CIKEL LEKSIONESH SIGURIA USHQIMORE DHE SHENDETI PUBLIK (MP AGROMJEDIS)

Prévia do material em texto

1 
UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS 
FAKULTETI I MJEKËSISË VETERINARE 
DEPARTRAMENTI I SHËNDETIT PUBLIK VETERINAR 
 
 
 
LËNDA 
Siguria Ushqimore dhe Shëndeti Publik 
 
 
 
Cikël leksionesh për studentët 
e Kursit të II–të Master Profesional 
Fakulteti i Agromjedisit 
 
Përgatiten 
Prof.Dr Bizena BIJO 
Prof.As Fatmira SHEHU 
 
 
 
 
 2 
IMPAKTI I FAKTORËVE MJEDISOR MBI SHËNDETIN 
 
OBJEKTIVAT: 
 
Pas studimit të këtij leksioni ju do të jeni në gjendje të: 
 Të shpjegoni marrëdhëniet bazë midis faktorëve të mjedisit dhe shëndetit, dhe 
mënyrës se si këto marrëdhënie të ndërsjellta midis mjerdisit, zhvillimit 
ekonomik dhe shëndetit, mund të shikohen si një ekosistem, 
 Përkufizimet për shëndetin dhe mjedisin 
________________________________________________________________________ 
LINDJA, JETA, VDEKJA DHE MJEDISI 
Besohet se jetëgjatësia e qënieve humane, kur ato u shfaqën për herë të parë në botë, ka 
qënë rreth 30-40 vjet. Jetëgjatësia për shkak të mjedisit ku ata jetonin, ishte shumë më e 
vogël se ajo e shumicës së shoqërive të sotme, Megjithatë ajo ishte mjaft e gjatë sa për të 
riprodhuar dhe kështu njeriu të bëhej specia më e aftë për të ndryshuar mjedisin jetësor, 
për mirë ose për keq. Njezëzit e parë, për të mbijetuar, duhet të përballeshin me situatat 
dhe kërkesat e mëposhtëme: 
 
 Kërkimin konstant e të vazhdueshëm të ushqimit e ujit të mjaftueshëm si edhe 
nevojën për shmangien e bimëve që përmbanin helme natyrore (si psh kerpudhave 
helmuese) ose mishin e prishur; 
 Infeksionet dhe parazitët që përhapeshin nga njeriu tek njeriu, apo nga kafshët tek 
njerëzit (me anë të ushqimeve, të ujit të pijshëm ose insekteve); 
 Dëmtimet nga rrëzimet, zjarret dhe sulmet e kafshëve të egra; 
 Temperaturat e ulëta e të larta, shiun e borën, fatkeqësitë natyrore dhe kushte të 
tjera të papërshtatëshme ose të dëmshme për shëndetin. 
 
Të gjitha këto rreziqe haseshin në mjedisin e jashtëm. Në disa shoqëri ”rreziqet klasike” 
të përmendura më lart, vazhdojnë të kenë interes për sa i përket mjedisit. Megjithatë, 
ndërkohë që në disa rajone këto rreziqe u vunë nën kontroll si kërcënim kryesor për 
shëndetin dhe mirëqënien, dolën në plan të parë ”rreziqet moderne” të shkaktuara nga 
zhvillimi teknologjik dhe industrial. 
Gjatë dekadave të fundit, jetëgjatësia e pritëshme në shumë vende, është rritur në mënyrë 
të ndjeshme. Disa investigues thonë se kjo ka ardhur kryesisht si rrjedhojë e përmirësimit 
të mjedisit jetësor. Studiues të tjerë theksojnë se arsyeja kryesore e rritjes së jetëgjatësisë 
është përmirësimi i ushqyerjes. Të tjerë arsyen kryesore të zgjatjes së jetës e gjejnë në 
diagnozën dhe trajtimin e përpirësuar të sëmundjeve pa të cilin ajo (zgjatja e jetës) nuk do 
të kishte ndodhur. Ndoshta të gjitha këto arsyetime qëndrojnë. Përparimi në problemet e 
shëndetit ka ecur krahas me përmirësimet e kualitetit të mjedisit, të nutricionit dhe të 
kujdesit për shëndetin. Njerëzit e sëmurë për shkak të kujdesit mjekësor të tanishëm, 
kanë mundësi më të mëdha që të mbijetojnë. Po ashtu një numër shumë më i madh 
njerëzish, të cilët në një moment të dhënë janë të shëndoshë, ka gjasa të mbeten të tillë 
për shkak të ushqyerjes së përmirësuar dhe vënies nën kontroll të rreziqeve të mjedisit. 
Parashikimet për mbijetesën dhe numrin e popullatës për periudhën deri 2025 tregojnë 
për një zgjatje të jetëgjatësisë së pritëshme. 
Shkenca e shëndetit mjedisor përqëndrohet kryesisht rreth dy problematikave: 
 3 
 
