Logo Studenta

LIBRO GUARANI COMUNICATIVO

¡Este material tiene más páginas!

Vista previa del material en texto

Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
SECRETARÍA
DE LA FUNCIÓN
PÚBLICA
Guarani Mbo’esyry Estado Rembiapópe
Miguel Angel Verón
1
Prólogo
Por décadas, la administración pública de nuestro país ha sido sede de una cultura política
basada en la exclusión y discriminación de colectivos de nuestra sociedad con identidades
o prácticas diferentes a las hegemónicas, algunas de ellas impuestas por siglos de
sometimiento de nuestra población.
Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implicó el desprecio, desde
el sector público, a la lengua guaraní, contribuyendo de esta forma a la dilución de un factor
clave de nuestra identidad comosociedad.
, permitiendo la
atención a la población en nuestras dos lenguas oficiales,
, así como un paso firme en la lucha contra toda forma
dediscriminación en el sector público.
En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitación que ayude a
quienes trabajamos en las diversas instituciones públicas a comunicarnos, a orientarnos en
la lengua guaraní y a convertirnos en vehículos de inclusión de quienes por mucho tiempo
han sido excluidos de la atención que el Estado les debe.
Ministra - Secretaria Ejecutiva
Secretaría de la FunciónPública
Presidencia de laRepública del Paraguay
Por ello, la incorporación del guaraní en los ámbitos gubernamentales
constituye una apuesta a la
revalorización de nuestra cultura
Dra. Lilian Soto Badaui
Ñe'ẽtenondegua
Hetaite ára ningo Paraguái Estado rembiapo guive oñemboguata ha
oñemombareteva'ekue polítika ombotapykue ha omboykéva tetãygua aty hekópe
ndojokupytýiva teko ipu'akapa ha oporojopýva Estado guive rehe; umíva apytépe oĩ umi
oñemboguatáva hetai ára ojejopýre ñane retãyguakuéra.
Umi teko imbarete ha hapóva ñane retãme apytépe oike guarani ñe'ẽ jehechagui Estado
guive,mbeguekatúpe ña ua jahávo ñande reko ha ñande rapo tee tetã háicha.
Opa ko'ã mba'e rehe guarani ñe'ẽ jeike Estado rembiapo ha rekópe, tenonderãite voi
oñeñangareko hag ãyguakuéra rehe mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ohechauka añetehápe
oñemomba'e guasuseha tetã reko teete, ha upéichante avei añetehápe ojeluchahahína
oñembot -gui.
Ko'ã tembiapo kuápe ko aranduka oñemyasãiva ha'ese peteĩ tembiporu oñembo'e ha
oñembokatupyry ua opaite tapicha ñamba'apóva ñaína Estado-pe,
ka ha jaiko guaraníme ha péicha ñande rupi tapichakuéra hetaite arama
Estado omboykéva oñepyrũ ohupyty ñeñangareko ha oipykúi hikuái teko porãve rape.
mboyke hag̃
̃ua tet
atapeju hag̃ua opaichagua ñemboyke sector público
hag̃ ikatu hag̃uáicha
ñañekomuni
Presentación
La publicación del texto , a cargo de Miguel
Ángel Verón, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones
entre el Estado y la cultura en el Paraguay.
En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administración
estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al público en los dos idiomas oficiales
del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas
asimetrías sociales y procesos antiguos de colonización cultural-, nuestro país ha carecido
hasta ahora de políticas públicas dirigidas a fomentar la inclusión del guaraní en el
funcionamiento de sus propias estructuras: la gran población del Paraguay habla guaraní,
el poder se ejerce en español.
El guaraní es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento
de comunicación cotidiano; el español, es el , la lengua hegemónica que debe ser
manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios
públicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pública. El hecho de que
un monolingüe en guaraní no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal,
llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones
legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio
cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa
inequidad histórica a través de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la
preparación bilingüe de sus funcionarios.
Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en
otros ámbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la
diversidad cultural y a la riqueza de la comunicación translingüística.
Por último, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y
sociales en un esfuerzo común por construir espacio público efectivo; aquél donde la
diferencia es factor de diálogo y comunicación; aquél donde las identidades distintas
pueden coexistir sin arriesgar la articulación del conjunto.
Guaraní comunicativo en la función pública
karai ñe'ê
Ministro - Secretario Ejecutivo
SecretaríaNacional deCultura
Presidencia de laRepública del Paraguay
Ticio Escobar
3
Ñe'ẽñepyrũ
Vy'apópe amog̃uahẽ opavave tapicha kuña ha kuimba'e omba'apóva Función Pública-pe pópe che
rembiapokue ojeheróva
ar ha kuñakarai Lilian
Soto ndive roñemoĩramo guare peteĩ ñe'ẽme oñemoñepyrũvo guarani mbo'esyry opavave
tapichakuéra Función Pública-pe omba'apóva oñemoarandu hag̃ua guarani. Hasypeve
ahechava'ekue Paraguái ojetyvyro ha osẽseha tenonde, orekógui mburuvich
tura ha Red Contra Toda Forma de Discriminación-guápe che arekoha
peteĩ che rembiapokue chu'imi ikatúva ojeporu oñembo'e hag̃ua guarani ñe'ẽ hasy'ỹháicha ha
pya'emi oñeñe'ẽ hag̃ua ko tet
boguata hag̃uambo'esyry peteĩhaEstado-peguamba'apoharakuéra ndive.
̃ua chugui aranduka. Pevar
ue amboho'ove hag̃ua che
rembiapo; upévare ajokuái hérape ko tembiapo.
̃ua ha Kathia Floris oñemohenda ha oñembohete hag̃ua ko pojoapy
ko'ág̃a osẽva.
̃akatu katui nungaitént
e'ẽkuaa, ohayhu ha oiporu hag̃ua guarani. Péicha ikatúta aipytyv
̃ua Paraguái ha MERCOSUR-pe, ha'emahápe avei ñe'ẽ tee.
Ñamombaretévo guarani, ñamombaretevéta ñane reko ha ñamokyre'ỹta ñane ret
Guaraní Comunicativo en la Función Pública Guarani Mbo'esry Estado
Rembiapópe
.
. Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo peteĩ ro'y rupi karai Ticio Escob
a ohechakuaáva tetã
remikotevẽ, oguerojera ha omboguataséva Estado ijapahápe opavave Paraguái ñemoñare ha
ndaiporihápe ñemboyke, upéichante avei Estado ha tetã omombarete ha ombohekove resãiséva
iñe'ẽ ha reko tee.
Péicha oñepyrũva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitépe, heta roñemongeta, romba'apo
ha romohenda rire tembiaporã. Roñepyrũtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukápa
roiporúta pevarã; upémaramo ha'eva'ekue mburuvichakuéra Secretaría de la Función Pública,
Secretaría Nacional de Cul
ã ñe'ẽ tee. Omoneĩ chéve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy
rom
Upe mbo'esyrýpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovalétapa oréve térãpa ahániri;
roiporu ha romyatyrõmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani ñembo'erã
ha vokóikema roñepyrũ romba'apo hese ronohẽ hag ã heta tapicha arandu
ha py'aporã chepytyvõ; ndaikatúi ha ndaikatumo'ãi máramo- cheresarái che angirũ amyrỹi katupyry
ha marãngatu Karai Julio Fretes-gui, omoñe'ẽ ha chepytyvõva'ek
Avei chepytyvõ Susy Delgado, María Victoria
Ledesma,Ana María Ferreira, Inés Fariña, Mauro Lugo, PerlaAlvarez ha ambueve. Che angirũ Melki
katu oipytyvõ omoha'ãnga hag
