �����
 �����
��������������������	�������	��
�������
 ����������	��*�����������
 ���������*��������	
 �����
 �����
������������� ��
E�%���
 �����������������	D���
���������-�����	������	��
����������5�����������$����(�
− ��
������	��������	(������������	��
������@����A����
 ������������
 ����������F� ��
− ��
������	����������	(������������	��
������;����=� ��
− ��
������	(������������	��
������<����>��
 ���	�����
 ���	�������������������	��
�����
 ����������
��
 ������ �
�� #��$��������� ���� �� ��!����	� 1��
� �����%��� ������ 0����-� 
��
��������
�������������+,�������%�������*����������������
���'���
+�� 	�
��-��� ����	��
�	��� ����
 � 	���
�	� ��
�������
����� 	�
��-��� ��	
 .����� � +���
 �� �
�����
����	��
��� �������	����� �����"������ ����	�� ��� ���	��� 
 �����
� ��� � ;�� ��
 �������� A�� 
 ���� ����
��
 ��������� ��������
 ����������
��
 ���������������������������
 �
�
+��	�
��-���������
������	
��������	
�������
 �
�	������	�������
@�?� �� ����	���� ��� A�?� � #
��� ����������
 � ���� �,� ��� 	�
��-���
���	�� �� �	���
 ������ ���� 	�
��-��� ��	
 .������ ���	�� ���
����
�����������
�����A��������������
 �����
 ��
 �����	���"�����
������� ���� 	�
��-��� ��� ������� �� 	�
���
 ����� ���	�� ��� �	����
���
 ����	�
 ���
 ����������� ��0���	��������
 ��	����������
������
A��� ���� 
����(� �
��� 	��	���8�
 � ���� �,� ��� 	�
��-��� ���
������$����� ��	������ �@��� �� A����� 
 ��� ��
 ��
 � ��� ���	����
 ���	��� ��� ��
 ��� ��	
 .����� �� ��� �	���� �	��������� ���� �	D��
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 34
����-�����	
 .�������*���������	��������������
 ��
 ����	��
 ��
 �������������������
��	�������
 �
����������� ��
 � A���� ��� �
 � ��
 ,��� ��
 � @����� ��	�� ��� ��������	� ��� �
��	��-��� ������*	���� ��	��
�
 �� ����
�� 
 ���	� ���
 �� 	��	��������� ���
 �� � :�� ��	����	��� ����� �	��
 � �� 	��	��������� ��
��
	��	�
�	������	��!����������������������
��	�����������	�����
 �����
��	��-�����������
���������
����
��������� �+��	
 ���	������
�����
��	����������������� ������������������������ ��*�
 ���	�GH�
�����������������������
��	�������
 ���
 �
�(�
�
� �
�� �������	��$
�
�0���2��%���
���
����������3����'�
�� ��%����	��$
���
�
���)
���
����
��
������������
+���
����'��
+��	"��������
 ���
����������������	������
�8�����	��������
 ��������
 &�������	����������
 �3������
���������������������	��
�������	������������	����������������
 �����-�������	"���������"����(��
�
�
�
�� ��&���	��4�+
�
�� .��� �������������� �
������ .��� ���5�)��
�
����
��
�
�����������
�
��
�0���2��$
�	���
�-����
�����'#�
�0����
 ����������������
 ����
�����	"��������	��	������������
 ��������������
 �����������������
������"�������
�����-����I��
���		���+
�
 �������� �(�
A B C D E F G 
LA SI DO RE MI FA SOL 
+�����
 ������������	"��������
 � ��������������
 ���	�����������������������������
 �������������
�
���(�"��#�"$������)�"�����
�"%&�"$������
��)���� � ��
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 35
�� �' �����	� ��
�
��� �
�� .����
� �
���� 6� �� ��4�
�� ����� ���� ������
�
+���
���� 7� �
��� ����� �0�
�� 	)
����
� ���� �,����� �
�� �� �
���
)���
�������#�
�� ��%����������� ����������� ����	��
+� �	���"���� ����
 � ��	� ����������� 5�� �	"����� ���
���	� ������ ��
 �	�� �������	���� ��
 �� �
 �
����	��
�� ��� ����� 
 ���� �	���� ���� �����
 ����
� � /�� ���	��� ��
 � ��� �*	���� �������
������� ������
��
����	������������	����������
������
�������	��
������
������
�����������	��
�	�������
���
 �������
������	���
 ����������������	
 �������	������������	��������������	��	������������
 �
���(��
�
�
+���
 (��
Tipo de acorde notas que 
compõem 
o acorde 
Exemplo da 
melhor cifragem 
( ex. do) 
Exemplo de 
cifragens 
evitáveis (ex. do) 
Acorde maior do-mi-sol nenhum sinal adicional 
(C=do maior) 
 CM ; C+ 
Acorde menor do-mi -sol Cm C- 
Tríade diminuta do-mi -sol Cdim Cm( 5) ; Cº 
Tríade aumentada do-mi-sol# C(#5) 
Tétrade1-Tríade com sétima menor 
(um tom abaixo da oitava) 
do-mi-sol-si
 