Së pari - në rreziqet e mjedisit, efektet e tyre mbi shëndetin dhe variacionet e 
ndjeshmërisë që ka një popullatë ndaj një faktori dëmtues. 
Së dyti - në zhvillimin e metodave efektive për t’u mbrojtur nga rreziqet mjedisore. 
 
Gjatë trajtimit të leksioneve në vazhdim do të përshkruhen rreziqet ose faktorët kryesorë 
të mjedisit që mund të interesojnë shëndetin. Do të tregohet se si këta faktorë mund të 
vlerësohen dhe të vërtetohet se si mund të zvogëlohen ose të shmangen efektet që kanë 
ndodhur. Gjithashtu do të përshkruhet roli i profesionistëve të ndryshëm për mbrojtjen e 
shëndetit si dhe parimet themelore që duhet të kuptojnë të gjithë profesionistët e shëndetit 
mjedisor, paravarësisht se ku ata punojnë. 
 
SHENDETI DHE MJEDISI 
Një vështrim ekosistemik 
 
Termi ekosistem i pranuar në vitet’30, mund të përcaktohet si një sistem dinamik 
marrëdhëniesh ndërvarësie midis organizmave të gjalla dhe mjedisit të tyre fizik. Ai 
përfaqëson një entitet të caktuar i cili ka krijuar mekanizmat vetërregulluese dhe një 
balancë të brendëshme që është zhvilluar me kalimin e shekujve. Një specie e caktuar, 
brenda një ekosistemi të qëndrueshëm, nuk zhduk një tjetër. Ekosistemet e qëndrueshme 
dhe të balancuara do të mbijetonin shumë gjatë. Një ekosistem nuk mund të durojë që një 
sasi e madhe materialesh dhe energjie të konsumohet nga një specie e caktuar, pa 
shkaktuar mungesën e këtyre të fundit për specie të tjera dhe pa kërcënuar eventualisht të 
gjithë ekosistemin. Po ashtu, kapaciteti i një ekosistemi për të absorbuar mbeturinat dhe 
për të zëvendësuar tokën dhe ujin e pastër nuk është pa kufij. Një ngarkesë e jashtëme 
mund të bëhet shkak për tejkalimin e balancës së ekosistemit, duke çuar në ndryshimin 
ose kolapsin e tij. Duket se në një ekosistem veprojnë pikërisht po ato mekanizma 
komplekse që veprojnë edhe në rastin e homeostazës ( aftësia e sistemeve te trupit për të 
funksionuar në një mënyrë të koordinuar me qëllim që të sigurohet qëndrueshmëria e tij e 
brendëshme), koncept ky që tani kuptohet e pranohet nga të gjithë. 
 