Ko aranduka ñeguenohẽ ha guarani ñembo'e Función Pública-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo
Paraguái heñói ypy guive ha'éva akóinte ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme; ág e
oñemboyke. Ojapóma amo 150 ary potaite oñemboykete hague Estado rembiapógui, jepémo
tetãyguakuéra péva pe ñe'ẽnte oiporu. Guarani ha iñe'ẽhára ñemboyke oiméme mba'e ivaivéva
ojehuva'ekue ko tetãme; oñemboykévo ko ñe'ẽ avei oñemboyke iñe'ẽhára ha ojejurumboty
chupekuéra, ha upévarupi heta ñane retãygua iñe'ẽngu, iñe'ẽrakate'ỹ, hi'õtĩ, ndojeroviái ijehe,
máramo ndopartisipaséi ha jeyvéramo katu oiko ñemomirĩme.Aipórõ tuichamba'embo'esyry guarani
ñe'ẽ ñembokatupyryrã oñemboguatáva Función Pública-pe, péicha rupi ikatútare maymavaite
mba'apohára Estado-pegua oñe'ẽ ha ohai mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ha'éva guarani ha castellano, ha
oñangareko opa tetãyguáre iñe'ẽ teépe.
Rasa avy'áta che rembiapo oipytyvõramo mba'apohára Fundicón Pública-pegua oñemoarandu,
oñ õ michĩmínte jepe guarani
hekoveresãi ha imbareteve hag
ãyguakuérape, ha
péva jajapóvo Paraguái oñepyrũta ojetyvyro, opu'ã, oñakãrapu'ã ha oheja tapykuépe tekomarã
oñapytĩva chupe, oipykúivo tekokatu rape.
Miguel Ángel Verón
5
INDICE
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
Pag. 9
Pag. 19
Pag. 27
Pag. 35
Pag. 41
Pag. 51
Pag. 59
Pag. 71
Pag. 79
Pag. 87
Pag. 97
Pag. 107
Pag. 117
Pag. 125
Pag. 137
Pag. 141
Pag. 157
Mbo'epy Peteĩha
Mbo'epy Mokõiha
Mbo'epy Mbohapyha
Mbo'epy Irundyha
Mbo'epy Poha
Mbo'epy Poteĩha
Mbo'epy Pokõiha
Mbo'epy Poapyha
Mbo'epy Porundyha
Mbo'epy Paha
Mbo'epy Pateĩha
Mbo'epy Pakõiha
Mbo'epy Paapyha
Mbo'epy Parundyha
Joapy 1 (Ñe'ẽpukuaa)
Joapy 2 (Purahéi)
Arandukaporupyre
7
- Mba'éichapa.
- Iporãnte ha .
- Iporãnte avei.
nde
- Hola, cómo estás
- Bien. ¿Y vos
- Bien también
.
?
.
-
-
-
Mba'éichapa reiko.
Iporãmínte ha nde.
Iporãmínte avei.
- ómo andás? ¿Cómo estás?
- Bien. ¿Y vos?
- Bien también.
¿C
Maitei
MBO'EPY
PETEĨHA 1
9
1. Ñañemongeta
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Mba'éichapa nderéra.
Cheréra Miguel. Ha .
Cheréra Ramona.
Moõguápiko nde.
Che San Lorenzo-gua. Ha .
Luque-gua.
Mboy arýpa (año) rereko.
Areko 25 ary (año).
Moõpiko remba'apo.
Amba'apo MAG-pe. Ha .
amba'apo Secretaría de la Niñez-pe.
nde
nde
Che
nde
Che
- Cómo te llamás
- Me llamo Miguel. ¿Y vos?
- Me llamo Ramona.
- De dónde sos
- Yo soy de San Lorenzo Y vos
- Soy de Luque
- Cuántos años tenés
- Tengo 25 años
-
- Trabajo en le MAG Y vos
- Yo trabajo en la Secretaría de la Niñez
¿ ?
¿ ?
Ha . . ¿ ?
.
¿ ?
.
¿Dónde trabajás?
. ¿ ?
nde
2. Reproducimos, en guaraní, este diálogo:
- Hola, ¿Cómo estás?
- Bien, ¿y vos?
- Yo muy bien también.
- ¿Dónde trabajás?
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
3. Ahora nos encontramos con José, nuestro amigo. Conversamos
con él. Lo saludamos y luego le preguntamos de dónde es y dónde
trabaja.
- Mba'éichapa José.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
-
-
-
-
-
-
-
-
1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
10
Jaikuaami
4. Jajojuhu jey ñane angirũ José ndive. Hagámosle estas preguntas,
enguaraní, con la ayudadel/la pytyvõhára.
-
-
-
-
Che
Nde
Ha'e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha'ekuéra
(incluyente)
(excluyente)
Yo
Vos, tú, usted
Él, ella
Nosotros, nosotras
Ustedes, vosotros
Ellos, ellas
Pronombre Personales
Jesarekorã
La 1ª persona plural (ñande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la
comunicación; la (ore) excluye a una parte de ellos/as. : .
Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. .
Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as
receptores. En la situación comunicativa únicamente se podrá reconocer bien el uso de una
u otra forma.
incluyente
excluyente roguapy
jaguapy
Ejemplo Ore
Ñande
-
-
-
-
¿Cuántos años tenés?
¿De dónde sos?
¿Cómo se llama tu mamá?
¿Cuándo es tu cumpleaños?
.......................................................................
.......................................................................
.......................................................................
.......................................................................
¿Dónde estás trabajando?
¿Para qué venís?
¿Dónde vivís?
¿Qué hora tenés?
-
-
-
-
.......................................................................
.......................................................................
.......................................................................
.......................................................................
-
-
-
-
1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública
11
- ¿Cómo te llamás?
- ¿De dónde sos?
- ¿Dónde vivís?
- ¿Cuántos años tenés?
- ¿Dónde trabajás?
- ¿Qué hora tenés?
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Algunas palabras interrogativas:
Mba'e:
Mba'éicha:
Araka'e:
Moõ:
Mba'erã, ma'erã, mba'upe:
Máva:
Mba'ére:
Mboy:
qué
cómo
cuándo
dónde
para qué
quién
por qué
cuánto
Mba'épiko ere.
Mba'éichapa nderéra.
Araka'épa ne'aramboty.
Moõpiko reiko.
Mba'erãpa reju.
Mávapa ou.
Mba'érepa nderejúi.
Mboýpa rejogua.
¿Qué decís?
¿Cómo te llamás?
¿Cuándo es tu cumpleaños?
¿Dónde vivís?
¿Para qué venís?
¿Quién viene?
¿Por qué no venís?
¿Cuántas compraste?
6. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta. Fijémonos en las partículas resaltadas
ennegrita.
- Mba'éicha nderéra.
- Cheréra Juana.
- Moõguá nde.
- Che Concepción-gua.
pa
piko
-
-
-
-
-
-
- ¿Cómo te llamás?
- Me llamo Juana.
- ¿De dónde sos?
- Soy de Concepción
1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
5. Ko'ág̃a José ñandekuaase avei. Ñambohovaimi chupe, guaraníme,
ko'ã porandu:
12
- Moõ reiko.
- Aiko Paraguaýpe.
- Moõgui reju ko'á
- Aju che rógagui.
- Moõ rehoreína.
- Aha che rembiapohápe.
- Moõ remba'apo.
- Amba'apoSecretaría de la Función Pública-pe.
- Rerekó teléfono.
- Areko.
- Mboý inúmero.
g̃a.
piko
piko
piko
piko
piko
piko
- ¿Dónde vivís?
- Vivo en Asunción.
- Vengo de mi casa.
- ¿A dónde vas?
- Voy a mi trabajo.
- ¿Dónde trabajás?
- Trabajo en la Secretaría de la Función Pública.
- ¿Tenés teléfono?
- Lo tengo.
- ¿Cuál es su número?
- ¿De dónde venís ahora?
Partículas interrogativas:
Para formular preguntas, en guaraní, se utilizan las partículas sufijas .
Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de
partículas; en este idioma la interrogación se expresa a través de la entonación, en la
expresión oral, y pormedio del signo de interrogación, en la expresión escrita. Las partículas
y son las correctas desde el punto de vista académico, pero en el habla coloquial se
utilizan las formas , que son variantes de .
En guaraní, gracias a la existencia de partículas interrogativas específicas, no hace falta
utilizar el signo de interrogación (¿?). Empero, se lo puede utilizar si así se desea, para evitar
confusiones. Si se usa, sólo se ubica al final de la oración, comoenel inglés y el portugués.
: Mba'éichapa nderéra. Mba'éichapa nderéra
pa, piko, pio, iko, tiko
pa piko
pio, iko tiko piko
Techapyrã ?
La partícula también expresa otros contenidos además de la interrogación. La misma