 
 
 
C7 C7- 
Tétrade2- Tríade com sétima maior 
(um semitom abaixo da oitava) 
do-mi-sol-si
 
 
 
 
C7M C7+ 
Tríades com notas acrescentadas, 
formando intervalos maiores e 
justos 
do-mi-sol-la 
 do-mi-sol-re 
 do-mi-sol-fa 
C6 
C9 
C11 
 
Tríades com notas acrescentadas, 
formando intervalos menores, 
diminutos ou aumentados 
 do-mi-sol-la
 
 
 
 
do-mi-sol-re# 
 do-mi-sol-fa# 
C( 6) 
C(#9) 
C(#11) 
 
�
0��	������
 �
�����	��������������������	�
������
��������	��	��������
�
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 36
�� (��)*��	��$
�
���4�����
������$
�����*��������
���
������
�����
��
0�����
��������'��
3����	D���������-����	��������(��
− "
���������'���	&�+���������5�������������������
���� �4��	���8�����	������
 �������
���	���
I������
 �
 ���	���������������
����	����6I���III �
− "
�������������	���&�+���������5������������������� �4��	���8�����	������
 �������
���	���
6������
 �
 ���	���������������
����	����III���6II ��
− "
����� ��� 
()�����	���&� +��������� 5� ��������� ��� �������������������� � 4� �	���8����
�	������
 �������
���	���I6������
 �
 ���	���������������
����	����II���6I �
− +����� �� ������*	��� �	���	� ���� �
 � ��	�
� �� ���	��� ��� �	"����� �� 
 ���� �
 ��	������ ��	�� ��
����	
 �������������������	
 .����������
 ��	�����
 �����
������J������K���	
 .�������������
������������
���
 ���� �:������		�	����������
��
 ��������8�����	���������������	�����������
����-��)����
 ������	�
�������������	���
�������������-����������	�������������	�� �
 
�� ���$��+���,����	�,�
��������
�
����4�
���	
���,���
��#�)
���
�����
�������
����
��0����
������������-�����
������������
����
�������������
������/�
�
�
/�������������
 �����	
 .�����������������8�	�����������(�
− �	D���	������������������������	"�����
����������������	����I��I6��6 �#������	����
����������	�������	�����	��
������A����	�������I6'I�'6)��
 ���(�L'2'�M� �
− �	D���	������������������������	"�����
����������
 ��
 �����	�������	� ����	��
���
���A����II�'�III�'�6I)��
 ���(�/
 �'�+
 �'�#
 � ��
− N
 ��	������*��������������
 ���	"������
��	�������	���6II� �#�����	�����	*�����
 �
�	��	�����������������������	������������
 �����	��� ���
− +��	���� ��
 � �����
 ������� � ����	����� ��	� ����	��
��� ��� ������ �D
 � ������ �
 �
��
 �
 �+���
 �����	���I��2(����
 ����
����
 ��������
 ���
 �
 ���������
 ������	������
�	��� 6I�� �
 �� ��	��� ������� �+
 (�
�����
 ������������
 ������	�������	���III���
 ��
��	�������
 ���#
 (�
 ����
����� �:����	
 ������	�
����������������	�����������
 �����
��������������������������������������� �+���
 (��
�
�
�
MARCELO MELLO – Apostila de violão e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/ 
Princípios de harmonia 
 
 37
0���
 �����	
 .�����������	�������	"�������
 �����
 �����	�������������

Outros materiais