Përkufizimet për shëndetin dhe mjedisin: 
 
Shëndeti, në kushtetutën e OBSH-së është përkufizuar si ”një mirëqënie e plotë fizike, 
mendore dhe sociale dhe jo vetëm si mungesë e sëmundjes dhe qëndrueshmërisë” 
(OBSH, 1948) Ky është përkufizimi modern mbizotërues për shëndetin. Konceptet e 
sëmundjes, të paaftësisë dhe të vdekjes kanë prirje të jenë më të thjeshta për 
profesionistët se sa koncepti idealist i shëndetit. 
Edhe për mjedisin në konceptin e shëndetit, janë propozuar definicione ose përkufizime 
të ngjashme përfshirëse. Last (1995) e përcaktonte mjedisin si ”Gjithcka që është e 
jashtëme për individin strehues human. Ky mjedis mund të ndahet në fizik, biologjik, 
social, kulturor etj, nga të cilët njëri, ose të gjithë së bashku, mund të ndikojnë 
gjëndjen shëndetësore të popullatave”. Ky përkufizim bazohet në pikëpamjen se 
shëndeti i një personi varet nga faktorët gjenetikë dhe nga mjedisi. 
Faktorët gjenetikë vijnë nga prindërit (genet) dhe përbëhen nga ADN-ja e një qelize 
trupore. Studimet tregojnë se genet, meqënëse trupi mund të funksionojë si duhet vetëm 
 4 
për një kohë të kufizuar përmbajnë në vetvete një ”orë të vetëshkatërrimit”. Kufiri i tij 
për shumicën e njerëzve është mids 70-100 vjet. 
Varfëria, kushtet e këqija të jetës dhe punës si dhe mungesa e edukimit janë 
përcaktuar si pengesat kryesore të shëndetit. Me kalimin e kohës është bërë e qartë se 
përmirësimet e rëndësishme të shëndetit nuk mund të arrihen pa një përmirësim të 
kushteve sociale dhe ekonomike. Sigurimi i shërbimeve të duhura si pjesë e këtyre 
kushteve sociale është zgjidhur me strategjinë ”SHËNDET PËR TË GJITHË” të 
OBSH-së , të përcaktuar në konferencën e Alma Atës më 1978. Deklarata finale shpallte 
se synimi i qeverive, i organizatave ndërkombëtare dhe i komunitetit botëror duhet të jetë 
”arritja nga të gjithë njerëzit, rreth vitit 2000, e një niveli të shëndetit, i cili do t’u 
lejojë atyre të zhvillojnë një jetë sociale dhe ekonomike produktive”. Në mënyrë 
shumë të qartë thuhej se kjo do të arrihej vetëm nëpërmjet një përdorimi më të mirë dhe 
më të plotë të burimeve botërore. ”Shëndeti është i mundur vetëm aty ku burimet mund 
t’u përgjigjen kërkesave të njerëzve dhe ku mjedisi i punës dhe jetës mbrohet nga ndotësit 
që kërcënojnë jetën dhe shëndetin, nga mikrobet patogjene dhe nga rreziqet fizike 
(OBSH, 1992)Ndotja e mjedisit dhe degradimi kanë impakt të jashtëzakonshëm mbi jetën e njerëzve. 
Çdo vit qindra miliona njerëz vuajnë nga sëmundjet respiratore dhe nga sëmundje të tjera 
të lidhura me ndotjen e brendëshme dhe të jashtëme të ajrit. Qindra miliona njerëz 
ekspozohen ndaj faktorëve jo të domosdoshëm fizikë dhe kimikë në mjediset e punës dhe 
jetës. Rreth gjysëm milioni njerëz / në vit vdesin nga aksidentet rrugore. Mbi 4 milion 
fëmijë të vegjël / vit, vdesin nga sëmundjet diarreike, kryesisht me prejardhje nga 
ushqimet dhe uji i ndotur. Mbi 2 milion të tjerë / vit, vdesin nga malarja dhe 267 milion 
vuajnë nga po kjo sëmundje. 20 milion njerëz në të gjithë botën vuajnë nga nga TBC dhe 
çdo vit vdesin prej tij 3 milion. Me qindra të tjerë milion vuajnë nga ushqimi i 
pamjaftueshëm. Shumica e këtyrë sëmundjeve mund të parandalohen (OBSH 1992) 
Përgjegjësia për mbrojtjen dhe promovimin e një shëndeti të mirë, sikurse thuhet në librin 
Planeti Ynë, Shendteti Ynë (OBSH), bie në të gjitha grupet shoqërore. Shëndeti i mirë 
nuk është një përgjegjësi që u përket vetëm profesionalistëve tradicionalë të kujdesit 