expresa sorpresa, extrañeza o admiración.Ante una información inesperada que se recibe,
por ejemplo:
piko
1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública
- Ohova'ekue ningo che ra'y España-pe.
- Piko.
- Kuehe omano José jarýi.
- Piko.
- Mi hijo se había ido a España.
- ¡En serio!.
- Ayer murió la abuela de José.
- ¡No me digas¡ ¡No puedo creer¡ .
13
7. Jajojuhujey ñane angirũ José ndive. Ñañemongetami hendive ha
ñaporanduchupe:
- ¿ ?
- ¿ ?
- ¿ ?
- ¿ ?
- ¿ ?
- ¿ ?
De dónde es
Dónde vive
De dónde viene
A dónde va
Dónde trabaja
Qué estudia
- ¿Cómo se llama su papá?
- ¿Cómo se llama su mamá?
- ¿Cuál es el número de su teléfono?
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
8. Practicamos saludos con los compañeros y compañeras y con el/la
pytyvõhára, pormediode juegode roles.
14
9. Mokõi tapicha, peteĩ karai ha ambue kuñataĩ, ojojuhu Paraguaýpe ha
ojokuaase hikuái. Jahaimína peteĩ ñemongeta ikatúva ojapo ã
tapicha.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
10. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta. En la primera persona plural del
guaraní existe la diferencia entre ÑANDE y ORE. Reflexionamos
hasta qué punto influye en la administración del Estado la
mentalidad ORE KUETE. Además, cómo podemos construir un
Estado inclusivo Ã
Ã.
, para ÑANDÉVE G̃UAR y no solo para ORÉVE
G̃UAR
11. Ñane rembiapohápe jareko peteĩ ñane irũ pyahu. Iporãne jaikuaami
chupe. Jahai ñemongeta ikatúva jajapohendive.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública
12. Ñamba'apo ñane irũ ñande ykeregua ndive ha jajapo ojupe porandu
jajokuaa . Jahai ñaneñemongetakue.hag̃ua
15
Ñanemandu'a hagua:̃
Mba'éichapa ñaneko'ẽ ñande
Moõpa ñande jaiko
Moõpa ñande ñamba'apo:
Mávapa ñande
- Che cheko'ẽ porã.
- Nde neko'ẽ porã.
- Ha'e iko'ẽ porã.
- Ñande ñaneko'ẽ porã.
- Ore oreko'ẽ porã.
- Peẽ peneko'ẽ porã.
- Ha'ekuéra iko'ẽ porã.
- Che aiko Paraguaýpe.
- Nde reiko San Lorenzo-pe.
- Ha'e oiko Ka'aguasúpe.
- Ñande jaiko Paraguay jerére.
- Ore roiko okaháre.
- Peẽ peiko Luque-pe.
- Ha'ekuéra oiko Argentina-pe.
- Che amba'apo Secretaría de la Niñez-
pe.
- Nde remba'apo Parlamento-pe.
- Ha'e omba'apo INDI-pe.
- Ñande ñamba'apo Ministerio de Justicia
y Trabajo-pe.
- Ore romba'apo Ministerio de Defensa-
pe.
- Peẽ pemba'apo Puerto-pe.
- Ha'ekuéra omba'apo Ministerio de
Salud-pe.
- Che mba'apohára Función Publica-
pegua.
- Nde indígena.
- Ha'e parlamentaria.
- Ñande chokokue.
- Ore empleada doméstica.
- Peẽ mitã ñamba'apóva calle-pe.
- Ha'ekuéra pytagua.
Moõ
Moõpa jaha ñande ko'ág
Ñemongeta municipalidad-pe:
guipa jaju ko'ág̃a
̃a
- Che aju che rógagui.
- Nde reju ne rembiapohágui.
- Ha'e ou facultad-gui.
- Ñande jaju Palacio de Justicia-gui.
- Ore roju MEC-gui.
- Peẽ peju MOPC-gui.
- Ha'ekuéra ou itúva rógagui.
- Che aha che mba'apohápe.
- Nde reho Identificaciones-pe.
- Ha'e oho Ministerio del Interior-pe.
- Ñande jaha IPS-pe.
- Ore roho Fiscalía-pe.
- Peẽ peho SENACSA-pe.
- Ha'ekuéra oho SAS-pe.
- Mba'éichapa ndepyhareve kuñakarai.
- Iporãmínte,mba'épa remandami.
- Ajúningo añe'ẽvo karai Intendente ndive.
-
õmína chupe.
- Oĩma. aha'arõta chupe. Aguyje ndéve.
- Ndaipóri mba'érepa.
Neĩ. Ko'ág̃a ha'e oñemongetahína peteĩ
tapichándi. Eha'ar
1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
16
Ñe'ẽndy:
Moñe'ẽ
Moõ
Moõgua
Nde
Ndive
Ñande
Ñe'ẽndy
Ñemongeta
Ova
Oka
Ore
Pa, piko, pio, iko
Paraguay
Peẽ
Peteĩha
Porandu
Pumbyry
Pyahu
Pytyvõ
Pytyvõhára
Reindy
Rogaygua
Techapyrã
Téra
Tetã
: leer
: dónde
: de dónde
: vos, tú, usted
: con
: nosotros (incluyente)
: glosario
: conversación, conversar
: se muda (él, ella)
: campo, campaña
: nosotros (excluyente)
: partículas interrogativas
: Asunción
: ustedes, vosotros/as
: primero, primera
: preguntar
: teléfono
: nuevo, nueva
: ayudar
: facilitador, facilitadora, ayudante
: hermana (usa sólo el varón)
: familiar
: ejemplo
: nombre
: país, nación
Aguyje
Ambue
Angirũ
Araka'e
Aramboty
Ary
Avei
Che
Chupe
Ha'e
Ha'ekuéra
H
Hembiapo
Hendive
Iporãnte
Irũ
Jesarekorã
Juhu
Ko
Kokue
Kuaa
Maitei
Máva
Mba'e
Mba'éicha
Mba'éichapa
Mba'erã ma'erã, mba'upe
Mba'ére
Mbo'ehao
Mbo'epy
Mbohovái
Mboy
Mombe'u
: gracias, agradecimiento
: otro, otra
: amigo, amiga
: cuándo
: cumpleaños
: año
: también
: yo
: a él, a ella
: él, ella
: ellos, ellas
: para, a fin de
: su trabajo
: con él, con ella
: bien
: compañero, compañera
: observación
: encontrar
: vivir, residir
: chacra
: saber
: saludo, hola
: quién
: qué
: cómo
: hola, cómoestás
, : para qué
: por qué
: escuela
: lección
: responder
: cuánto
: contar
ag̃ua
17
ANOTACIONES
1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
18
Ñeñemongetavemi
MBO'EPY
MOKÕIHA2
Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar
a cualquier hora del día. Pero en guaraní existen saludos específicos para la
mañana, la siesta, la tarde y la noche.
19
- Mba'éichapa
- Cheko'ẽ porã(nte) avei.
- Mba'éichapa
- Chepyhareve porã(nte) avei.
- Mba'éichapa
- Cheasaje porã(nte) avei.
- Mba'éichapa
- Cheka'aru porã(nte) avei.
- Mba'éichapa
- Chepyhare porã(nte) avei
- ¿Cómo amaneciste?
- Amanecí bien también
- Buenos días
(cómo estás a la mañana).
- Bien también.
- ¿Cómo estás a la siesta?.
- Tengo buena siesta también.
- ¿Cómo estás a la tarde?.
- Bien también.
- Buenas noches
(cómo estás a la noche).
. - Bien también.
neko'ẽ(mi)
ndepyhareve(mi)
ndeasaje(mi).
ndeka'aru(mi).
ndepyhare(mi)
. ______
________
._
____
____
_______
____
______
.___
_____
- Cheko'ẽ porã. Ha nde.
- Chepyhareve porã. Ha nde.
- Cheasaje porã. Ha nde.
- Cheka'aru porã. Ha nde.
- Chepyhare porã. Ha nde.
- Amanecí bien. ¿Y vos?
- Estoy bien. ¿Y vos?
- Bien. ¿Y vos?
- Muy bien. ¿Y vos?
- Bien. ¿Y vos?
Hablante 1 Hablante 2
Jesarekorã
a) En guaraní no existe diferencia en el tratamiento de 2ª persona singular vos, tú o usted,
comoenel castellano. En todos los casos se utiliza el pronombreNde.
ã) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos específicos para cada momento
del día.
- Mba'éichapa neko'ẽ.
- Mba'éichapa ndepyhareve.
- Mba'éichapa ndepyhareve'asaje.
- Mba'éichapa ndeasaje.
- Mba'éichapa ndeka'aru.
- Mba'éichapa ndeka'arupytũ.
- Mba'éichapa ndepyhare.
- ¿Cómo amaneciste?
- ¿Cómo estás?
- ¿Cómo estás?
- ¿Cómo estás?
- ¿Cómo estás?
- ¿Cómo estás?
- ¿Cómo estás?
(se usa de mañana muy temprano).
(de mañana).
(a la media mañana)
(a la siesta).
(a la tarde).
(de nochecita).
(de noche).
2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
20
ch) En guaraní se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales.
Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con
cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de
amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o
alguien a quien debemos respeto, dado que representaría falta de deferencia. Estos
saludos se usan a cualquier hora del día.
- Mba'eteko(pa) (piko) - Jarýi
- Mba'e la pórte. - Jaryiete.
- Mba'e la situ. - Alpélo.
- Mba'eteko la situ. - Altóko.
- Ha upéi. - Ovevete.
Techapyrã:
Hablante 1 Hablante 2
________
____________
_____________
__________
_________________
1. Nos encontramos con nuestro amigo José en distintos horarios del
día. Ñamomaiteimi chupeguaraníme.
- Hola José, ¿cómo amaneciste?
-
