Descarga la aplicación para disfrutar aún más
Vista previa del material en texto
Guaraní Comunicativo en la Función Pública SECRETARÍA DE LA FUNCIÓN PÚBLICA Guarani Mbo’esyry Estado Rembiapópe Miguel Angel Verón 1 Prólogo Por décadas, la administración pública de nuestro país ha sido sede de una cultura política basada en la exclusión y discriminación de colectivos de nuestra sociedad con identidades o prácticas diferentes a las hegemónicas, algunas de ellas impuestas por siglos de sometimiento de nuestra población. Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implicó el desprecio, desde el sector público, a la lengua guaraní, contribuyendo de esta forma a la dilución de un factor clave de nuestra identidad comosociedad. , permitiendo la atención a la población en nuestras dos lenguas oficiales, , así como un paso firme en la lucha contra toda forma dediscriminación en el sector público. En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitación que ayude a quienes trabajamos en las diversas instituciones públicas a comunicarnos, a orientarnos en la lengua guaraní y a convertirnos en vehículos de inclusión de quienes por mucho tiempo han sido excluidos de la atención que el Estado les debe. Ministra - Secretaria Ejecutiva Secretaría de la FunciónPública Presidencia de laRepública del Paraguay Por ello, la incorporación del guaraní en los ámbitos gubernamentales constituye una apuesta a la revalorización de nuestra cultura Dra. Lilian Soto Badaui Ñe'ẽtenondegua Hetaite ára ningo Paraguái Estado rembiapo guive oñemboguata ha oñemombareteva'ekue polítika ombotapykue ha omboykéva tetãygua aty hekópe ndojokupytýiva teko ipu'akapa ha oporojopýva Estado guive rehe; umíva apytépe oĩ umi oñemboguatáva hetai ára ojejopýre ñane retãyguakuéra. Umi teko imbarete ha hapóva ñane retãme apytépe oike guarani ñe'ẽ jehechagui Estado guive,mbeguekatúpe ña ua jahávo ñande reko ha ñande rapo tee tetã háicha. Opa ko'ã mba'e rehe guarani ñe'ẽ jeike Estado rembiapo ha rekópe, tenonderãite voi oñeñangareko hag ãyguakuéra rehe mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ohechauka añetehápe oñemomba'e guasuseha tetã reko teete, ha upéichante avei añetehápe ojeluchahahína oñembot -gui. Ko'ã tembiapo kuápe ko aranduka oñemyasãiva ha'ese peteĩ tembiporu oñembo'e ha oñembokatupyry ua opaite tapicha ñamba'apóva ñaína Estado-pe, ka ha jaiko guaraníme ha péicha ñande rupi tapichakuéra hetaite arama Estado omboykéva oñepyrũ ohupyty ñeñangareko ha oipykúi hikuái teko porãve rape. mboyke hag̃ ̃ua tet atapeju hag̃ua opaichagua ñemboyke sector público hag̃ ikatu hag̃uáicha ñañekomuni Presentación La publicación del texto , a cargo de Miguel Ángel Verón, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones entre el Estado y la cultura en el Paraguay. En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administración estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al público en los dos idiomas oficiales del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas asimetrías sociales y procesos antiguos de colonización cultural-, nuestro país ha carecido hasta ahora de políticas públicas dirigidas a fomentar la inclusión del guaraní en el funcionamiento de sus propias estructuras: la gran población del Paraguay habla guaraní, el poder se ejerce en español. El guaraní es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento de comunicación cotidiano; el español, es el , la lengua hegemónica que debe ser manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios públicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pública. El hecho de que un monolingüe en guaraní no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal, llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa inequidad histórica a través de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la preparación bilingüe de sus funcionarios. Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en otros ámbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la diversidad cultural y a la riqueza de la comunicación translingüística. Por último, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y sociales en un esfuerzo común por construir espacio público efectivo; aquél donde la diferencia es factor de diálogo y comunicación; aquél donde las identidades distintas pueden coexistir sin arriesgar la articulación del conjunto. Guaraní comunicativo en la función pública karai ñe'ê Ministro - Secretario Ejecutivo SecretaríaNacional deCultura Presidencia de laRepública del Paraguay Ticio Escobar 3 Ñe'ẽñepyrũ Vy'apópe amog̃uahẽ opavave tapicha kuña ha kuimba'e omba'apóva Función Pública-pe pópe che rembiapokue ojeheróva ar ha kuñakarai Lilian Soto ndive roñemoĩramo guare peteĩ ñe'ẽme oñemoñepyrũvo guarani mbo'esyry opavave tapichakuéra Función Pública-pe omba'apóva oñemoarandu hag̃ua guarani. Hasypeve ahechava'ekue Paraguái ojetyvyro ha osẽseha tenonde, orekógui mburuvich tura ha Red Contra Toda Forma de Discriminación-guápe che arekoha peteĩ che rembiapokue chu'imi ikatúva ojeporu oñembo'e hag̃ua guarani ñe'ẽ hasy'ỹháicha ha pya'emi oñeñe'ẽ hag̃ua ko tet boguata hag̃uambo'esyry peteĩhaEstado-peguamba'apoharakuéra ndive. ̃ua chugui aranduka. Pevar ue amboho'ove hag̃ua che rembiapo; upévare ajokuái hérape ko tembiapo. ̃ua ha Kathia Floris oñemohenda ha oñembohete hag̃ua ko pojoapy ko'ág̃a osẽva. ̃akatu katui nungaitént e'ẽkuaa, ohayhu ha oiporu hag̃ua guarani. Péicha ikatúta aipytyv ̃ua Paraguái ha MERCOSUR-pe, ha'emahápe avei ñe'ẽ tee. Ñamombaretévo guarani, ñamombaretevéta ñane reko ha ñamokyre'ỹta ñane ret Guaraní Comunicativo en la Función Pública Guarani Mbo'esry Estado Rembiapópe . . Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo peteĩ ro'y rupi karai Ticio Escob a ohechakuaáva tetã remikotevẽ, oguerojera ha omboguataséva Estado ijapahápe opavave Paraguái ñemoñare ha ndaiporihápe ñemboyke, upéichante avei Estado ha tetã omombarete ha ombohekove resãiséva iñe'ẽ ha reko tee. Péicha oñepyrũva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitépe, heta roñemongeta, romba'apo ha romohenda rire tembiaporã. Roñepyrũtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukápa roiporúta pevarã; upémaramo ha'eva'ekue mburuvichakuéra Secretaría de la Función Pública, Secretaría Nacional de Cul ã ñe'ẽ tee. Omoneĩ chéve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy rom Upe mbo'esyrýpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovalétapa oréve térãpa ahániri; roiporu ha romyatyrõmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani ñembo'erã ha vokóikema roñepyrũ romba'apo hese ronohẽ hag ã heta tapicha arandu ha py'aporã chepytyvõ; ndaikatúi ha ndaikatumo'ãi máramo- cheresarái che angirũ amyrỹi katupyry ha marãngatu Karai Julio Fretes-gui, omoñe'ẽ ha chepytyvõva'ek Avei chepytyvõ Susy Delgado, María Victoria Ledesma,Ana María Ferreira, Inés Fariña, Mauro Lugo, PerlaAlvarez ha ambueve. Che angirũ Melki katu oipytyvõ omoha'ãnga hag Ko aranduka ñeguenohẽ ha guarani ñembo'e Función