shëndetësor si mjek, infermierë, inxhinjer sanitarë dhe inspektorë të sigurisë, të cilët 
përpiqen për mjekimin e sëmundjes, kujdesen për të sëmurin, kujdesen për mënjanimin e 
mikrobeve patogjenë dhe ulin numrin e dëmtimeve. Mirëqënia e njerëzve është tani, në 
mënyrë të qartë, përgjegjësi e planëzuesve, arkitektëve, e mësusve, punëdhenesve, e 
menaxherëve të industrisë dhe e të gjithë atyre që ndikojnë mbi mjedisin fizik dhe atë 
social. Ja përse trajtimi i këtyre problematikave, është në mënyrë të pashmangëshme 
pjesë e formimit të shume profesioneve, ashtu sikurse është dhe profesionisti agro-
ambjental. Natyrisht që profesionistët e shëndetit kanë një rol të veçantë në shëndetin 
mjedisor, por për të promovuar një shëndet të mirë, është e nevojëshme që ata të 
bashkëpunojnë me të gjitha grupet e tjera profesioniste dhe sociale të shoqërisë. Aftësia 
për të punuar në grup dhe për të adaptuar një metodë interdisiplinare përbën 
çelësin për të qënë të aftë të zgjidhim problemet e mjedisit, dhe impaktit të tij mbi 
Bujqësinë, Ushqimin dhe Shëndetin (Sommervile dhe Report, 2000) 
Shëndeti publik: është përqasja që bën shërbimi shëndetsor në lidhje me shendetin e 
komunitetit si një I tërë.Shëndeti publik është shëndeti I komunitetit. Thuhet që :” 
 5 
Kujdesi për shëndetin është vital për të gjithë ne për një kohë , por shëndeti publik është 
vital për ne gjatë gjithë kohës” 
Misioni I shëndetit publik është “ të përmbushë interesat e shoqërisë në plotësimin e 
kushteve në të cilat njerzit mund të jenë të shëndetshëm” Tre funksionet kryesore të 
shëndetit publik janë: 
 Vlerësimi dhe monitorimi I shëndetit të komunitetit dhe popullatës në risk për të 
identifikuar problemet dhe prioritetet e shëndetit; 
 Formulimi I politikave publike të dizenjuara për të zgjidhur problemet dhe 
prioritetet shëndetsore lokale dhe nacionale; 
 Për të garantuar që popullata ka akses për kujdes dhe kosto të përshtatshme , 
duke përfshirë promovimin e shëndetit dhe shërbimet për parandalimin e 
sëmundjeve dhe vlerësimin e efektivitetit të kësaj përkujdesje. 
Shëndeti publik është "shkenca dhe arti I parandalimit të sëmundjeve , zgjatjes së jetës 
përmes përpjekjeve të organizuara dhe zgjedhjeve informative të shoqërisë, organizatave 
publike dhe private , komuniteteve dhe individëve” (1920, C.E.A. Ëinsloë) Ai trajton të 
gjitha rreziqet e shëndetit të komunitetit bazuar në analizat e shëndetit të popullatës. 
Popullata e cila trajtohet mund të jetë e vogël por edhe e madhe sa të përfshijë të gjithë 
banorët e disa kontinentëve (psh ne rastin e pandemive). Shëndeti publik është tipik dhe 
ndahet në biostatistikën epidemiologjike dhe shërbimet e shëndetit.Shendeti mjedisior, 
shoqëror I të sjellurit dhe okupacional janë gjithashtu nën-fusha të rëndësishme. 
Ka dy karakteristika të dallueshme të shëndetit publik.: 
1. Ndërmarja e masave parandaluese në krahasim me ato kurative që zgjidhin problemet 
e shëndetit 
2. Kujdesi në nivel popullate se sa në nivel individi. 
Fokusi I ndërhyrjes së shëndetit publik është që të parandalojë më tepër se të trajtojë 
sëmundjen përmes survejancës dhe promovimit të sjelljes karshi shëndetit. Për më tepër 
në shumë raste trajtimi I sëmundjes mund të jetë vital për të parandaluar të tjerat , si 
gjatë një shpërthimi psh. të një sëmundje infektive. Larja e duarve, vaksinimet, 
shpërndarja e kondomit janë shembuj të masave për të ruajtur shëndetin publik. 