..................................................................
- Hola José, ¿cómo estás (a la mañana)?
-
..................................................................
- Hola José, ¿cómo estás (a la siesta)?
-
..................................................................
- Hola José, ¿cómo estás (a la tarde)?
-
..................................................................
- Hola José, ¿cómo estás (a la noche)?
-
..................................................................
Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
21
2. Ko'ág̃a José ñanemomaitei guaraníme ha ñande avei
ñamomaiteimíta chupe iñe'ẽme:
-
-
-
-
Mba'éichapa neko'ẽ.
Cheko'ẽ porãnte avei.
Mba'éichapa ndeasaje.
Mba'éichapa ndeasaje.
..................................................................
..................................................................
-
-
-
-
Mba'éichapa ndeka'aru.
Cheka'aru porãnte avei.
Mba'éichapa ndepyhare.
Chepyhare porãnte avei.
..................................................................
..................................................................
-
-
-
-
3. Jajojuhu peteĩ tapicha ndive ñane rembiapohápe. Ñañemongeta
hendive ha pevarã ñaporandu chupe: mba'éichapa ijasaje,
mba'éichapa héra, moõguápa, moõpa oreko hóga, moõguipa ou,
moõpaomba'apohamoõpaohótaosẽ rire upégui.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
-
-
-
-
4. Ñane rembiapohápe og̃uahẽ peteĩ tet
̃ua, ag̃aitéma oñantendetah
ãygua oñe'ẽséva director/a
ndive. Ñamomaitei chupe, ñaporandu chupe héra ha moõguipa ou.
Upéi jajerure chupe ñanera'arõ'imi hag a
hesedirector térã directora.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
-
-
-
-
2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
5. Con la ayuda del/la pytyvõhára practicamos saludos informales; los
participantes aportarán otras formas de saludos usados en su
entorno.
22
Ñanemandu'a hagua:̃
Mba'éichapañandeñandepyhareve
Mba'éichapañandeñandeasaje
Mba'éichapañandeñandeka'aru
Ñandépamba'éichañandepyharese:
Mba'éichapañandeñanderéra
- Che chepyhareve porã.
- Nde ndepyhareve porã.
- Ha'e ipyhareve porã.
- Ñande ñandepyhareve porã.
-Ore orepyhareve porã.
- Peẽ pendepyhareve porã.
- Ha'ekuéra ipyhareve porã.
- Che ndacheasajeporãi.
- Nde nandeasajeporãmbái.
- Ha'e nda'ijasajeporãi.
- Ñande nañandeasajeporãi.
- Ore nda'oreasajeporãi.
- Peẽ napendeasajeporãi.
- Ha'ekuéra nda'ijasajeporãi.
- Che cheka'aru porã.
- Nde ndeka'aru porã.
- Ha'e ika'aru porã.
- Ñande ñandeka'aru vai.
- Ore oreka'aru vai.
- Peẽ pendeka'aru vai.
- Ha'ekuéra ika'aru vai.
- Che chepyhare porãse.
- Nde ndepyhare porãse.
- Ha'e ipyhare porãse.
- Ñande ñandepyhare porãse.
-Ore orepyhare porãse.
- Peẽ pendepyhare porãse.
- Ha'ekuéra ipyhare porãse.
- Che cheréraRamón.
- Nde nderéraMaría.
- Ha'e héra José.
-Ore oreréraMaría, Ramónha José.
- Peẽ penderéraRamónhaMaría.
- Ha'ekuéra héra Federico haFernando.
Mávapa iko'ẽ porã koárape.
Mávapa ipyhareve vai ko árape.
Mba'éichapa reiko(mi)
Ñemongeta tapépe:
- Che cheko'ẽ porã ko árape.
- Nde neko'ẽ porã ko árape.
- Ha'e iko'ẽ porã ko árape.
- Ñande ñaneko'ẽ porã ko árape.
-Ore oreko'ẽ porã ko árape.
- Peẽ peneko'ẽ porã ko árape.
- Ha'ekuéra iko'ẽ porã ko árape.
- Che chepyhareve vai ko árape.
- Nde ndepyhareve vai ko árape.
- Ha'e ipyhareve vai ko árape.
- Ñande ñandepyhareve vai ko árape.
-Ore orepyhareve vai ko árape.
- Peẽ pendepyhareve vai ko árape.
- Ha'ekuéra ipyhareve vai ko árape.
-Aiko porã.
- Jaiko(ve).
- Ni nda'ivaipotái.
- Jaryiete.
-Aiko tengeténgepe.
- Ha jacherechapáma .
-Mba'e la pórte, Juan.
- Jaryiete.Mba'épiko rejaporeína ko'a rupi.
- Ha péina aju avisitávo che rúpe.
- Iporãite péva.Arémandajajoechavéi.
-Arémandajajoechavéi añete.
-Maiteimi nde rúpe.
-Aguyje ndéve, che irũ. Jajoecháta vokoiete.
-Avy'aite rohecháre. Jajoecháta vokoiete.
Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
23
Ñe'ẽndy:
Akóinte
Asaje
Hasykatu
Hecha
Iñe'ẽme
Irũ
Jepiveguáichante
Jojuhu
Ka'aru
Ka'arupytũ
Ko'ẽ
Kuehe
Maitei
Maymavete
Mokõiha
Momaitei
Ndaikuaái
Neko'ẽ
Porã(nte)
Pyhare
Pyhareve
Pyhareveasaje
Ru, túva
Se
Tapicha
Tee
Tembiapoha
Tetãygua
Vai
Vokoiete
Vy'a
: siempre
: la siesta
: está enfermo, enferma
: ver
: en su idioma
: compañero, compañera
: como de siempre
: encontrarse
: la tarde
: la nochecita
: amanecer
: ayer
: saludo
: todos, todas.
: segundo, segunda
: saludar
: No sé
: vos (tú, usted) amanecés
: bien
: la noche
: la mañana
: la media mañana
: papá
: partícula que expresa modo volitivo
: persona, semejante
: propio
: lugar de trabajo
: ciudadano/a, compatriota
: mal, feo, fea
: oportunamente
: alegrase
24
ANOTACIONES
Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
25
ANOTACIONES
2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
26
MBO'EPY
MBOHAPYHA 3
Ñaporandu hagua
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
- :
José
Transeúnte
José
Transeúnte
José
Transeúnte
José
Transeúnte
José
Transeúnte
José
Transeúnte
Mba'éichapa.
Iporãnte.
ndéve.
Ikatu.
Parlamento.
Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe.
héra kóva ko tape.
Kóva 14 de mayo.
Parlamento-pe.
cuatro cuadra yvatévo, ha pépe .
ndéve.
Ndaipóri mba'érepa.
Ikatúpa
Moõpiko
Mba'éichapa
Mba'éichapa a
Re
Aguyje
a
o
O
re
mba'eporandu(mi)
pyta
pyta
guahẽta
guatava'erã juhúta
̃
1. José se encuentra enAsunción ynosabe cómo llegar al Parlamento.
Una transeúnte le indica cómo llegar.
27
Partículas de número y persona (para verbos regulares).
Observamos estas palabras extraídas de la primera conversación. mba’e porandu, pyta,
uahẽta, guatava'erã. juhúta. Las mismas son verbos. Las partículas en negrita
indican número y persona.
La partícula es una letra o sílaba que tiene sentido solamente estando unida a un lexema,
pero separada de él carece de sentido.
A o
a re Reg̃
Para pedir informaciones, en guaraní, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya
conocemos: (qué), (cómo), (cuándo), (dónde), ,
, (para qué), (quién), (por qué). La pregunta inicial es,
normalmente, , ( : poder, posibilidad; : partícula
interrogativa). Así, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dirá: asẽ
sapy'aite. ¿Puedo salir unmomento?Permiso, ¿puedo salir unmomento?
mba'e mba'éicha araka'e moõ ma'erã
mba'erã mba'upe máva mba'ére
ikatúpa ikatúpiko katu pa/piko
Ikatúpa
2. Ñaime terminal-pe ha jahase Ciudad del Este-pe. Ñaporandu peteĩ
kuñata ĩme mba'é ichapa ja japova 'erã pevarã , mba'e
mba'yruguatápepa jahakuaa. Jajapótapytyvõhárañemoirũme.
- Mba'éichapa kuñataĩ
- Ikatúpa amba'e porandumi ndéve
..............................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
...................................................... ............
-
-
-
-
-
-
1ª persona singular
2ª persona singular
3ª persona singular
1ª persona plural incluyente
1ª persona plural excluyente
2ª persona plural
3ª persona plural
Che
Nde
Ha'e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha'ekuéra
a
re
o
ña
ro
pe
o
kañy
kañy
kañy
kañy
kañy
kañy
kañy
a
re
o
ja/ña
ro
pe
o
a
re
o
ja
ro
pe
o
guapy
guapy
guapy
guapy
guapy
guapy
guapy
3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
28
Jesarekorã: en la primera persona plural incluyente ñande tenemos dos partículas y .