Pública-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo Paraguái heñói ypy guive ha'éva akóinte ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme; ág e oñemboyke. Ojapóma amo 150 ary potaite oñemboykete hague Estado rembiapógui, jepémo tetãyguakuéra péva pe ñe'ẽnte oiporu. Guarani ha iñe'ẽhára ñemboyke oiméme mba'e ivaivéva ojehuva'ekue ko tetãme; oñemboykévo ko ñe'ẽ avei oñemboyke iñe'ẽhára ha ojejurumboty chupekuéra, ha upévarupi heta ñane retãygua iñe'ẽngu, iñe'ẽrakate'ỹ, hi'õtĩ, ndojeroviái ijehe, máramo ndopartisipaséi ha jeyvéramo katu oiko ñemomirĩme.Aipórõ tuichamba'embo'esyry guarani ñe'ẽ ñembokatupyryrã oñemboguatáva Función Pública-pe, péicha rupi ikatútare maymavaite mba'apohára Estado-pegua oñe'ẽ ha ohai mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ha'éva guarani ha castellano, ha oñangareko opa tetãyguáre iñe'ẽ teépe. Rasa avy'áta che rembiapo oipytyvõramo mba'apohára Fundicón Pública-pegua oñemoarandu, oñ õ michĩmínte jepe guarani hekoveresãi ha imbareteve hag ãyguakuérape, ha péva jajapóvo Paraguái oñepyrũta ojetyvyro, opu'ã, oñakãrapu'ã ha oheja tapykuépe tekomarã oñapytĩva chupe, oipykúivo tekokatu rape. Miguel Ángel Verón 5 INDICE Guaraní Comunicativo en la Función Pública Pag. 9 Pag. 19 Pag. 27 Pag. 35 Pag. 41 Pag. 51 Pag. 59 Pag. 71 Pag. 79 Pag. 87 Pag. 97 Pag. 107 Pag. 117 Pag. 125 Pag. 137 Pag. 141 Pag. 157 Mbo'epy Peteĩha Mbo'epy Mokõiha Mbo'epy Mbohapyha Mbo'epy Irundyha Mbo'epy Poha Mbo'epy Poteĩha Mbo'epy Pokõiha Mbo'epy Poapyha Mbo'epy Porundyha Mbo'epy Paha Mbo'epy Pateĩha Mbo'epy Pakõiha Mbo'epy Paapyha Mbo'epy Parundyha Joapy 1 (Ñe'ẽpukuaa) Joapy 2 (Purahéi) Arandukaporupyre 7 - Mba'éichapa. - Iporãnte ha . - Iporãnte avei. nde - Hola, cómo estás - Bien. ¿Y vos - Bien también . ? . - - - Mba'éichapa reiko. Iporãmínte ha nde. Iporãmínte avei. - ómo andás? ¿Cómo estás? - Bien. ¿Y vos? - Bien también. ¿C Maitei MBO'EPY PETEĨHA 1 9 1. Ñañemongeta - - - - - - - - - - - Mba'éichapa nderéra. Cheréra Miguel. Ha . Cheréra Ramona. Moõguápiko nde. Che San Lorenzo-gua. Ha . Luque-gua. Mboy arýpa (año) rereko. Areko 25 ary (año). Moõpiko remba'apo. Amba'apo MAG-pe. Ha . amba'apo Secretaría de la Niñez-pe. nde nde Che nde Che - Cómo te llamás - Me llamo Miguel. ¿Y vos? - Me llamo Ramona. - De dónde sos - Yo soy de San Lorenzo Y vos - Soy de Luque - Cuántos años tenés - Tengo 25 años - - Trabajo en le MAG Y vos - Yo trabajo en la Secretaría de la Niñez ¿ ? ¿ ? Ha . . ¿ ? . ¿ ? . ¿Dónde trabajás? . ¿ ? nde 2. Reproducimos, en guaraní, este diálogo: - Hola, ¿Cómo estás? - Bien, ¿y vos? - Yo muy bien también. - ¿Dónde trabajás? ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 3. Ahora nos encontramos con José, nuestro amigo. Conversamos con él. Lo saludamos y luego le preguntamos de dónde es y dónde trabaja. - Mba'éichapa José. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ - - - - - - - - 1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 10 Jaikuaami 4. Jajojuhu jey ñane angirũ José ndive. Hagámosle estas preguntas, enguaraní, con la ayudadel/la pytyvõhára. - - - - Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra (incluyente) (excluyente) Yo Vos, tú, usted Él, ella Nosotros, nosotras Ustedes, vosotros Ellos, ellas Pronombre Personales Jesarekorã La 1ª persona plural (ñande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la comunicación; la (ore) excluye a una parte de ellos/as. : . Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. . Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as receptores. En la situación comunicativa únicamente se podrá reconocer bien el uso de una u otra forma. incluyente excluyente roguapy jaguapy Ejemplo Ore Ñande - - - - ¿Cuántos años tenés? ¿De dónde sos? ¿Cómo se llama tu mamá? ¿Cuándo es tu cumpleaños? ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ¿Dónde estás trabajando? ¿Para qué venís? ¿Dónde vivís? ¿Qué hora tenés? - - - - ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... - - - - 1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública 11 - ¿Cómo te llamás? - ¿De dónde sos? - ¿Dónde vivís? - ¿Cuántos años tenés? - ¿Dónde trabajás? - ¿Qué hora tenés? ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Algunas palabras interrogativas: Mba'e: Mba'éicha: Araka'e: Moõ: Mba'erã, ma'erã, mba'upe: Máva: Mba'ére: Mboy: qué cómo cuándo dónde para qué quién por qué cuánto Mba'épiko ere. Mba'éichapa nderéra. Araka'épa ne'aramboty. Moõpiko reiko. Mba'erãpa reju. Mávapa ou. Mba'érepa nderejúi. Mboýpa rejogua. ¿Qué decís? ¿Cómo te llamás? ¿Cuándo es tu cumpleaños? ¿Dónde vivís? ¿Para qué venís? ¿Quién viene? ¿Por qué no venís? ¿Cuántas compraste? 6. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta. Fijémonos en las partículas resaltadas ennegrita. - Mba'éicha nderéra. - Cheréra Juana. - Moõguá nde. - Che Concepción-gua. pa piko - - - - - - - ¿Cómo te llamás? - Me llamo Juana. - ¿De dónde sos? - Soy de Concepción 1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 5. Ko'ág̃a José ñandekuaase avei. Ñambohovaimi chupe, guaraníme, ko'ã porandu: 12 - Moõ reiko. - Aiko Paraguaýpe. - Moõgui reju ko'á - Aju che rógagui. - Moõ rehoreína. - Aha che rembiapohápe. - Moõ remba'apo. - Amba'apoSecretaría de la Función Pública-pe. - Rerekó teléfono. - Areko. - Mboý inúmero. g̃a. piko piko piko piko piko piko - ¿Dónde vivís? - Vivo en Asunción. - Vengo de mi casa. - ¿A dónde vas? - Voy a mi trabajo. - ¿Dónde trabajás? - Trabajo en la Secretaría de la Función Pública. - ¿Tenés teléfono? - Lo tengo. - ¿Cuál es su número? - ¿De dónde venís ahora? Partículas interrogativas: Para formular preguntas, en guaraní, se utilizan las partículas sufijas . Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de partículas; en este idioma la interrogación se expresa a través de la entonación, en la expresión oral, y pormedio del signo de interrogación, en la expresión escrita. Las partículas y son las correctas desde el punto de vista académico, pero en el habla coloquial se utilizan las formas , que son variantes de . En guaraní, gracias a la existencia de partículas interrogativas específicas, no hace falta utilizar el signo de interrogación (¿?). Empero, se lo puede utilizar si así se desea, para evitar confusiones. Si se usa, sólo se ubica al final de la oración, comoenel inglés y el portugués. : Mba'éichapa nderéra. Mba'éichapa nderéra pa, piko, pio, iko, tiko pa piko pio, iko tiko piko Techapyrã ? La partícula también expresa otros contenidos además de la interrogación. La misma expresa sorpresa, extrañeza o admiración.Ante una información inesperada que se recibe, por ejemplo: piko 1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública - Ohova'ekue ningo che ra'y España-pe. - Piko. - Kuehe omano José jarýi. - Piko. - Mi hijo se había ido a España. - ¡En serio!. - Ayer murió la abuela de José. - ¡No me digas¡ ¡No puedo creer¡ . 13 7. Jajojuhujey ñane angirũ José ndive. Ñañemongetami hendive ha ñaporanduchupe: - ¿ ? - ¿ ? - ¿ ? - ¿ ? - ¿ ? - ¿ ? De dónde es Dónde vive De dónde viene A dónde va Dónde trabaja Qué estudia - ¿Cómo se llama su papá? - ¿Cómo se llama su mamá? - ¿Cuál es el número de su teléfono? ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 8. Practicamos saludos con los compañeros y compañeras y con el/la pytyvõhára, pormediode juegode roles. 14 9. Mokõi tapicha, peteĩ karai ha ambue kuñataĩ, ojojuhu Paraguaýpe ha ojokuaase hikuái. Jahaimína peteĩ ñemongeta ikatúva ojapo ã tapicha. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 10. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta. En la primera persona plural del guaraní existe la diferencia entre ÑANDE y ORE. Reflexionamos hasta qué punto influye en la administración del Estado la mentalidad ORE KUETE. Además, cómo podemos construir un Estado inclusivo à Ã. , para ÑANDÉVE G̃UAR y no solo para ORÉVE G̃UAR 11. Ñane rembiapohápe jareko peteĩ ñane irũ pyahu. Iporãne jaikuaami chupe. Jahai ñemongeta ikatúva jajapohendive. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 1MBO'EPYPETEĨHAMaiteiGuaraní Comunicativoen la Función Pública 12. Ñamba'apo ñane irũ ñande ykeregua ndive ha jajapo ojupe porandu jajokuaa . Jahai ñaneñemongetakue.hag̃ua 15 Ñanemandu'a hagua:̃ Mba'éichapa ñaneko'ẽ ñande Moõpa ñande jaiko Moõpa ñande ñamba'apo: Mávapa ñande - Che cheko'ẽ porã. - Nde neko'ẽ porã. - Ha'e iko'ẽ porã. - Ñande ñaneko'ẽ porã. - Ore oreko'ẽ porã. - Peẽ peneko'ẽ porã. - Ha'ekuéra iko'ẽ porã. - Che aiko Paraguaýpe. - Nde reiko San Lorenzo-pe. - Ha'e oiko Ka'aguasúpe. - Ñande jaiko Paraguay jerére. - Ore roiko okaháre. - Peẽ peiko Luque-pe. - Ha'ekuéra oiko Argentina-pe. - Che amba'apo Secretaría de la Niñez- pe. - Nde remba'apo Parlamento-pe. - Ha'e omba'apo INDI-pe. - Ñande ñamba'apo Ministerio de Justicia y Trabajo-pe. - Ore romba'apo Ministerio de Defensa- pe. - Peẽ pemba'apo Puerto-pe. - Ha'ekuéra omba'apo Ministerio de Salud-pe. - Che mba'apohára Función Publica- pegua. - Nde indígena. - Ha'e parlamentaria. - Ñande chokokue. - Ore empleada doméstica. - Peẽ mitã ñamba'apóva calle-pe. - Ha'ekuéra pytagua. Moõ Moõpa jaha ñande ko'ág Ñemongeta municipalidad-pe: guipa jaju ko'ág̃a ̃a - Che aju che rógagui. - Nde reju ne rembiapohágui. - Ha'e ou facultad-gui. - Ñande jaju Palacio de Justicia-gui. - Ore roju MEC-gui. - Peẽ peju MOPC-gui. - Ha'ekuéra ou itúva rógagui. - Che aha che mba'apohápe. - Nde reho Identificaciones-pe. - Ha'e oho Ministerio del Interior-pe. - Ñande jaha IPS-pe. - Ore roho Fiscalía-pe. - Peẽ peho SENACSA-pe. - Ha'ekuéra oho SAS-pe. - Mba'éichapa ndepyhareve kuñakarai. - Iporãmínte,mba'épa remandami. - Ajúningo añe'ẽvo karai Intendente ndive. - õmína chupe. - Oĩma. aha'arõta chupe. Aguyje ndéve. - Ndaipóri mba'érepa. Neĩ. Ko'ág̃a ha'e oñemongetahína peteĩ tapichándi. Eha'ar 1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 16 Ñe'ẽndy: Moñe'ẽ Moõ Moõgua Nde Ndive Ñande Ñe'ẽndy Ñemongeta Ova Oka Ore Pa, piko, pio, iko Paraguay Peẽ Peteĩha Porandu Pumbyry Pyahu Pytyvõ Pytyvõhára Reindy Rogaygua Techapyrã Téra Tetã : leer : dónde : de dónde : vos, tú, usted : con : nosotros (incluyente) : glosario : conversación, conversar : se muda (él, ella) : campo, campaña : nosotros (excluyente) : partículas interrogativas : Asunción : ustedes, vosotros/as : primero, primera : preguntar : teléfono : nuevo, nueva : ayudar : facilitador, facilitadora, ayudante : hermana (usa sólo el varón) : familiar : ejemplo : nombre : país, nación Aguyje Ambue Angirũ Araka'e Aramboty Ary Avei Che Chupe Ha'e Ha'ekuéra H Hembiapo Hendive Iporãnte Irũ Jesarekorã Juhu Ko Kokue Kuaa Maitei Máva Mba'e Mba'éicha Mba'éichapa Mba'erã ma'erã, mba'upe Mba'ére Mbo'ehao Mbo'epy Mbohovái Mboy Mombe'u : gracias, agradecimiento : otro, otra : amigo, amiga : cuándo : cumpleaños : año : también : yo : a él, a ella : él, ella : ellos, ellas : para, a fin de : su trabajo : con él, con ella : bien : compañero, compañera : observación : encontrar : vivir, residir : chacra : saber : saludo, hola : quién : qué : cómo : hola, cómoestás , : para qué : por qué : escuela : lección : responder : cuánto : contar ag̃ua 17 ANOTACIONES 1 MaiteiMBO'EPYPETEĨHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 18 Ñeñemongetavemi MBO'EPY MOKÕIHA2 Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar a cualquier hora del día. Pero en guaraní existen saludos específicos para la mañana, la siesta, la tarde y la noche. 19 - Mba'éichapa - Cheko'ẽ porã(nte) avei. - Mba'éichapa - Chepyhareve porã(nte) avei. - Mba'éichapa - Cheasaje porã(nte) avei. - Mba'éichapa - Cheka'aru porã(nte) avei. - Mba'éichapa - Chepyhare porã(nte) avei - ¿Cómo amaneciste? - Amanecí bien también - Buenos días (cómo estás a la mañana). - Bien también. - ¿Cómo estás a la siesta?. - Tengo buena siesta también. - ¿Cómo estás a la tarde?. - Bien también. - Buenas noches (cómo estás a la noche). . - Bien también. neko'ẽ(mi) ndepyhareve(mi) ndeasaje(mi). ndeka'aru(mi). ndepyhare(mi) . ______ ________ ._ ____ ____ _______ ____ ______ .___ _____ - Cheko'ẽ porã. Ha nde. - Chepyhareve porã. Ha nde. - Cheasaje porã. Ha nde. - Cheka'aru porã. Ha nde. - Chepyhare porã. Ha nde. - Amanecí bien. ¿Y vos? - Estoy bien. ¿Y vos? - Bien. ¿Y vos? - Muy bien. ¿Y vos? - Bien. ¿Y vos? Hablante 1 Hablante 2 Jesarekorã a) En guaraní no existe diferencia en el tratamiento de 2ª persona singular vos, tú o usted, comoenel castellano. En todos los casos se utiliza el pronombreNde. ã) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos específicos para cada momento del día. - Mba'éichapa neko'ẽ. - Mba'éichapa ndepyhareve. - Mba'éichapa ndepyhareve'asaje. - Mba'éichapa ndeasaje. - Mba'éichapa ndeka'aru. - Mba'éichapa ndeka'arupytũ. - Mba'éichapa ndepyhare. - ¿Cómo amaneciste? - ¿Cómo estás? - ¿Cómo estás? - ¿Cómo estás? - ¿Cómo estás? - ¿Cómo estás? - ¿Cómo estás? (se usa de mañana muy temprano). (de mañana). (a la media mañana) (a la siesta). (a la tarde). (de nochecita). (de noche). 2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 20 ch) En guaraní se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales. Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o alguien a quien debemos respeto, dado que representaría falta de deferencia. Estos saludos se usan a cualquier hora del día. - Mba'eteko(pa) (piko) - Jarýi - Mba'e la pórte. - Jaryiete. - Mba'e la situ. - Alpélo. - Mba'eteko la situ. - Altóko. - Ha upéi. - Ovevete. Techapyrã: Hablante 1 Hablante 2 ________ ____________ _____________ __________ _________________ 1. Nos encontramos con nuestro amigo José en distintos horarios del día. Ñamomaiteimi chupeguaraníme. - Hola José, ¿cómo amaneciste? - .................................................................. - Hola José, ¿cómo estás (a la mañana)? - .................................................................. - Hola José, ¿cómo estás (a la siesta)? - .................................................................. - Hola José, ¿cómo estás (a la tarde)? - .................................................................. - Hola José, ¿cómo estás (a la noche)? - .................................................................. Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública 21 2. Ko'ág̃a José ñanemomaitei guaraníme ha ñande avei ñamomaiteimíta chupe iñe'ẽme: - - - - Mba'éichapa neko'ẽ. Cheko'ẽ porãnte avei. Mba'éichapa ndeasaje. Mba'éichapa ndeasaje. .................................................................. .................................................................. - - - - Mba'éichapa ndeka'aru. Cheka'aru porãnte avei. Mba'éichapa ndepyhare. Chepyhare porãnte avei. .................................................................. .................................................................. - - - - 3. Jajojuhu peteĩ tapicha ndive ñane rembiapohápe. Ñañemongeta hendive ha pevarã ñaporandu chupe: mba'éichapa ijasaje, mba'éichapa héra, moõguápa, moõpa oreko hóga, moõguipa ou, moõpaomba'apohamoõpaohótaosẽ rire upégui. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ - - - - 4. Ñane rembiapohápe og̃uahẽ peteĩ tet ̃ua, ag̃aitéma oñantendetah ãygua oñe'ẽséva director/a ndive. Ñamomaitei chupe, ñaporandu chupe héra ha moõguipa ou. Upéi jajerure chupe ñanera'arõ'imi hag a hesedirector térã directora. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ - - - - 2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública 5. Con la ayuda del/la pytyvõhára practicamos saludos informales; los participantes aportarán otras formas de saludos usados en su entorno. 22 Ñanemandu'a hagua:̃ Mba'éichapañandeñandepyhareve Mba'éichapañandeñandeasaje Mba'éichapañandeñandeka'aru Ñandépamba'éichañandepyharese: Mba'éichapañandeñanderéra - Che chepyhareve porã. - Nde ndepyhareve porã. - Ha'e ipyhareve porã. - Ñande ñandepyhareve porã. -Ore orepyhareve porã. - Peẽ pendepyhareve porã. - Ha'ekuéra ipyhareve porã. - Che ndacheasajeporãi. - Nde nandeasajeporãmbái. - Ha'e nda'ijasajeporãi. - Ñande nañandeasajeporãi. - Ore nda'oreasajeporãi. - Peẽ napendeasajeporãi. - Ha'ekuéra nda'ijasajeporãi. - Che cheka'aru porã. - Nde ndeka'aru porã. - Ha'e ika'aru porã. - Ñande ñandeka'aru vai. - Ore oreka'aru vai. - Peẽ pendeka'aru vai. - Ha'ekuéra ika'aru vai. - Che chepyhare porãse. - Nde ndepyhare porãse. - Ha'e ipyhare porãse. - Ñande ñandepyhare porãse. -Ore orepyhare porãse. - Peẽ pendepyhare porãse. - Ha'ekuéra ipyhare porãse. - Che cheréraRamón. - Nde nderéraMaría. - Ha'e héra José. -Ore oreréraMaría, Ramónha José. - Peẽ penderéraRamónhaMaría. - Ha'ekuéra héra Federico haFernando. Mávapa iko'ẽ porã koárape. Mávapa ipyhareve vai ko árape. Mba'éichapa reiko(mi) Ñemongeta tapépe: - Che cheko'ẽ porã ko árape. - Nde neko'ẽ porã ko árape. - Ha'e iko'ẽ porã ko árape. - Ñande ñaneko'ẽ porã ko árape. -Ore oreko'ẽ porã ko árape. - Peẽ peneko'ẽ porã ko árape. - Ha'ekuéra iko'ẽ porã ko árape. - Che chepyhareve vai ko árape. - Nde ndepyhareve vai ko árape. - Ha'e ipyhareve vai ko árape. - Ñande ñandepyhareve vai ko árape. -Ore orepyhareve vai ko árape. - Peẽ pendepyhareve vai ko árape. - Ha'ekuéra ipyhareve vai ko árape. -Aiko porã. - Jaiko(ve). - Ni nda'ivaipotái. - Jaryiete. -Aiko tengeténgepe. - Ha jacherechapáma . -Mba'e la pórte, Juan. - Jaryiete.Mba'épiko rejaporeína ko'a rupi. - Ha péina aju avisitávo che rúpe. - Iporãite péva.Arémandajajoechavéi. -Arémandajajoechavéi añete. -Maiteimi nde rúpe. -Aguyje ndéve, che irũ. Jajoecháta vokoiete. -Avy'aite rohecháre. Jajoecháta vokoiete. Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública 23 Ñe'ẽndy: Akóinte Asaje Hasykatu Hecha Iñe'ẽme Irũ Jepiveguáichante Jojuhu Ka'aru Ka'arupytũ Ko'ẽ Kuehe Maitei Maymavete Mokõiha Momaitei Ndaikuaái Neko'ẽ Porã(nte) Pyhare Pyhareve Pyhareveasaje Ru, túva Se Tapicha Tee Tembiapoha Tetãygua Vai Vokoiete Vy'a : siempre : la siesta : está enfermo, enferma : ver : en su idioma : compañero, compañera : como de siempre : encontrarse : la tarde : la nochecita : amanecer : ayer : saludo : todos, todas. : segundo, segunda : saludar : No sé : vos (tú, usted) amanecés : bien : la noche : la mañana : la media mañana : papá : partícula que expresa modo volitivo : persona, semejante : propio : lugar de trabajo : ciudadano/a, compatriota : mal, feo, fea : oportunamente : alegrase 24 ANOTACIONES Ñeñemongetavemi 2MBO'EPYMOKÕIHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública 25 ANOTACIONES 2 ÑeñemongetavemiMBO'EPYMOKÕIHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 26 MBO'EPY MBOHAPYHA 3 Ñaporandu hagua - : - : - : - : - : - : - : - : - : - : - : - : José Transeúnte José Transeúnte José Transeúnte José Transeúnte José Transeúnte José Transeúnte Mba'éichapa. Iporãnte. ndéve. Ikatu. Parlamento. Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe. héra kóva ko tape. Kóva 14 de mayo. Parlamento-pe. cuatro cuadra yvatévo, ha pépe . ndéve. Ndaipóri mba'érepa. Ikatúpa Moõpiko Mba'éichapa Mba'éichapa a Re Aguyje a o O re mba'eporandu(mi) pyta pyta guahẽta guatava'erã juhúta ̃ 1. José se encuentra enAsunción ynosabe cómo llegar al Parlamento. Una transeúnte le indica cómo llegar. 27 Partículas de número y persona (para verbos regulares). Observamos estas palabras extraídas de la primera conversación. mba’e porandu, pyta, uahẽta, guatava'erã. juhúta. Las mismas son verbos. Las partículas en negrita indican número y persona. La partícula es una letra o sílaba que tiene sentido solamente estando unida a un lexema, pero separada de él carece de sentido. A o a re Reg̃ Para pedir informaciones, en guaraní, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya conocemos: (qué), (cómo), (cuándo), (dónde), , , (para qué), (quién), (por qué). La pregunta inicial es, normalmente, , ( : poder, posibilidad; : partícula interrogativa). Así, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dirá: asẽ sapy'aite. ¿Puedo salir unmomento?Permiso, ¿puedo salir unmomento? mba'e mba'éicha araka'e moõ ma'erã mba'erã mba'upe máva mba'ére ikatúpa ikatúpiko katu pa/piko Ikatúpa 2. Ñaime terminal-pe ha jahase Ciudad del Este-pe. Ñaporandu peteĩ kuñata ĩme mba'é ichapa ja japova 'erã pevarã , mba'e mba'yruguatápepa jahakuaa. Jajapótapytyvõhárañemoirũme. - Mba'éichapa kuñataĩ - Ikatúpa amba'e porandumi ndéve .............................................................................................. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ...................................................... ............ - - - - - - 1ª persona singular 2ª persona singular 3ª persona singular 1ª persona plural incluyente 1ª persona plural excluyente 2ª persona plural 3ª persona plural Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra a re o ña ro pe o kañy kañy kañy kañy kañy kañy kañy a re o ja/ña ro pe o a re o ja ro pe o guapy guapy guapy guapy guapy guapy guapy 3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 28 Jesarekorã: en la primera persona plural incluyente ñande tenemos dos partículas y . La primera se usa con los verbos orales (jaguapy: nos sentamos) y la segunda con los nasales (ñakañy: nos perdemos, nos escondemos). ja ña 3. Nuestro amigo José quiere gestionar su cédula de identidad y no sabe cómo llegar hasta el Departamento de Identificaciones de Asunción. Él está en la terminal de ómnibus de Asunción. Ayudémosle explicandocómodebeexpresar las siguientes ideas en guaraní. - Buenos días. - ¿Puedo preguntarle algo? - ¿Cómo puedo irme desde aquí hasta Identificaciones? - ¿Qué línea debo tomar? - ¿ qué calle queda Identificaciones? - Gracias. En ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 3MBO'EPYMBOHAPYHAÑaporandu haguaGuaraní Comunicativoen la Función Pública 29 4. Ñasẽ ñamba'ejoguávo ha ñaporandúta mba'apohárape jajoguaséva repy.Cuidamosel usode laspartículasdenúmeroypersona. - - - - - - - ¿Le puedo hacer una pregunta? - ¿Tiene pantalones? - ¿Qué costo tienen? - ¿Tiene camisas? - ¿Cuándo las tendrá? (las camisas) - Agradecemos por la atención dispensada. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 5. Ko'ág̃a ñaipytyv ̃ua ñane porandu. õ pe mba'apohárape ombohovái hag - - - - - - - - - - - - Sí, en qué le sirvo. Sí, tenemos. Cuestan 50.000 guaraníes. No tengo camisas ahora. Mañana las tendré. No fue ninguna molestia. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 30 6. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Usamos correctamente las partículas denúmeroypersona. - - - - - - - - - - - - - - Mboy ary (ro'y, año) piko reko nde. Moõpiko iko. Mboy arýpa reko nde ru. Mboy arýpa reko nde sy. Mba'e ñe'ẽpa iporu a. Mba'épa japóta ko'ẽrõ. - Mba'épiko karu kuehe. - Nde sy ha nde rúpiko moõ iko. re re o o ja re re o ko'ág̃ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 7. Peteĩ indígena ogueru hospital-pe hapicha hasýva. Jahai ñomongeta ikatúva ojapopohãnohára ndive. Cuidamos el usode las palabras interrogativas yde laspartículasdenúmeroypersona. 8. Jajojuhu peteĩ kuñakarai ndive ñane mba'apohápe ha ñañemongetase hendive. Para encarar la conversación hacemos de la siguiente manera: la saludamos, le preguntamos si podemos formularle algunas preguntas, le preguntamos su nombre, de dónde viene, para qué viene, con quién viene, dónde queda su casa y por último le agradecemos por la deferencia. Practicamos estas fórmulas con un compañero o compañera de al lado. Luego escribimosel diálogo. Jaiporúkeguarani. 3MBO'EPYMBOHAPYHAÑaporandu haguaGuaraní Comunicativoen la Función Pública 31 Ñanemandu'a hagua:̃ Moõpaohoko tape Mba'épa jajapoñaína ñande Moõpiko jahára'e kueheambue Ikatúpachepytyvõmi Mba'épa pendeguerumi Paraguaýpe Ñandépamoõñamba'apo - Ndaikuaái. - OhoEncarnación-pe. - nte. - Ko tape ohoParaguaýpe. - Che ambosako'i'aína peteĩ kuatiañe'e. - Nde reñemongetareína directora ndive. - Ha'e oñantendehína oúva rehe. - Ñande ñañantende ohenóiva teléfono-pe rehe. - Peẽ peñopytyvõpeína. - Ha'ekuéra omopotĩ oficina. - Che ahákuri che sy rógape. - Nde rehókuri ysyrýpe. - Ha'e ohókuri omba'apo'imi. - Ñande jahákuri ñane irũnguéra rógape. - Ore rohókuri roñandúvo ore rúpe. - Peẽ peikundaha Paraguay tuichakue javeve. - Ha'ekuéra opytákuri hógape. -Mba'e provlémapiko jarekóta. - ãi, asẽta'aína. - Ikatu. - Ko'ẽrõ guive ikatúta. - Che aju ahechávo che ra'ýpe. - Ramón ou ohekávo tembiapo, omba'apose. - . - Ángel ou oikuaávo ko táva. - José ou ojapoukávo peteĩ kuatia. - Che amba'apo Ministerio de Educación- pe. - Nde remba'apoMinisterio deDefensa-pe. - Ha'e omba'apoPresidencia-pe. - Ñande ñamba'apoSenave-pe. -Ore romba'apoMinisterio deHacienda-pe. - Peẽ pemba'apoMinisterio de Industria y Ohooparei ag̃uieté Ko'ág̃a ndaikatumo' Che ryvy ou oho hag̃uáicha Argentina- pe 3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Comercio-pe. - Ha'ekuéra omba'apo Secretaría de Cultura-pe. - Ñandederécho jaikovévo. - Ñandederécho ñañemoarandúvo. - Ñandederécho jakarúvo hekópe. - Ñandederécho nañañemboykéivo. - Ñandederécho ñañemomba'évo ñande rekovépe. - Ñandederécho ñaneambuévo ojuehegui. - Ñandederécho jaikuaaukávo ñane remiandu. - Ñandederécho Estado omoañetévo ñande derechokuéra. - CODENI-pe oñembojakuaa mitãkuña ha mitãkuimba'ekuéra. - Secretaría de la Mujer-pe oñembojakuaa kuñanguéra. - INDI-pe oñembojakuaa indígena-kuéra. - Defensoría del Pueblo-pe ñañembojakuaa maymave. - Comisión de Derechos Humanos Parlamento-pe avei ñañembojakuaa. - Mba'éichapa ndepyhareve, karai. - Chepyhareve porã, che rajy. - Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - Ikatu, mba'épa remandami. - Mba'éichapa ajapova'erã anohẽ hag estudio. - Ehova'erã nde colegio-kuépe rejerure nde kuatia - Aguyje ndéve. - Ndaipóri mba'érepa. Mba'épiko ñande ñanderécho vyvypóra háicha. Moõpa ñañembojakuaaoñepyrũ térã oñembykéramo ñande derécho Ñemongeta supervisión-pe ̃ua che certificado de ; upépe oñeme'ẽta ndéve ha upéi regueru ápe supervisión-pe rovisa hag̃ua ndéve. Guaraní Comunicativo en la Función Pública 32 Ñe'ẽndy: Ag̃uieténte G̃ Ko'ág̃ :muy cerca : gracias : cuándo : llegar : desde : ¿se puede? ¿Puedo? : pedir, solicitar : encontrar : señor : el joven : ahora :mañana : carta : ayer : recorrer :mujer : recordar : quién : trabajador, trabajadora : por qué :maestro,maestra : tercero, tercera : responder : dar : niño : niña : garantizar : dónde : vehículo : de nada : con : averiguar el estado de una persona; sentir, percibir. : acercarse Aguyje Araka'e uahẽ Guive Ikatúpa Jerure Juhu Karai Karia'y a Ko'ẽrõ Kuatiañe'ẽ Kuehe Kundaha Kuña Mandu'a Máva Mba'apohára Mba'ére Mbo'ehára Mbohapyha Mbohovái Me'ẽ Mitãkuimba'e Mitãkuña Moañete Moõ Mba'yruguata Ndaipórimba'érepa Ndive Ñandu Ñemboja Ñemoarandu Opavave Pépe Porandu Pytyvõ Ra'y Repy Ru túva Sy Tape Tekove Temiandu Tuja Voko Yvatévo Yvypóra : estudiar : todos, todas : ahí : preguntar : ayudar : hijo : el costo , : padre :madre : calle : vida, persona : idea, sentimiento : viejo : bolso : norte : persona, ser humano. 33 ANOTACIONES 3 Ñaporandu haguaMBO'EPYMBOHAPYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 34 MBO'EPY IRUNDYHA 4 Mba'ejerurerã 1. Ñamoñe'ẽmi koñemongeta. - gueru chupe iñaranduka. - guerú chupe iñaranduka. - guerú chupe iñaranduka. - guerú chupe iñaranduka. E mi E na E ke E kena Traéle su libro, por favor. Traéle su libro, por favor. Traéle su libro. Traéle su libro. 