Qëllimi i shëndetit publik është të përmirësojë jetën përmes promovimit dhe trajtimit të 
sëmundjeve . OBSH e përcakton shëndetin si: "Një gjendje e plotë fizike, mentale e 
sociale e qënieve njerzore dhe jo thjeshtësisht si mungesa e sëmundjes." 
OBJEKTIVAT 
Shumë shtete kanë agjencitë e tyre të shëndetit publik, ndonjëherë të njohura edhe si 
ministri të shëndetit që I përgjigjen shëndetit të shtetasve të vet. Kombet e Bashkuara 
kanë në front të parë inciativat shtëtërore dhe lokale të departamentit të 
shëndetit.Shërbimi I Shëndetit Publik të Kombeve të Bashkuara dhe Qendrat për 
http://en.wikipedia.org/wiki/Charles-Edward_Amory_Winslow
 6 
Kontrollin e Sëmundjeve dhe Parandalimin , me seli në Atlanta janë përfshirë në shumë 
aktivitete të shëndetit internacional krahas detyrimevve që kanë për shëndetin lokal. 
Ka një pranim të dukshëm të interesit për ceshtjet e shëndetit publik dhe inciativat për të 
midis vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim .Në botën në zhvillim strukturat e 
shëndetit publik janë ende duke u formuar. Atje mund të mos ketë punonjës tërësisht të 
trajnuar apo burime monetare që të përmbushin një kujdes mjeksor bazë si edhe 
parndalimin e smëundjeve. Si rezultat një pjesë e madhe e sëmundjeve dhe mortalitetit 
në vendet në zhvillim vijnë si rezultat I varfërisë. Psh shumë nga qeveritë afrikane 
shpenzojnë më pak se 10$ /person në vit për kujdesin shëndetsor, ndërsa në SHBA 
qeveria federale shpenzon 4,500$ /person në vitin 2000. 
Shumë sëmundje janë të parandalueshme përmes metodave të thjeshta dhe jo me trajtim 
medikamentoz. P.sh. kërkimet kanë treguar që vetëm akti I larjes së duarve mund të 
parandalojë shumë nga sëmundjet ngjitëse. 
Shëndeti pulik luan një rol të rëndësishëm në parandalimin e përpjekjeve si në vendet e 
zhvilluara dhe në vendet në zhvillim përmes oragnizatave jo qeveritare internacionale. 
Ndërveprimi i njeriut me mjedisin 
Shëndeti, tashmë, varet nga kapaciteti i shoqërisë njerëzore për të menaxhuar 
bashkëveprimin midis aktiviteteve humane dhe mjedisve fizike, kimike e biologjike (fig. 
1.2). Shoqëria duhet ta bëjë këtë në mënyra të tilla që të ruajë dhe promovojë shëndetin e 
njerëzve duke mbrojtur, në të njëjtën kohë, edhe paprekshmërinë e sistemeve natyrore 
nga të cilat varet shëndeti. Mjediset fizike përfshijnë çdo gjë, duke filluar që nga shtëpia 
dhe mjedisi i punës si dhe mjediset rajonale, kombëtare e globale. Bashkëveprimi njeri-
mjedis përfshin ruajtjen e një klime të qëndrueshme dhe vazhdimësinë e gjetjes së 
burimeve natyrore të sigurta (tokë, ujë dhe ajër i pastër). Ai përfshin, gjithashtu, 
funksionimin e pandërprerë të sistemeve natyrore që tërheqin hedhurinat e shoqërisë 
njerëzore, pa i ekspozuar njerëzit ndaj mikrobeve patogjene e lëndëve toksike si edhe pa 
kompromentuar mirëqenien e gjeneratave të ardhshme. Prej kohësh, njihet tashmë, një 
lidhje e fortë midis shëndetit dhe mjedisit. Mbi 100 vjet më parë gjatë ekspansionit të 
SHBA-së drejt Perëndimit, një lider indian nga zona e Washingtonit në fjalimin e tij më 
të cituar foli me përmallim mbi marrëdhëniet me tokën, duke thënë: “Ne jemi pjesë e një 
rrjeti të jetës dhe çdo gjë që ne i bëjmë këtij rrjeti ia bëjmë vetes” Kështu që kur ne 
mendojmë për shëndetin si një mirëqenie e plotë fizike, mendore e sociale kjo 
presupozon pa tjetër edhe mirëqenie të plotë ekologjike.Fig. 1.2 Bashkëveprimi midis aktiviteteve humane dhe mjedisore fizike, kimike e 
biologjike. 
 
Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm (ZHQ) kërkon që një ekonomi moderne të mos 
dëmtojë mjedisin deri në një masë të tillë që të ngushtojë mundësitë e brezave të 
ardhshëm. Kështu, Komisioni Botëror për Mjedisin dhe Zhvillimin (KMBZH) në 
raportin “E ardhmja jonë e përbashkët” përcaktonte “zhvillimin e qëndrueshëm” si një 
“zhvillim që plotëson nevojat e tanishme pa cënuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të 
http://en.wikipedia.org/wiki/Atlanta,_Georgia
 7 
plotësuar nevojat e veta” (KMBZH, 1987). Për promovimin e shëndetit, i cili nënkupton 
zhvillimin e plotë të potencialeve njerëzore nevojitet një ekonomi e zhvilluar në mënyrë 
të përshtatshme, një mjedis i pranueshëm dhe një komunitet që jeton në bashkësi (Dean 
dhe Hancock, 1992). Këto kualitete duhet të reflektohen në veprimtarinë ekonomike të 
shoqërisë, e cila nuk duhet të shkatërrojë kapitalin shoqëror ose burimet e veta. Përfitimet 
e aktivitetit ekonomik duhet të shpërndahen në mënyrë të barabartë si brenda, ashtu edhe 
midis kombeve. 
Megjithëse në të vërtetë çdo aspekt i shëndetit njerëzor është i lidhur ngushtë me 
mjedisin fizik e atë social, këtu ne do të përqendrohemi në bashkëveprimin midis 
shëndetit dhe mjedisit, sipas faktorëve të përshkruar në fig. 1.2: a) Faktorër biologjikë 
patogjenë si edhe vektorët dhe rezervuarët e tyre; b) Agjentët fizikë e kimikë të 
mjedisit që janë të pavarur nga aktivitetet humane dhe mund të dëmtojnë shëndetin 
kur janë të pranishëm (p.sh. radionukleidet natyrore, rrezet ultraviolet) ose kur mngojnë 
(p.sh. jodi, hekuri) si edhe agjentët e dëmshëm fizikë dhe kimikë të hedhur në mjedis 
nga veprimtaritë humane (p.sh. oksidet e azotiti, hidrokarburet policiklike aromatike, 
pluhurat me prejardhje nga djegia e karburanteve fosile, hedhurinat e prodhuara nga 
industria, hedhurinat biomjekësore e ato radioaktive). 
c) Faktorët social-ekonomikë janë ata që kontrollojnë se si përdoren burimet. Nëse një 
person është i uritur, i ushqyer si duhet ose është i mbiushqyer kjo varet jo vetëm nga 
burimet e tij natyrore, por edhe nga faktorë të tillë ekonomikë e shoqërorë që ndikojnë 
mbi ta (burimet) si p.sh. në ç’mënyrë praktikat agrobujqësore çojnë në përdorimin ose 
shpërdorimin e burimeve dhe nëse ushqimi që përdoret është i sigurt e me vlera ushqyese 
të plota. Shëndeti varet, gjithashtu, edhe nga fakti se si ndihen njerëzit në shoqëri, si p.sh 
sa mund t’i besohet shoqërisë dhe sa solidaritet social ka na komunitetin e tyre (Putnam, 
1993, Kawachi e b.p. 1999). Kështu, që shëndeti mjedisor mund të përkufizohet si vijon: 
“Shëndeti mjedisor përfshin ato aspekte të shëndetit human, përfshi kualitetin e 
jetës, të cilat varen nga faktorët fizikë, biologjikë, socialë dhe psikologjikë të 
mjedisit. Ai përbën, gjithashtu, teorinë dhe praktikën për vlerësimin, korrigjimin, 
kontrollin dhe prevenimin e këtyre faktorëve të mjedisit të cilët potencialisht mund 
të ndikojnë për keq mbi shëndetin e gjeneratave ekzistuese dhe të atyre 
pasardhëse”. 
Midis promovimit të shëndetit njerëzor dhe mbrojtjes së mjedisit disa herë ekziston një 
dilemë etike. Njëri pozicion ekstrem është ai ku çdo kontroll, i cili kufizon shfrytëzimin e 
burimeve, mund të çojë në uljen e përpjekjeve vetiake ose të komunitetit për të rritur 
standardin e jetës dhe për këtë arsye të cënojë të drejtat dhe liritë e tij si edhe aftësinë për 
të ruajtur shëndetin. Në anën tjetër ekziston një pozicion po kaq ekstrem, i cili justrifikon 
veprimtarinë dhe shëndetin e njerëzve. OKB-ja ka shpallur se sigurimi i mbijetesës së 
njeriut duhet të vlerësohet si parimi kryesor, i cili ka përparësi mbi të gjitha 
parimet e tjera. Rregulli i parë, ai i sigurimit të mbijetesës së njeriut, është në përputhje 
me Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut (DUDNJ) (OKB, 1948) e cila 
shpall se:”të gjithë njerëzit kanë të drejtë për një standard jetese të përshtatshëm për vete 
dhe për familjen, i cili përfshin ushqimin, veshjen, strehimin, kujdesin shëndetësor dhe 
shërbimet e domosdoshme sociale”. Respekti për natyrën dhe kontrolli për degradimin e 
saj është parimi i dytë, i cili duhet të udhëheqë njerëzit në të gjitha aktivitetet e tyre, me 
përjashtim të rastit kur ato vijnë në kundërshtim me parimin e parë (të mbijetesës). Në të 
 8 
vërtetë konflikte të tilla janë shumë të rralla dhe mund të lindin nga një kuptim i gabuar i 
marrëdhënieve njeri-mjedis ose nga në sistem ekonomik e social jofunksional. 
Zhvillimi i qëndrueshëm nënkupton që çdo njeri duhet të ketë një akses të tillë në burimet 
natyrore, i cili t’i japë atij mundësi të plotësojë nevojat e veta. Ky shqetësim duhet të 
përputhet me një angazhim të vazhdueshëm për të përmirësuar kuptimin e përgjithshëm 
mbi lidhjen midis mjedisit dhe shëndetit human dhe të mos tejkalojë aftësinë absorbuese 
të ekosistemit global. 
 