La primera se usa con los verbos orales (jaguapy: nos sentamos) y la segunda con los
nasales (ñakañy: nos perdemos, nos escondemos).
ja ña
3. Nuestro amigo José quiere gestionar su cédula de identidad y no
sabe cómo llegar hasta el Departamento de Identificaciones de
Asunción. Él está en la terminal de ómnibus de Asunción.
Ayudémosle explicandocómodebeexpresar las siguientes ideas en
guaraní.
- Buenos días.
- ¿Puedo preguntarle algo?
- ¿Cómo puedo irme desde aquí hasta Identificaciones?
- ¿Qué línea debo tomar?
- ¿ qué calle queda Identificaciones?
- Gracias.
En
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
3MBO'EPYMBOHAPYHAÑaporandu haguaGuaraní Comunicativoen la Función Pública
29
4. Ñasẽ ñamba'ejoguávo ha ñaporandúta mba'apohárape jajoguaséva
repy.Cuidamosel usode laspartículasdenúmeroypersona.
-
-
-
-
-
-
- ¿Le puedo hacer una pregunta?
- ¿Tiene pantalones?
- ¿Qué costo tienen?
- ¿Tiene camisas?
- ¿Cuándo las tendrá? (las camisas)
- Agradecemos por la atención dispensada.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
5. Ko'ág̃a ñaipytyv ̃ua ñane
porandu.
õ pe mba'apohárape ombohovái hag
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Sí, en qué le sirvo.
Sí, tenemos.
Cuestan 50.000 guaraníes.
No tengo camisas ahora.
Mañana las tendré.
No fue ninguna molestia.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
30
6. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Usamos correctamente las partículas
denúmeroypersona.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Mboy ary (ro'y, año) piko reko nde.
Moõpiko iko.
Mboy arýpa reko nde ru.
Mboy arýpa reko nde sy.
Mba'e ñe'ẽpa iporu a.
Mba'épa japóta ko'ẽrõ.
- Mba'épiko karu kuehe.
- Nde sy ha nde rúpiko moõ iko.
re
re
o
o
ja
re
re
o
ko'ág̃
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
7. Peteĩ indígena ogueru hospital-pe hapicha hasýva. Jahai
ñomongeta ikatúva ojapopohãnohára ndive. Cuidamos el usode las
palabras interrogativas yde laspartículasdenúmeroypersona.
8. Jajojuhu peteĩ kuñakarai ndive ñane mba'apohápe ha
ñañemongetase hendive. Para encarar la conversación hacemos de
la siguiente manera: la saludamos, le preguntamos si podemos
formularle algunas preguntas, le preguntamos su nombre, de dónde
viene, para qué viene, con quién viene, dónde queda su casa y por
último le agradecemos por la deferencia. Practicamos estas
fórmulas con un compañero o compañera de al lado. Luego
escribimosel diálogo. Jaiporúkeguarani.
3MBO'EPYMBOHAPYHAÑaporandu haguaGuaraní Comunicativoen la Función Pública
31
Ñanemandu'a hagua:̃
Moõpaohoko tape
Mba'épa jajapoñaína ñande
Moõpiko jahára'e kueheambue
Ikatúpachepytyvõmi
Mba'épa pendeguerumi Paraguaýpe
Ñandépamoõñamba'apo
- Ndaikuaái.
- OhoEncarnación-pe.
- nte.
- Ko tape ohoParaguaýpe.
- Che ambosako'i'aína peteĩ kuatiañe'e.
- Nde reñemongetareína directora ndive.
- Ha'e oñantendehína oúva rehe.
- Ñande ñañantende ohenóiva teléfono-pe
rehe.
- Peẽ peñopytyvõpeína.
- Ha'ekuéra omopotĩ oficina.
- Che ahákuri che sy rógape.
- Nde rehókuri ysyrýpe.
- Ha'e ohókuri omba'apo'imi.
- Ñande jahákuri ñane irũnguéra rógape.
- Ore rohókuri roñandúvo ore rúpe.
- Peẽ peikundaha Paraguay tuichakue
javeve.
- Ha'ekuéra opytákuri hógape.
-Mba'e provlémapiko jarekóta.
- ãi, asẽta'aína.
- Ikatu.
- Ko'ẽrõ guive ikatúta.
- Che aju ahechávo che ra'ýpe.
- Ramón ou ohekávo tembiapo,
omba'apose.
-
.
- Ángel ou oikuaávo ko táva.
- José ou ojapoukávo peteĩ kuatia.
- Che amba'apo Ministerio de Educación-
pe.
- Nde remba'apoMinisterio deDefensa-pe.
- Ha'e omba'apoPresidencia-pe.
- Ñande ñamba'apoSenave-pe.
-Ore romba'apoMinisterio deHacienda-pe.
- Peẽ pemba'apoMinisterio de Industria y
Ohooparei ag̃uieté
Ko'ág̃a ndaikatumo'
Che ryvy ou oho hag̃uáicha Argentina-
pe
3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA
Comercio-pe.
- Ha'ekuéra omba'apo Secretaría de
Cultura-pe.
- Ñandederécho jaikovévo.
- Ñandederécho ñañemoarandúvo.
- Ñandederécho jakarúvo hekópe.
- Ñandederécho nañañemboykéivo.
- Ñandederécho ñañemomba'évo ñande
rekovépe.
- Ñandederécho ñaneambuévo ojuehegui.
- Ñandederécho jaikuaaukávo ñane
remiandu.
- Ñandederécho Estado omoañetévo
ñande derechokuéra.
- CODENI-pe oñembojakuaa mitãkuña ha
mitãkuimba'ekuéra.
- Secretaría de la Mujer-pe oñembojakuaa
kuñanguéra.
- INDI-pe oñembojakuaa indígena-kuéra.
- Defensoría del Pueblo-pe
ñañembojakuaa maymave.
- Comisión de Derechos Humanos
Parlamento-pe avei ñañembojakuaa.
- Mba'éichapa ndepyhareve, karai.
- Chepyhareve porã, che rajy.
- Ikatúpa amba'eporandumi ndéve.
- Ikatu, mba'épa remandami.
- Mba'éichapa ajapova'erã anohẽ hag
estudio.
- Ehova'erã nde colegio-kuépe rejerure
nde kuatia
- Aguyje ndéve.
- Ndaipóri mba'érepa.
Mba'épiko ñande ñanderécho vyvypóra
háicha.
Moõpa ñañembojakuaaoñepyrũ térã
oñembykéramo ñande derécho
Ñemongeta supervisión-pe
̃ua
che certificado de
; upépe oñeme'ẽta ndéve ha
upéi regueru ápe supervisión-pe rovisa
hag̃ua ndéve.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
32
Ñe'ẽndy:
Ag̃uieténte
G̃
Ko'ág̃
:muy cerca
: gracias
: cuándo
: llegar
: desde
: ¿se puede? ¿Puedo?
: pedir, solicitar
: encontrar
: señor
: el joven
: ahora
:mañana
: carta
: ayer
: recorrer
:mujer
: recordar
: quién
: trabajador, trabajadora
: por qué
:maestro,maestra
: tercero, tercera
: responder
: dar
: niño
: niña
: garantizar
: dónde
: vehículo
: de nada
: con
: averiguar el estado de una
persona; sentir, percibir.
: acercarse
Aguyje
Araka'e
uahẽ
Guive
Ikatúpa
Jerure
Juhu
Karai
Karia'y
a
Ko'ẽrõ
Kuatiañe'ẽ
Kuehe
Kundaha
Kuña
Mandu'a
Máva
Mba'apohára
Mba'ére
Mbo'ehára
Mbohapyha
Mbohovái
Me'ẽ
Mitãkuimba'e
Mitãkuña
Moañete
Moõ
Mba'yruguata
Ndaipórimba'érepa
Ndive
Ñandu
Ñemboja
Ñemoarandu
Opavave
Pépe
Porandu
Pytyvõ
Ra'y
Repy
Ru túva
Sy
Tape
Tekove
Temiandu
Tuja
Voko
Yvatévo
Yvypóra
: estudiar
: todos, todas
: ahí
: preguntar
: ayudar
: hijo
: el costo
, : padre
:madre
: calle
: vida, persona
: idea, sentimiento
: viejo
: bolso
: norte
: persona, ser humano.
33
ANOTACIONES
3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
34
MBO'EPY
IRUNDYHA 4
Mba'ejerurerã
1. Ñamoñe'ẽmi koñemongeta.
- gueru chupe iñaranduka.
- guerú chupe iñaranduka.
- guerú chupe iñaranduka.
- guerú chupe iñaranduka.
E mi
E na
E ke
E kena
Traéle su libro, por favor.
Traéle su libro, por favor.
Traéle su libro.
Traéle su libro.
35
En guaraní para solicitar algo o dar orden se utilizan partículas imperativas. En estos casos
en la segunda persona singular se usa la partícula prefija en vez de la partícula de número
y persona categórica , y se le posponen al verbo las partículas según la modalidad del
hablante. Estas son lasmodalizaciones imperativasmás usuales:
Imperativo cariñoso: (tónica) Ejumi Vení, por favor.
Imperativo amistoso, rogativo: (átona) Ejúna Vení, por favor.
Imperativo conmitativo: (átona) Ejúke Vení ya.
Imperativo enfático: (átona) Ejúpy Vení ya, de una vez.
Ko'ã ñe'ẽpehẽ ikatu av oje'eséva. Jahechami ko'ã
techapyrã:
Existen también partículas de número y persona imperativas que se utilizan de la misma
forma como las categóricas que hemos visto en la tercera lección ( , , , / , , , ).