35 En guaraní para solicitar algo o dar orden se utilizan partículas imperativas. En estos casos en la segunda persona singular se usa la partícula prefija en vez de la partícula de número y persona categórica , y se le posponen al verbo las partículas según la modalidad del hablante. Estas son lasmodalizaciones imperativasmás usuales: Imperativo cariñoso: (tónica) Ejumi Vení, por favor. Imperativo amistoso, rogativo: (átona) Ejúna Vení, por favor. Imperativo conmitativo: (átona) Ejúke Vení ya. Imperativo enfático: (átona) Ejúpy Vení ya, de una vez. Ko'ã ñe'ẽpehẽ ikatu av oje'eséva. Jahechami ko'ã techapyrã: Existen también partículas de número y persona imperativas que se utilizan de la misma forma como las categóricas que hemos visto en la tercera lección ( , , , / , , , ). Dichas partículas son: , , , , , , que van prefijas a la raíz verbal. Con estas partículas se pueden también utilizar las partículas , , , . - karu che, karu nde, karu ha'e, karu ñande, karu ore, karu peẽ, karu ha'ekuéra. - há che, hó nde, hó ha'e, há ñande, hó ore, hó peẽ, hó ha'ekuéra. E RE mi na ke py a re o ja ña ro pe o ta e to ja/ña toro pe to mi na ke py Ta e to ja toro pe to Ta ke e ke to ke ja ke toro ke pe ke to ke ei oho oñondive, oñembopohyive hag̃ua -Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag -Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag -Ñañopytyvõ ñamohu'ã hag . mína kena míkena ̃ua ñane rembiapo. ̃ua ñane rembiapo. ̃ua ñane rembiapo - lminar el trabajo, por favor. -Ayudémonos para culminar el trabajo. -Ayudémonos, por favor, para culminar el trabajo. Ayudémonos para cu ..................... ......... .......... ...... ......... .......... ................. ......... .......... ..................... ......... ........... Techapyrã: 2. En una cancha del barrio los chicos juegan a la pelota. Ñamoñe'ẽmi haupéi ñamboguataveñemongeta. - Embohasá chéve nde pelóta. - Epoí ápe. - Edipará - Esẽ sapy'aite. py na ke mi - Callate. - Corré, por favor. - No pierdas la pelota. - No salgas, por favor. - Pasáme la pelota (de una vez). - Tirá aquí. - Corré. - Salí un rato, por favor. - - - - 4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 36 3. Expresamos, enguaraní estospedidosuórdenes. - Ayudame, por favor. - Vení ya. - Alzá conmigo. - Pasame el libro, por favor. - No te canses. - Bajá ahí. - Descansemos un rato. 4. Ou peteĩ kuñakarai ohechávo ikuatia ñane rembiapohápe. Ñamoñe'ẽ ñomongetahaupéi ñambohasaguaranímeoĩva castellano-pe. - Mba'éichapa ndepyhareve. - Iporãmínte, kuñakarai. Mba'épa ndeguerumihína. - Aikuaase che kuatiakuérapa oĩmbáva. - . - - - - - - Chera’ar mi sapy’aiteõ Le preguntaré a mi compañera. Ya está su documento, señora. Acompáñeme hasta la otra oficina. Espere un rato en la ventanilla. Puede firmar acá, por favor, para entregarle. Vuelvo enseguida, señora. ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 5. Trabajamos en clase dando órdenes o solicitando algo a nuestros compañeros y compañeras. Utilizamos las partículas , , y solasocombinadas. mi na ke py - - - - - Ejumína ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 4Mba'ejerurerã MBO'EPYIRUNDYHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública - - - - - - - ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ 37 Ñanemandu'a hagua:̃ Ejumína chepytyvõ Pejúpy ñamba'apo oñondivepa Apouka (imperativo) jeporu Partículas de número y persona imperativas Ñemongeta mba'apohápe - Aháma roipytyvõvo. - Néipy, aháma. - Amohu'ãre che rembiapo ahátama. - Nde ningo nereikotevẽi voi ñepytyvõ. - Ko árape ndaikatumo'ãi. - õiterei. - - Rohomaroína. - José, eguapýke che irũ. - Peguapymína, José ha Antonio. - Ehomína che ru rendápe. - Aníke peneakãhatãitéti. - Ere ne membýpe anítei oho ha'eño upe rupi. - Pejuvoíkena. - Director, ikatúpa chepytyvõmi.-Kuñataĩnguéra, ikatúpa ñamba'apo oñondivepa. - Taku'éke che. - Eku'éke nde. - Toku'éke ha'e. - Jaku'éke ñande. - Toroku'éke ore. - Peku'éke peẽ. - Toku'éke ha'ekuéra. - Pejumína, che irũnguéra, chepytyvõmi. - Mba'épiko reikotevẽ, José. - Ajejopypaite che rembiapópe ha aipota chemoirũmi. - Mba'épa jajapóta nendive. - Pemohendapamína ko'ã kuatia ha Ko'ág̃a orekane' Rohótama ag̃aite. tembiporu ahejáva escritorio ári. - Mba'épiko nembopy’aragetéva. - ã ko kuatia Parlamento- pe asajerã. - Ani rejepy'apy. Ehejántema ore pópe. - Aguyje peẽme. - Tandepo'aite. - Che memby, ejumína. - Mba'éiko che sy. - Aipota chepytyvõ ñamopotĩmba hag - Néi, che sy. Mba'épa jajapóta. - Eguerumi amo typycha puku ha emopotĩ pe técho. - Aháma agueru. - Emopotĩmba rire técho eguerúta ñandéve y mba'yrúpe. - Oĩma, che sy. Ajútama. - Pya'énteke che memby. ̃ Amog̃uahẽva'er ̃ua ñande róga. Ñemongeta ogapýpe 4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 38 Ñe'ẽndy: Ag̃aite Ko'ág̃a g̃ : enseguida : libro : traer : jugar, probar : cuarto, cuarta : aprieto : preocupación : señor : imperativo conmitativo : ahora : necesitar : papel, documento : señora :moverse : solicitar algo : recipiente : pasar. : hijo (usa sola lamujer) : imperativo cariñoso : colocar, acomodar : concluir : acompañar : limpiar : imperativo amistoso, rogativo : bueno! Interjección. : ¡vamos! interjección : juntos, juntas : suerte, fortuna : tirar, arrojar : largo : imperativo enfático : ayudar, socorrer : premura, apuro Aranduka Gueru Ha'ã Irundyha Jejopy Jepy'apy Karai Ke Kotevẽ Kuatia Kuñakarai Ku'e Mba'ejerure Mba'yru Mbohasa Memby Mi Mohenda Mohu'ã Moirũ Mopotĩ Na Néi Néipy Oñondive Po'a Poi Puku Py Pytyvõ Py’ara e Sapy'aite Sẽ Sy Tembiapo Typycha Y : un rato : salir :madre : trabajo : escoba : agua 39 ANOTACIONES 4 Mba'ejerurerãMBO'EPYIRUNDYHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 40 Kóva che akã Kóva che ajúra Kóva che juru Kóva che rye Kóva che pyti’a Kóva che ati’y Kóva che tyvyta Kóva che jyva Kóva che po Kóva che kuã Kóva che retyma Kóva che renymy’ã Kóva che py Kóva che pysã Kóva che resa Kóva che nambi Kóva che jyvanga Kóva che tĩ? MBO'EPY POHA 5 1. Jaikuaami ñande rete vorekuéra. Che rete Che akã , che po ha che py , che tĩ po'imi , che jyva ha che retyma , che juru pukavy , che resa hũ porã , ha heta che akãrague. peteĩ mokõi peteĩ mokõi peteĩ mokõi 41 5 Che reteMBO'EPYPOHA 2. Jajesareko ko ta'ãngáre ha upéi ñamboherami hete vorekuéra. 3. Jaikuaavemi ñande rete vore, pytyvõhára ñemoirũme. Jaipuru ñe'ẽryru. 4. Jahechaukami ñande rete vorekuéra. (Método Respuesta Física Total). 5. Ñambohovái ko'ã porandu. - Mboýpa nde resa. - Cheresa mokõi - Mboýpa ne akã. - - Mboýpa nde jyva. - - Mboýpa nde rye. - - Mboýpa ne kuã. - - Mboýpa ne retyma. - ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ Guaraní Comunicativo en la Función Pública 42 6. Ñañe'ẽmi. Ñamyesakã aty guasúpe mba'erãpa jaipurukuaa ñande rete vorekuéra. Ñañe'ẽke guaraníme. Jahaimi ja'eva'ekue. 7. Ñamba'apoñaneaño térã aty'ípehañambohovái ko'ã porandu: 8. Ñambohysyimína ñande rete vore oĩva ñane akã (cabeza), ñande rete (tronco) hañande rete apýrape (extremidades). 5Che rete MBO'EPYPOHA ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. - - - - - - - - - - - . - Mba'erãpa jaipurukuaa ñane akã. Ñane akã jaiporukuaa ñ Mba'erãpa jaiporukuaa ñande py. Mba'erãpa jaiporukuaa ñane kuã. Mba'erãpa jaiporukuaa ñande jyva. Mba'erãpa jaiporukuaa ñande resa. Mba'erãpa jaiporukuaa ñande juru apensa hag̃ua............................................................................. ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ Ñane akã : Ñande pyti'ape: Ñande rete apýrape: me ___________________________________________________________________ _________________________________________________________________ ____________ ______________________________________________________________ __ ___________________________________________________________________________ ___ ____________________________________________________________ _ _____________________________________________________________________________ _ __ _ _ ___ Guaraní Comunicativo en la Función Pública 43 9. Ja'e mba'épa jajapokuaa ko'ã ñande rete vorépe. Ñamba'apo mokõi mokõi. 