Aftësia e njeriut për t’u përshtatur 
Qeniet njerëzore, ashtu sikurse edhe qeniet e tjera të gjalla, varen nga mundësia e 
mjediseve jetësore për të plotësuar nevojat e tyre për ushqim, për ujë, për strehim dhe për 
siguri. Defektet mund të vijnë për shkak të burimeve të pamjaftueshme, për një 
shpërndarje jo të barabartë të tyre ose për shkak të hedhurinave. Kur njerëzit ekspozohen 
ndaj mjediseve armiqësore, si p.sh. ndaj mikroorganizmave, rrezatimit të fortë ose ndaj 
armiqve të armatosur etj., qëndrueshmëria e tyre shëndetësore vuan. Megjithatë, njerëzit, 
në krahasim me të gjitha speciet, kanë aftësi të jashtëzakonshme për t’u përshtatur dhe 
njëherësh për ta ndryshuar mjedisin e jashtëm, në mënyrë që ai t’i përshtatet këkesave të 
organizmit. P.sh. njerëzit kanë mësuar të prodhojnë e të mbledhin ushqime si edhe të 
kufizojnë ekspozimin e tyre ndaj parazitëve dhe kushteve ekstreme të motit (kohës). Ata 
marrin masa kolektive për t’u mbrojtur nga qeniet armiqësore dhe kushtet e 
papërshtatshme ose të dëmshme. Njerëzit kanë krijuar edhe praktika (p.sh. etike ose 
kulturore) dhe struktura të tilla (si p.sh. qytetet, autostradat, digat) të cilat u japin atyre 
mundësi të përballojnë më mirë mjedisin natyror. 
Sot ekzistojnë shumë mënyra për ta bërë mjedisin më të shëndetshëm, por megjithatë, në 
shumicën e rasteve, rreziqet mjedisore janë jashtë kontrollit të njerëzve që cënohen. 
Kështu p.sh. mund të ndodhë gjatë situatave të: 
 Ndotjes industriale; 
 Shërbimeve jo të përshtatshme tëujit të pijshëm dhe të sanifikimit; 
 Kushteve të papërshtatshme të banimit dhe të planifikimit; 
 Kontrollit të dobët mbi sektorët e ushqyerjes dhe mbi industrinë e ushqimeve; 
 Rrugëve të papërshtatshme; 
 Kushteve të këqija të punës. 
 