Dichas partículas son: , , , , , , que van prefijas a la raíz verbal. Con estas
partículas se pueden también utilizar las partículas , , , .
- karu che, karu nde, karu ha'e, karu ñande, karu ore, karu peẽ, karu
ha'ekuéra.
- há che, hó nde, hó ha'e, há ñande, hó ore, hó peẽ, hó
ha'ekuéra.
E
RE
mi
na
ke
py
a re o ja ña ro pe o
ta e to ja/ña toro pe to
mi na ke py
Ta e to ja toro pe to
Ta ke e ke to ke ja ke toro ke pe ke to ke
ei oho oñondive, oñembopohyive hag̃ua
-Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag
-Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag
-Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag .
mína
kena
míkena
̃ua ñane rembiapo.
̃ua ñane rembiapo.
̃ua ñane rembiapo
- lminar el trabajo, por favor.
-Ayudémonos para culminar el trabajo.
-Ayudémonos, por favor, para culminar el trabajo.
Ayudémonos para cu
..................... ......... ..........
...... ......... ..........
................. ......... ..........
..................... ......... ...........
Techapyrã:
2. En una cancha del barrio los chicos juegan a la pelota. Ñamoñe'ẽmi
haupéi ñamboguataveñemongeta.
- Embohasá chéve nde pelóta.
- Epoí ápe.
- Edipará
- Esẽ sapy'aite.
py
na
ke
mi
- Callate.
- Corré, por favor.
- No pierdas la pelota.
- No salgas, por favor.
- Pasáme la pelota (de una vez).
- Tirá aquí.
- Corré.
- Salí un rato, por favor.
-
-
-
-
4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
36
3. Expresamos, enguaraní estospedidosuórdenes.
- Ayudame, por favor.
- Vení ya.
- Alzá conmigo.
- Pasame el libro, por favor.
- No te canses.
- Bajá ahí.
- Descansemos un rato.
4. Ou peteĩ kuñakarai ohechávo ikuatia ñane rembiapohápe. Ñamoñe'ẽ
ñomongetahaupéi ñambohasaguaranímeoĩva castellano-pe.
- Mba'éichapa ndepyhareve.
- Iporãmínte, kuñakarai. Mba'épa ndeguerumihína.
- Aikuaase che kuatiakuérapa oĩmbáva.
- .
-
-
-
-
-
-
Chera’ar mi sapy’aiteõ
Le preguntaré a mi compañera.
Ya está su documento, señora.
Acompáñeme hasta la otra oficina.
Espere un rato en la ventanilla.
Puede firmar acá, por favor, para entregarle.
Vuelvo enseguida, señora.
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
5. Trabajamos en clase dando órdenes o solicitando algo a nuestros
compañeros y compañeras. Utilizamos las partículas , , y
solasocombinadas.
mi na ke py
-
-
-
-
-
Ejumína
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
4Mba'ejerurerã MBO'EPYIRUNDYHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
-
-
-
-
-
-
-
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
37
Ñanemandu'a hagua:̃
Ejumína chepytyvõ
Pejúpy ñamba'apo oñondivepa
Apouka (imperativo) jeporu
Partículas de número y persona
imperativas
Ñemongeta mba'apohápe
- Aháma roipytyvõvo.
- Néipy, aháma.
- Amohu'ãre che rembiapo ahátama.
- Nde ningo nereikotevẽi voi ñepytyvõ.
- Ko árape ndaikatumo'ãi.
- õiterei.
-
- Rohomaroína.
- José, eguapýke che irũ.
- Peguapymína, José ha Antonio.
- Ehomína che ru rendápe.
- Aníke peneakãhatãitéti.
- Ere ne membýpe anítei oho ha'eño upe
rupi.
- Pejuvoíkena.
- Director, ikatúpa chepytyvõmi.-Kuñataĩnguéra, ikatúpa ñamba'apo
oñondivepa.
- Taku'éke che.
- Eku'éke nde.
- Toku'éke ha'e.
- Jaku'éke ñande.
- Toroku'éke ore.
- Peku'éke peẽ.
- Toku'éke ha'ekuéra.
- Pejumína, che irũnguéra, chepytyvõmi.
- Mba'épiko reikotevẽ, José.
- Ajejopypaite che rembiapópe ha aipota
chemoirũmi.
- Mba'épa jajapóta nendive.
- Pemohendapamína ko'ã kuatia ha
Ko'ág̃a orekane'
Rohótama ag̃aite.
tembiporu ahejáva escritorio ári.
- Mba'épiko nembopy’aragetéva.
- ã ko kuatia Parlamento-
pe asajerã.
- Ani rejepy'apy. Ehejántema ore pópe.
- Aguyje peẽme.
- Tandepo'aite.
- Che memby, ejumína.
- Mba'éiko che sy.
- Aipota chepytyvõ ñamopotĩmba hag
- Néi, che sy. Mba'épa jajapóta.
- Eguerumi amo typycha puku ha emopotĩ
pe técho.
- Aháma agueru.
- Emopotĩmba rire técho eguerúta
ñandéve y mba'yrúpe.
- Oĩma, che sy. Ajútama.
- Pya'énteke che memby.
̃
Amog̃uahẽva'er
̃ua
ñande róga.
Ñemongeta ogapýpe
4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
38
Ñe'ẽndy:
Ag̃aite
Ko'ág̃a
g̃
: enseguida
: libro
: traer
: jugar, probar
: cuarto, cuarta
: aprieto
: preocupación
: señor
: imperativo conmitativo
: ahora
: necesitar
: papel, documento
: señora
:moverse
: solicitar algo
: recipiente
: pasar.
: hijo (usa sola lamujer)
: imperativo cariñoso
: colocar, acomodar
: concluir
: acompañar
: limpiar
: imperativo amistoso, rogativo
: bueno! Interjección.
: ¡vamos! interjección
: juntos, juntas
: suerte, fortuna
: tirar, arrojar
: largo
: imperativo enfático
: ayudar, socorrer
: premura, apuro
Aranduka
Gueru
Ha'ã
Irundyha
Jejopy
Jepy'apy
Karai
Ke
Kotevẽ
Kuatia
Kuñakarai
Ku'e
Mba'ejerure
Mba'yru
Mbohasa
Memby
Mi
Mohenda
Mohu'ã
Moirũ
Mopotĩ
Na
Néi
Néipy
Oñondive
Po'a
Poi
Puku
Py
Pytyvõ
Py’ara e
Sapy'aite
Sẽ
Sy
Tembiapo
Typycha
Y
: un rato
: salir
:madre
: trabajo
: escoba
: agua
39
ANOTACIONES
4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
40
Kóva
che akã
Kóva
che ajúra
Kóva
che
juru
Kóva
che
rye
Kóva che pyti’a
Kóva
che
ati’y
Kóva che tyvyta
Kóva che jyva
Kóva che po
Kóva
che
kuã
Kóva che
retyma
Kóva
che
renymy’ã
Kóva che
py
Kóva che pysã Kóva che resa
Kóva che
nambi
Kóva che
jyvanga
Kóva
che tĩ?
MBO'EPY
POHA 5
1. Jaikuaami ñande rete vorekuéra.
Che rete
Che akã ,
che po ha che py ,
che tĩ po'imi ,
che jyva ha che retyma ,
che juru pukavy ,
che resa hũ porã ,
ha heta che akãrague.
peteĩ
mokõi
peteĩ
mokõi
peteĩ
mokõi
41
5 Che reteMBO'EPYPOHA
2. Jajesareko ko ta'ãngáre ha upéi ñamboherami hete vorekuéra.
3. Jaikuaavemi ñande rete vore, pytyvõhára ñemoirũme. Jaipuru
ñe'ẽryru.
4. Jahechaukami ñande rete vorekuéra. (Método Respuesta Física
Total).
5. Ñambohovái ko'ã porandu.
- Mboýpa nde resa.
- Cheresa mokõi
- Mboýpa ne akã.
-
- Mboýpa nde jyva.
-
- Mboýpa nde rye.
-
- Mboýpa ne kuã.
-
- Mboýpa ne retyma.
-
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
42
6. Ñañe'ẽmi. Ñamyesakã aty guasúpe mba'erãpa jaipurukuaa ñande
rete vorekuéra. Ñañe'ẽke guaraníme. Jahaimi ja'eva'ekue.
7. Ñamba'apoñaneaño térã aty'ípehañambohovái ko'ã porandu:
8. Ñambohysyimína ñande rete vore oĩva ñane akã (cabeza), ñande
rete (tronco) hañande rete apýrape (extremidades).
5Che rete MBO'EPYPOHA
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- .
-
Mba'erãpa jaipurukuaa ñane akã.
Ñane akã jaiporukuaa ñ
Mba'erãpa jaiporukuaa ñande py.
Mba'erãpa jaiporukuaa ñane kuã.
Mba'erãpa jaiporukuaa ñande jyva.
Mba'erãpa jaiporukuaa ñande resa.
Mba'erãpa jaiporukuaa ñande juru
apensa hag̃ua.............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
............................................................................
Ñane akã :
Ñande pyti'ape:
Ñande rete apýrape:
me ___________________________________________________________________
_________________________________________________________________ ____________
______________________________________________________________ __
___________________________________________________________________________ ___
____________________________________________________________ _
_____________________________________________________________________________
_
__
_
_
___
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
43