5 Che reteMBO'EPYPOHA - Ñande pópe - Ñane akãme - Ñande jyvápe - Ñande pyti'ápe - Ñande pýpe - Ñande apysápe - Ñande pytápe - Ñane retymáme - Ñane tĩme - Ñane kuãme - Ñande ajúrape - Ñane pysãme - Ñande ropepípe - Ñande ati'ýpe - Ñane pyapẽme - Ñande jyvangápe _____________________________________________________________________ _______ _ _____ __ ______ _ _________ _______ _______ _______ __________ ________ _ ______ _ ________ ______ ________ _______ _____ ______________________________________________________ _____ _______________________________________________________ _____ ________________________________________________________ ____ ____________________________________________________________ ___________________________________________________________ ____________________________________________________________ ___________________________________________________________ ____________________________________________________________ __________________________________________________ _________ ________________________________________________________ ____ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ 10. Mba'épañande jareko térã ñamoĩ: Ñande jyva ári: Ñane rapypa'ũme: Ñane retyma ári: Ñande ykére: Ñande po pytépe: Ñande ati'ýre: Ne akãre: ________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ _______ _____ ______ ________ _____ ________ ___________ ikatu jajapyhy oimeraẽ mba'e. Guaraní Comunicativo en la Función Pública 44 11. Ja'emimávañande rete vorépepa jajapoko'ãmba'e. 5Che rete MBO'EPYPOHA - - - - - - - - - - - - - - Japorohecha Japoropichãi Jasavi jahayhúvape Jachuta pelóta Ñambopu mbaraka Ñahetũ mba'e ryakuã Ñañekũmberéi Japoropopyhy Ñahendu purahéi rory Ñapensa Jakaru Jajohavi'u Ñañemokuãhũ Ñambovyvy ao ñande resápe. Jaikuaami ha uag̃ Jajesarekomijey texto ñepyrũhapeguáre. Pype ojehaihũve ko'ã ñe'ẽ: , . Ko'ãva hína papapy (número). Jaikuaami guarani papapy: peteĩ mokõi Númeroscardinales: Peteĩ: Mokõi: Mbohapy: Irundy: Po: Poteĩ: Pokõi: Poapy: Porundy: Pa: Pateĩ: Pakõi: Paapy: Parundy: Papo: Papoteĩ: Papokõi: Papoapy: Paporundy: uno dos tres cuatro cinco seis siete ocho nueve diez once doce trece catorce quince dieciséis diecisiete dieciocho diecinueve Su: Mokõisu: Mbohapysu: Irundysu: Posu: Poteĩsu: Pokõisu: Poapysu: Porundysu: Pasu: Mokõipasu: Popasu: Sasu: Posasu: Sua: Mokõi sua: Po sua: Pa sua: mil dos mil tres mil cuatro mil cinco mil seis mil siete mil ocho mil nueve mil diez mil veinte mil cincuenta mil cien mil quinientos mil un millón dos millones cinco millones diez millones Mokõipa: Mbohapypa: Irundypa: Popa: Poteĩpa: Pokõipa: Poapypa: Porundypa: Sa: Mokõisa: Mbohapysa: Irundysa: Posa: Poteĩsa: Pokõisa: Poapysa: Porundysa: veinte treinta cuarenta cincuenta sesenta setenta ochenta noventa cien doscientos trescientos cuatrocientos quinientes seiscientos setecientos ochocientos novecientos Guaraní Comunicativo en la Función Pública 45 Númerosordinales: En guaraní se forman los números ordinales posponiendo la partícula a los números cardinales. : primero : segundo : tercero : cuarto : quinto : sexto : séptimo : octavo : noveno : décimo ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha Peteĩ Mokõi Mbohapy Irundy Po Poteĩ Pokõi Poapy Porundy Po Techapyrã: 5 Che reteMBO'EPYPOHA 12. Ñande jerére ha ñane retãme oĩ heta tapicha orekóva discapacidad hetépe. Oĩ ndohecháiva, oguata'ỹva, ohendu'ỹva, iñepãva hetyma térã ijyvápe hamba'e. Ñañemongetavemi mba'eichagua discapacidad-pa oĩve ha mba'épa Estado ojapova'erã omoañete hag iderécho tapichaorekóvadiscapacidad-pe.̃ua 13. Ñañemongeta ha jahai jaiporu hag̃ua papapy. Ñamoha'ãngahai jarekóva ñande rógape; ja'emba'emba'épa umíva hamboýpa jareko. Ikatu mesa, tupa, apyka, celular, pejuha ha avei mymbakuéra. Jaiporuhekópepapapykuéra.Ñamba'apoñandekuatiahaípe. 14. Ñamoha'ãnga ñande rete ha jahechauka ivorekuéra. Guaraní Comunicativo en la Función Pública 46 5Che rete MBO'EPYPOHA Ñanemandu'a hagua:̃ Ñande jaikuaa ñande rete vore - Che aikuaa che akã, che akãrague, che syva, che tyvyta, che ropea ha che resa. - Nde reikuaa nde rova, nde rovayke, ne tĩ, ne nambi, ne rañykã, nde ajúra, nde ati'y ha nde atukupe. - Ha'e oikuaa ijahy'o, hãi, hãimbíra, ikũ, iñapekũ, hatypy, ha hembe. - Ñande jaikuaa ñande jyva, ñande pyapy, ñande jyvanga, ñande jyvaguy, ñande po, ñane kuã ha ñane pyapẽ. - Ore roikuaa ore káma, ore pyti'a, ore rye, ore puru'ã, ore ku'a, ore py'a, ore korasõ ha ore ryekue, ha ore revi. - Peẽ peikuaa pene rakamby, pene rumby, pene rembo, pende rapypi ha pende rako. - Ha'ekuéra oikuaa hetyma, henymy'ã, hetymaro'o, ikupy, ipy, ipyta, ipytasã, ipysã ha ipysapẽ. Ñande róvare oĩ Ñande po vorekuéra jaiporu Ñande jurúpe jareko Ñande retepýpe jareko - - - Ñande rovayke ñañehetũ hag - - Ñande ropepi ñamo'ã hag - - Ñande tyvyta omo'ã hag - Ñande popyte ñamoĩ mba'e michĩva. - Ñane kuã - Ñane kuã akã jajepovyvy hag - Ñane pyapẽ ñamo'ã hag ã akã. - - Ñane rãi ñamongu'i hag . - Ñane kũ ñaikũmby porã - Ñane apekũ omo'ãva ñande juru ryepy. - Ñane rãimbíra ñane rãi renda. - Ñane rembe ñambohyapu porã hag - Ñande ahy'o ñamokõ hag - Ñane ñe'ã (korasõ) omyasãiva tuguy ñande retepýre. - Ñande py'a, omongu'íva tembi'u ja'úva. - Ñande ryekuepo'i ohykue'o ha oipokáva tembi'u ja'úva. - Ñande vevuikue o Ñande resa jahecha hag̃ua. Ñane tĩ ñahetũ hag̃ua. ̃ua. Ñande juru jakaru ha ñañe'ẽ hag̃ua. ̃ua ñande resa. Ñande ropea ojoko hag̃ua mba'eky'a ohokuaáva ñande resápe. ̃ua ñande resa kangue. hag̃ua jajapyhy hag̃ua ñaikotevẽva. g̃ua. ̃ua ñane ku Ñande po ropyta jajejoko hag̃ua. ̃ua tembi'u hag̃ua ja'úva. ̃ua ñe'ẽ ñañe'ẽvo. ̃ua tembi'u. me'ẽva yvytu ñanepytuhẽ hag̃ua. Ñane retymáme jareko Mba'erãpa ñande jaipuru ñande po Ñemongeta hospital-pe - Ñane renymy'ã ñañesũ hag - - - - Ñane pysã ñañembo'y porã hag - - - ovyvy - - - - - - Mba'éichapa pohãnohára (doctora). - ãrusu. Mba'épa ojehu ndéve. - Ahunga che py kangue, hi'ãche otiri tẽrã ojekaite voi. - Mba'eichahápepiko oiko nderehe. - Aha'ãhápe partído. - Jahechami… Kóva ihodído. - Mba'épa rehecha pohãnohára. - Ndaikuaái. Ehóta ejapouka radiografía ha upéi ejujey. - Oĩma. Aháta ajapouka. - Oĩmbárekena ejúma. - Oĩre ajúta. Aguyje. - Ndaipóri mba'érepa. ̃ua. Ñande py ñapyrũ hag̃ua. Ñande py ape japyvoi hag̃ua. Ñande pyta jajepytaso hag̃ua. ̃ua. Ñane retỹmaro'o jajepytaso mbarete hag̃ua. Che aiporu ahai hag̃ua. Nde reiporu remb hag̃ua. Ha'e oiporu oporopopyhy hag̃ua. Ñande jaiporu jajepoity hag̃ua. Ore roiporu rokopi hag̃ua. Peẽ peiporu pescrivi hag̃ua komputadórape. Ha'ekuéra oiporu ojahu hag̃ua. Eg̃uahẽke mit Guaraní Comunicativo en la Función Pública 47 Ñe'ẽndy: Ahy'o Ajúra Akã Akãrague Apekũ Ati'y Atukupe Ha'ã Hecha Heta Hetũ Hũ Hunga Irundy Irundyha Irundypa Irundysa Irundysu Jahu Japyhy Jehu Jeka Jepoity Jepytaso Juru Jyva Jyvanga Káma Karu Kopi Kóva Kũ Kuã Ku'a Mba'apo Mbaraka Mbohapy Mbohapyha Mbohapypa Mbohapysa Mbohapysu Mbovyvy Mitãrusu Mokõi sua Mokõi Mokõiha Mokõipa Mokõipasu Mokõisa Mokõisu Ñe'ã Ñembo'y : garganta : cuello : cabeza : cabello : paladar : hombro : espalda : jugar : para : ver, observar :mucho,mucha : besar, oler, olfatear : negro, negra : golpear : cuatro : cuarto : cuarenta : cuatrocientos : cuatromil : bañarse : agarrar : acontecer, suceder : quebrar : llamar con lamano : afirmar los pies : boca : brazo : codo : seno, teta : comer, almorzar : corpir : éste, ésta : lengua : dedo de lamano : cintura : trabajar : guitarra : tres : tercero : treinta : trescientos : tresmil : coser : el joven : dosmillones : dos : segundo : veinte : veintemil : doscientos : dosmil : corazón : ponerse de pie Hag̃ua Moha’ãngahai: describir Ñepã Ñesũ Pasua Pa Paapy Pakõi Papapy Papo Papoapy Papokõi Paporundy Papoteĩ Parundy Pasu Pateĩ Peteĩ Peteĩha Posua Po Po'i Poapy Poapyha Poapypa Poapysa Poapysu Poha Poha Pohãnohára Pokõi Pokõiha Pokõipa Pokõisa Pokõisu Popa Popasu Popyhy Popyte Porã Porundy Porundyha Porundypa Porundysa Porundysu Posa Posasu Posu Poteĩ Poteĩha Poteĩpa Poteĩsa Poteĩsu Pukavy Puru'ã Pyape : paralítico, deforme : arrodillarse : diezmillones : diez : trece : doce : número : quince : dieciocho : diecisiete : diecinueve : dieciséis : catorce : diezmil : once : uno : primero : cincomillones:mano, cinco : fino/a, delgado/a : ocho : octavo : ochenta : ochocientos : ochomil : décimo, décima : quinto, quinta : médico, médica : siete : séptimo : setenta : setecientos : sietemil : cincuenta : cincuentamil : apretón demano : palmade lamano : lindo, linda : nueve : noveno : noventa : novecientos : nuevemil : quinientes : quinientosmil : cincomil : seis : sexto : sesenta : seiscientos : seismil : sonrisa : ombligo : dorso del pie Py Py'a Pyapẽ Pyapy Pyrũ Pysã Pysãpẽ Pyta Pytasã Pyti'a Pytuhẽ Sa Sasu Su Su'u Sua Syva Tãi Tãimbíra Takamby Tako Tañykã Tapypa’ Tapypi Tasyo Tatypy Tembe Tembi'u Tembo Tenymy'ã Tesa Tete Tetyma Tetymaro'o Tĩ Tiri Topea Topepi Tova Tovayke Tuguy Tyekue Tyvyta Vevuikue : pie : estómago : uña de lasmanos :muñeca : pisar : dedo del pie : uña de los pies : talón : tendón deAquiles : pecho : respirar : cien : cienmil :mil :masticar,morder : unmillón : la frente : diente : encía : entrepierna : vagina : quijada : regazo : vulva : hospital :mejilla : labio : comida, alimento : pene : rodilla : ojo : cuerpo : pierna : pantorrilla. : nariz : fisura : pestaña : párpado : cara :mejilla : sangre : intestino, tripa : ceja : pulmón ũ 48 ANOTACIONES 5Che rete MBO'EPYPOHAGuaraní Comunicativoen la Función Pública 49 ANOTACIONES 5 Che reteMBO'EPYPOHA Guaraní Comunicativoen la Función Pública 50 MBO'EPY POTEĨHA 6 Che jere 1. Jajesarekoko ta'ãngáre. Che jerére heta mba'e areko: che rembiporu, che ao, che sapatu, che sapatílla, che aranduka ha hetave mba'e. 51 6 Che jereMBO'EPYPOTEĨHA 2. Ñamoñe'ẽ. Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári; Che akatúape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka; Che ári oĩ peteĩ aravopapaha; Che renondépe oĩ peteĩ apyka; Che rapykuépe oĩ peteĩ ta'ãnga. 3. Jajesareko porã jeymi ta'ãnga yvategua rehe ha ñambohovái ko'ã porandu. - Mba'épa oĩ José renondépe. - Mba'e áripa oguapy José. - Mba'épa oĩ José kupépe. - Mba'épa oĩ José kupepegua ta'ãnga ári. - Mba'épa oĩ José kupepegua aravopapaha guýpe. - Mba'e áripa oĩ komputadóra. - Mba'épa oĩ José mesa ári. - Mba'épa José oreko ipópe. - Mba'e vaichapa ojapohína José. - - - - - - - - - .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... 4. Ñama'ẽ ko ta'ãnga rehe. Pe oĩva pype ha'ehína José. Embohovaimi ko'ã porandu. - Mba'épa oĩ José renondépe. - Mba'épa oĩ José ári. - Mba'épa oĩ José ykére. - Mba'e oĩ téle guýpe. - - - - .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... .......................................................................... Guaraní Comunicativo en la Función Pública 52 5. Ñaimehápeko'ag̃aite ñamombe'umimba'épaoĩ: Ñande ykére, ñande asu gotyo: Ñande ykére, ñande akatúa gotyo: Ñane renondépe: Ñande atukupépe: Ñane akã ári: Ñande py guýpe: .............................................................................................................. ......................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................. .......................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 6. Ja'emínamba'épaoĩ ñandepype: Chepype oĩ mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upéichante avei py'atarova, pochy ha py'aro. Ndepy e oĩ: Ipype oĩ: Ñandepype oĩ: Orepype oĩ: Pendepype oĩ: Ipypekuéra oĩ: p ............................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ...................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ ......................................................................................................................................... 7. Cada uno nos autodibujamos. Estamos sentados en un escritorio, y en nuestro entorno las cosas como se pide: Jaguapy peteĩ escritorio kupépe, ha ñande jerére oĩ ko'ã mba'e: escritorio ári, ñane renondépe, peteĩ aranduka; ñande asúpe, peteĩ komputadóra; ñande akatúape, peteĩ teléfono. Ñande ári peteĩ aravopapaha; ñande ykére, ñande asu gotyo, peteĩ apyka; ñande akatúa gotyo, peteĩ mesa'i. 6Che jere MBO'EPYPOTEĨHA Guaraní Comunicativo en la Función Pública 53 8. Che rembiapohápe roñembyaty roñemongetávo. Pevarã roguapy peteĩ mesápe. Motenondehára oguapy peteĩ iñakãme ha Lucía oguapy ambuépe. Mbytépe, Motenondehára akatúape ha Lucía asúpe, oguapy Cinthia; henondépe oguapy Pedro; Cinthia ykére, ijasúpe ha Motenondehára akatúape, oguapy Josefina; hovái katu oguapy Ignacia. Pedro ykére, ijasu gotyo, oguapy César, ha hovái, Lucía asúpe, aguapyche. 6 Che jereMBO'EPYPOTEĨHA Ñañembyaty mokõimokõi ha ñamoĩ mesa jerére opaite che rembiapo irũnguérape. Ñañe'ẽke guaraníme. Jajapóke tembiporã ojerure háicha. Guaraní Comunicativo en la Función Pública 54 Ñanemandu'a hagua:̃ 6Che jere MBO'EPYPOTEĨHA Moõpa peime Aipota reguata Moõpa ha'e oĩse Moõpa oime che mbarakaja - Roime ne renondépe. - Roime nde atukupépe. - Roime nde ykére. - Roime nde asúpe. - Roime nde akatúape. - Roime nde reipotahápe. - Roime yvate. - Roime yvýpe. - Che ykére. - Che renondépe. - Che rapykuéri. - Che akatúape. - Che asúpe. - Mombyry che renonderã. - - Che póre. - Ha'e oĩse nde jyva ári. - Ha'e oĩse nde póre. - Ha'e oĩse nde ykére. - Ha'e oĩse nde rapypa'ũme. - Ha'e jepiguáicha oĩse nde reimehápe. - Ha'e oĩse ñane ndive. - Oĩ mesa ári. - Oĩ apyka guýpe. - - Oĩ ne renondépe. - Oĩ korapýpe. - Okehína muralla ári. - Okaruhína amo óga ári. Ag̃uimínte che rapykuéri. Oĩ karameg̃ua kupépe. Moõpa ñaime Moõpa oĩ mba'e porã Moõguipa osẽ ko'ã viru Máva ndivépa ohóta ñane rembiapo irũ - Che aime Parlamento renondépe. - Nde reime Parlamento kupépe. - Ha'e oĩ Parlamento ykére. - Ñande ñaime Parlamento ryepýpe. - Ore roime Parlamento renondepegua okarusúpe. - Peẽ peime Parlamento rokẽme. - Ha'ekuéra oĩ Parlamento rovái. - Mba'e porã oĩ chepype. - Mba'e porã oĩ ndepype. - Mba'e
Compartir