9. Ja'e mba'épa jajapokuaa ko'ã ñande rete vorépe. Ñamba'apo mokõi
mokõi.
5 Che reteMBO'EPYPOHA
- Ñande pópe
- Ñane akãme
- Ñande jyvápe
- Ñande pyti'ápe
- Ñande pýpe
- Ñande apysápe
- Ñande pytápe
- Ñane retymáme
- Ñane tĩme
- Ñane kuãme
- Ñande ajúrape
- Ñane pysãme
- Ñande ropepípe
- Ñande ati'ýpe
- Ñane pyapẽme
- Ñande jyvangápe
_____________________________________________________________________
_______ _
_____ __
______ _
_________
_______
_______
_______
__________
________ _
______ _
________
______
________
_______
_____
______________________________________________________ _____
_______________________________________________________ _____
________________________________________________________ ____
____________________________________________________________
___________________________________________________________
____________________________________________________________
___________________________________________________________
____________________________________________________________
__________________________________________________ _________
________________________________________________________ ____
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
10. Mba'épañande jareko térã ñamoĩ:
Ñande jyva ári:
Ñane rapypa'ũme:
Ñane retyma ári:
Ñande ykére:
Ñande po pytépe:
Ñande ati'ýre:
Ne akãre:
________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
_______
_____
______
________
_____
________
___________
ikatu jajapyhy oimeraẽ mba'e.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
44
11. Ja'emimávañande rete vorépepa jajapoko'ãmba'e.
5Che rete MBO'EPYPOHA
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Japorohecha
Japoropichãi
Jasavi jahayhúvape
Jachuta pelóta
Ñambopu mbaraka
Ñahetũ mba'e ryakuã
Ñañekũmberéi
Japoropopyhy
Ñahendu purahéi rory
Ñapensa
Jakaru
Jajohavi'u
Ñañemokuãhũ
Ñambovyvy ao
ñande resápe.
Jaikuaami ha uag̃
Jajesarekomijey texto ñepyrũhapeguáre. Pype ojehaihũve ko'ã ñe'ẽ: , . Ko'ãva
hína papapy (número). Jaikuaami guarani papapy:
peteĩ mokõi
Númeroscardinales:
Peteĩ:
Mokõi:
Mbohapy:
Irundy:
Po:
Poteĩ:
Pokõi:
Poapy:
Porundy:
Pa:
Pateĩ:
Pakõi:
Paapy:
Parundy:
Papo:
Papoteĩ:
Papokõi:
Papoapy:
Paporundy:
uno
dos
tres
cuatro
cinco
seis
siete
ocho
nueve
diez
once
doce
trece
catorce
quince
dieciséis
diecisiete
dieciocho
diecinueve
Su:
Mokõisu:
Mbohapysu:
Irundysu:
Posu:
Poteĩsu:
Pokõisu:
Poapysu:
Porundysu:
Pasu:
Mokõipasu:
Popasu:
Sasu:
Posasu:
Sua:
Mokõi sua:
Po sua:
Pa sua:
mil
dos mil
tres mil
cuatro mil
cinco mil
seis mil
siete mil
ocho mil
nueve mil
diez mil
veinte mil
cincuenta mil
cien mil
quinientos mil
un millón
dos millones
cinco millones
diez millones
Mokõipa:
Mbohapypa:
Irundypa:
Popa:
Poteĩpa:
Pokõipa:
Poapypa:
Porundypa:
Sa:
Mokõisa:
Mbohapysa:
Irundysa:
Posa:
Poteĩsa:
Pokõisa:
Poapysa:
Porundysa:
veinte
treinta
cuarenta
cincuenta
sesenta
setenta
ochenta
noventa
cien
doscientos
trescientos
cuatrocientos
quinientes
seiscientos
setecientos
ochocientos
novecientos
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
45
Númerosordinales:
En guaraní se forman los números ordinales posponiendo la partícula a los números
cardinales.
: primero
: segundo
: tercero
: cuarto
: quinto
: sexto
: séptimo
: octavo
: noveno
: décimo
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
Peteĩ
Mokõi
Mbohapy
Irundy
Po
Poteĩ
Pokõi
Poapy
Porundy
Po
Techapyrã:
5 Che reteMBO'EPYPOHA
12. Ñande jerére ha ñane retãme oĩ heta tapicha orekóva discapacidad
hetépe. Oĩ ndohecháiva, oguata'ỹva, ohendu'ỹva, iñepãva hetyma
térã ijyvápe hamba'e. Ñañemongetavemi mba'eichagua
discapacidad-pa oĩve ha mba'épa Estado ojapova'erã omoañete
hag iderécho tapichaorekóvadiscapacidad-pe.̃ua
13. Ñañemongeta ha jahai jaiporu hag̃ua papapy. Ñamoha'ãngahai
jarekóva ñande rógape; ja'emba'emba'épa umíva hamboýpa jareko.
Ikatu mesa, tupa, apyka, celular, pejuha ha avei mymbakuéra.
Jaiporuhekópepapapykuéra.Ñamba'apoñandekuatiahaípe.
14. Ñamoha'ãnga ñande rete ha jahechauka ivorekuéra.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
46
5Che rete MBO'EPYPOHA
Ñanemandu'a hagua:̃
Ñande jaikuaa ñande rete vore
- Che aikuaa che akã, che akãrague, che syva, che tyvyta, che ropea ha che resa.
- Nde reikuaa nde rova, nde rovayke, ne tĩ, ne nambi, ne rañykã, nde ajúra, nde ati'y ha
nde atukupe.
- Ha'e oikuaa ijahy'o, hãi, hãimbíra, ikũ, iñapekũ, hatypy, ha hembe.
- Ñande jaikuaa ñande jyva, ñande pyapy, ñande jyvanga, ñande jyvaguy, ñande po,
ñane kuã ha ñane pyapẽ.
- Ore roikuaa ore káma, ore pyti'a, ore rye, ore puru'ã, ore ku'a, ore py'a, ore korasõ ha
ore ryekue, ha ore revi.
- Peẽ peikuaa pene rakamby, pene rumby, pene rembo, pende rapypi ha pende rako.
- Ha'ekuéra oikuaa hetyma, henymy'ã, hetymaro'o, ikupy, ipy, ipyta, ipytasã, ipysã ha
ipysapẽ.
Ñande róvare oĩ
Ñande po vorekuéra jaiporu
Ñande jurúpe jareko
Ñande retepýpe jareko
-
-
- Ñande rovayke ñañehetũ hag
-
- Ñande ropepi ñamo'ã hag
-
- Ñande tyvyta omo'ã hag
- Ñande popyte ñamoĩ mba'e
michĩva.
- Ñane kuã
- Ñane kuã akã jajepovyvy hag
- Ñane pyapẽ ñamo'ã hag ã akã.
-
- Ñane rãi ñamongu'i hag .
- Ñane kũ ñaikũmby porã
- Ñane apekũ omo'ãva ñande juru ryepy.
- Ñane rãimbíra ñane rãi renda.
- Ñane rembe ñambohyapu porã hag
- Ñande ahy'o ñamokõ hag
- Ñane ñe'ã (korasõ) omyasãiva tuguy
ñande retepýre.
- Ñande py'a, omongu'íva tembi'u ja'úva.
- Ñande ryekuepo'i ohykue'o ha oipokáva
tembi'u ja'úva.
- Ñande vevuikue o
Ñande resa jahecha hag̃ua.
Ñane tĩ ñahetũ hag̃ua.
̃ua.
Ñande juru jakaru ha ñañe'ẽ hag̃ua.
̃ua ñande resa.
Ñande ropea ojoko hag̃ua mba'eky'a
ohokuaáva ñande resápe.
̃ua ñande resa
kangue.
hag̃ua
jajapyhy hag̃ua ñaikotevẽva.
g̃ua.
̃ua ñane ku
Ñande po ropyta jajejoko hag̃ua.
̃ua tembi'u
hag̃ua ja'úva.
̃ua ñe'ẽ
ñañe'ẽvo.
̃ua tembi'u.
me'ẽva yvytu
ñanepytuhẽ hag̃ua.
Ñane retymáme jareko
Mba'erãpa ñande jaipuru ñande po
Ñemongeta hospital-pe
- Ñane renymy'ã ñañesũ hag
-
-
-
- Ñane pysã ñañembo'y porã hag
-
-
- ovyvy
-
-
-
-
-
- Mba'éichapa pohãnohára (doctora).
- ãrusu. Mba'épa ojehu
ndéve.
- Ahunga che py kangue, hi'ãche otiri tẽrã
ojekaite voi.
- Mba'eichahápepiko oiko nderehe.
- Aha'ãhápe partído.
- Jahechami… Kóva ihodído.
- Mba'épa rehecha pohãnohára.
- Ndaikuaái. Ehóta ejapouka radiografía ha
upéi ejujey.
- Oĩma. Aháta ajapouka.
- Oĩmbárekena ejúma.
- Oĩre ajúta. Aguyje.
- Ndaipóri mba'érepa.
̃ua.
Ñande py ñapyrũ hag̃ua.
Ñande py ape japyvoi hag̃ua.
Ñande pyta jajepytaso hag̃ua.
̃ua.
Ñane retỹmaro'o jajepytaso mbarete
hag̃ua.
Che aiporu ahai hag̃ua.
Nde reiporu remb hag̃ua.
Ha'e oiporu oporopopyhy hag̃ua.
Ñande jaiporu jajepoity hag̃ua.
Ore roiporu rokopi hag̃ua.
Peẽ peiporu pescrivi hag̃ua
komputadórape.
Ha'ekuéra oiporu ojahu hag̃ua.
Eg̃uahẽke mit
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
47
Ñe'ẽndy:
Ahy'o
Ajúra
Akã
Akãrague
Apekũ
Ati'y
Atukupe
Ha'ã
Hecha
Heta
Hetũ
Hũ
Hunga
Irundy
Irundyha
Irundypa
Irundysa
Irundysu
Jahu
Japyhy
Jehu
Jeka
Jepoity
Jepytaso
Juru
Jyva
Jyvanga
Káma
Karu
Kopi
Kóva
Kũ
Kuã
Ku'a
Mba'apo
Mbaraka
Mbohapy
Mbohapyha
Mbohapypa
Mbohapysa
Mbohapysu
Mbovyvy
Mitãrusu
Mokõi sua
Mokõi
Mokõiha
Mokõipa
Mokõipasu
Mokõisa
Mokõisu
Ñe'ã
Ñembo'y
: garganta
: cuello
: cabeza
: cabello
: paladar
: hombro
: espalda
: jugar
: para
: ver, observar
:mucho,mucha
: besar, oler, olfatear
: negro, negra
: golpear
: cuatro
: cuarto
: cuarenta
: cuatrocientos
: cuatromil
: bañarse
: agarrar
: acontecer, suceder
: quebrar
: llamar con lamano
: afirmar los pies
: boca
: brazo
: codo
: seno, teta
: comer, almorzar
: corpir
: éste, ésta
: lengua
: dedo de lamano
: cintura
: trabajar
: guitarra
: tres
: tercero
: treinta
: trescientos
: tresmil
: coser
: el joven
: dosmillones
: dos
: segundo
: veinte
: veintemil
: doscientos
: dosmil
: corazón
: ponerse de pie
Hag̃ua
Moha’ãngahai: describir
Ñepã
Ñesũ
Pasua
Pa
Paapy
Pakõi
Papapy
Papo
Papoapy
Papokõi
Paporundy
Papoteĩ
Parundy
Pasu
Pateĩ
Peteĩ
Peteĩha
Posua
Po
Po'i
Poapy
Poapyha
Poapypa
Poapysa
Poapysu
Poha
Poha
Pohãnohára
Pokõi
Pokõiha
Pokõipa
Pokõisa
Pokõisu
Popa
Popasu
Popyhy
Popyte
Porã
Porundy
Porundyha
Porundypa
Porundysa
Porundysu
Posa
Posasu
Posu
Poteĩ
Poteĩha
Poteĩpa
Poteĩsa
Poteĩsu
Pukavy
Puru'ã
Pyape
: paralítico, deforme
: arrodillarse
: diezmillones
: diez
: trece
: doce
: número
: quince
: dieciocho
: diecisiete
: diecinueve
: dieciséis
: catorce
: diezmil
: once
: uno
: primero
: cincomillones:mano, cinco
: fino/a, delgado/a
: ocho
: octavo
: ochenta
: ochocientos
: ochomil
: décimo, décima
: quinto, quinta
: médico, médica
: siete
: séptimo
: setenta
: setecientos
: sietemil
: cincuenta
: cincuentamil
: apretón demano
: palmade lamano
: lindo, linda
: nueve
: noveno
: noventa
: novecientos
: nuevemil
: quinientes
: quinientosmil
: cincomil
: seis
: sexto
: sesenta
: seiscientos
: seismil
: sonrisa
: ombligo
: dorso del pie
Py
Py'a
Pyapẽ
Pyapy
Pyrũ
Pysã
Pysãpẽ
Pyta
Pytasã
Pyti'a
Pytuhẽ
Sa
Sasu
Su
Su'u
Sua
Syva
Tãi
Tãimbíra
Takamby
Tako
Tañykã
Tapypa’
Tapypi
Tasyo
Tatypy
Tembe
Tembi'u
Tembo
Tenymy'ã
Tesa
Tete
Tetyma
Tetymaro'o
Tĩ
Tiri
Topea
Topepi
Tova
Tovayke
Tuguy
Tyekue
Tyvyta
Vevuikue
: pie
: estómago
: uña de lasmanos
:muñeca
: pisar
: dedo del pie
: uña de los pies
: talón
: tendón deAquiles
: pecho
: respirar
: cien
: cienmil
:mil
:masticar,morder
: unmillón
: la frente
: diente
: encía
: entrepierna
: vagina
: quijada
: regazo
: vulva
: hospital
:mejilla
: labio
: comida, alimento
: pene
: rodilla
: ojo
: cuerpo
: pierna
: pantorrilla.
: nariz
: fisura
: pestaña
: párpado
: cara
:mejilla
: sangre
: intestino, tripa
: ceja
: pulmón
ũ
48
ANOTACIONES
5Che rete MBO'EPYPOHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública
49
ANOTACIONES
5 Che reteMBO'EPYPOHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública
50
MBO'EPY
POTEĨHA 6
Che jere
1. Jajesarekoko ta'ãngáre.
Che jerére heta mba'e areko:
che rembiporu, che ao,
che sapatu, che sapatílla,
che aranduka ha hetave mba'e.
51
6 Che jereMBO'EPYPOTEĨHA
2. Ñamoñe'ẽ.
Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári;
Che akatúape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka;
Che ári oĩ peteĩ aravopapaha;
Che renondépe oĩ peteĩ apyka;
Che rapykuépe oĩ peteĩ ta'ãnga.
3. Jajesareko porã jeymi ta'ãnga yvategua rehe ha ñambohovái ko'ã
porandu.
- Mba'épa oĩ José renondépe.
- Mba'e áripa oguapy José.
- Mba'épa oĩ José kupépe.
- Mba'épa oĩ José kupepegua ta'ãnga ári.
- Mba'épa oĩ José kupepegua aravopapaha guýpe.
- Mba'e áripa oĩ komputadóra.
- Mba'épa oĩ José mesa ári.
- Mba'épa José oreko ipópe.
- Mba'e vaichapa ojapohína José.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
4. Ñama'ẽ ko ta'ãnga rehe. Pe oĩva pype ha'ehína José. Embohovaimi
ko'ã porandu.
- Mba'épa oĩ José renondépe.
- Mba'épa oĩ José ári.
- Mba'épa oĩ José ykére.
- Mba'e oĩ téle guýpe.
-
-
-
-
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
52
5. Ñaimehápeko'ag̃aite ñamombe'umimba'épaoĩ:
Ñande ykére, ñande asu gotyo:
Ñande ykére, ñande akatúa gotyo:
Ñane renondépe:
Ñande atukupépe:
Ñane akã ári:
Ñande py guýpe:
..............................................................................................................
.........................................................................................................
....................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
6. Ja'emínamba'épaoĩ ñandepype:
Chepype oĩ mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upéichante avei py'atarova, pochy ha py'aro.
Ndepy e oĩ:
Ipype oĩ:
Ñandepype oĩ:
Orepype oĩ:
Pendepype oĩ:
Ipypekuéra oĩ:
p ............................................................................................................................................
................................................................................................................................................
......................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
7. Cada uno nos autodibujamos. Estamos sentados en un escritorio, y
en nuestro entorno las cosas como se pide: Jaguapy peteĩ escritorio
kupépe, ha ñande jerére oĩ ko'ã mba'e: escritorio ári, ñane
renondépe, peteĩ aranduka; ñande asúpe, peteĩ komputadóra;
ñande akatúape, peteĩ teléfono. Ñande ári peteĩ aravopapaha; ñande
ykére, ñande asu gotyo, peteĩ apyka; ñande akatúa gotyo, peteĩ
mesa'i.
6Che jere MBO'EPYPOTEĨHA
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
53
8. Che rembiapohápe roñembyaty roñemongetávo. Pevarã roguapy
peteĩ mesápe. Motenondehára oguapy peteĩ iñakãme ha Lucía
oguapy ambuépe. Mbytépe, Motenondehára akatúape ha Lucía
asúpe, oguapy Cinthia; henondépe oguapy Pedro; Cinthia ykére,
ijasúpe ha Motenondehára akatúape, oguapy Josefina; hovái katu
oguapy Ignacia. Pedro ykére, ijasu gotyo, oguapy César, ha hovái,
Lucía asúpe, aguapyche.
6 Che jereMBO'EPYPOTEĨHA
Ñañembyaty mokõimokõi ha ñamoĩ mesa jerére opaite che rembiapo irũnguérape. Ñañe'ẽke
guaraníme. Jajapóke tembiporã ojerure háicha.
Guaraní Comunicativo
en la Función Pública
54
Ñanemandu'a hagua:̃
6Che jere MBO'EPYPOTEĨHA
Moõpa peime
Aipota reguata
Moõpa ha'e oĩse
Moõpa oime che mbarakaja
- Roime ne renondépe.
- Roime nde atukupépe.
- Roime nde ykére.
- Roime nde asúpe.
- Roime nde akatúape.
- Roime nde reipotahápe.
- Roime yvate.
- Roime yvýpe.
- Che ykére.
- Che renondépe.
- Che rapykuéri.
- Che akatúape.
- Che asúpe.
- Mombyry che renonderã.
-
- Che póre.
- Ha'e oĩse nde jyva ári.
- Ha'e oĩse nde póre.
- Ha'e oĩse nde ykére.
- Ha'e oĩse nde rapypa'ũme.
- Ha'e jepiguáicha oĩse nde reimehápe.
- Ha'e oĩse ñane ndive.
- Oĩ mesa ári.
- Oĩ apyka guýpe.
-
- Oĩ ne renondépe.
- Oĩ korapýpe.
- Okehína muralla ári.
- Okaruhína amo óga ári.
Ag̃uimínte che rapykuéri.
Oĩ karameg̃ua kupépe.
Moõpa ñaime
Moõpa oĩ mba'e porã
Moõguipa osẽ ko'ã viru
Máva ndivépa ohóta ñane rembiapo irũ
- Che aime Parlamento renondépe.
- Nde reime Parlamento kupépe.
- Ha'e oĩ Parlamento ykére.
- Ñande ñaime Parlamento ryepýpe.
- Ore roime Parlamento renondepegua
okarusúpe.
- Peẽ peime Parlamento rokẽme.
- Ha'ekuéra oĩ Parlamento rovái.
- Mba'e porã oĩ chepype.
- Mba'e porã oĩ ndepype.
- Mba'e

Continuar navegando

Materiales relacionados

606 pag.
Informe-DDHH-2012

User badge image

Roberto Ramos

46 pag.
jose_garcia2

SIN SIGLA

User badge image

Jorge Arroyave

13 pag.
ciencia sociales

Vicente Riva Palacio

User badge image

Maribel Romero Chavez