Prandaj, përshtatja dhe ndryshimet që duhen bërë për përmirësimin e mjedist të një 
komuniteti kërkojnë mendimet dhe veprimet e drejtuesve të industrisë, të qeverisë dhe të 
institucioneve. Për arritjen e kësaj vendimarrësit mund të ndiejnë nevojën e presionit të 
komunitetit. Ata (por edhe këshilltarët e tyre teknicienë) mund të kenë nevojë për një 
trajnim më të mirë dhe, veç këtyre, disa herë mund të lindë edhe nevoja e rishpërndarjes 
së fondeve për mbrojtjen e mjedisit dhe të shëndetit. Ka shumë gjasa që profesionistët e 
shëndetit mjedisor të jenë ata tek të cilët komuniteti do të kërkojë këshilla dhe ndihmë për 
gjetjen e zgjidhjeve që u interesojnë, si dhe për të rritur kapacitetin e të kuptuarit të 
problemeve që kanë të bëjnë me shëndetin dhe mjedisn, për të shqyrtuar opsionet dhe për 
të formuluar planet e veprimit. 
 
Mjediset mbështetëse për shëndetin 
 9 
Mjediset mbështetëse (MMSH) për shëndetin janë kushtet që vendet ose komunitetet 
përpiqen të krijojnë për arritjen e objektivave të veta. (Shih dritaren 1.2) Pikësynimi 
kryesor i SHM-së është mosnjohja e impaktit të mjediseve të papërshtatshme mbi 
shëndetin, por njohja e mënyrës së ndikimit të mjedisve të përshtatshme në forcimin e tij. 
Përpjekjet për një shëndet më të mirëpërfshijnë ndërtimin e banesave të përshtatshme, 
promovimin e mënyrave të shëndetshme të jetesës, largimin e ndotjeve industriale, 
zvogëlimin e rreziqeve të trafikut, pakësimin e pirjes së duhanit dhe ndryshimin e 
zakoneve që kanë të bëjnë me dietën. Problemet më të rëndësishme të komuniteteve të 
varfra në drejtim të krijimit të MMSH-së për shëndetin mund të jenë përmirësimi i 
kushteve higjienike, furnizimi me ujë, përmirësimi i kujdesit për nënën dhe fëmijën si 
dhe kontrolli i sëmundjeve ngjitëse. 
Mjediset mbështetëse për shëndetin (MMSH) janë kushtet që vendet ose komunitetet 
përpiqen të krijojnë për arritjen e tyre shëndetësore (shih dritaren 1.2). koncepti i krijimit 
të komuniteteve për të marrë në dorë kontrollin mbi determinantët e sëmundjeve përbën 
vërtet tiparin kryesor të promocionit të shëndetit. OBSH-ja në kartën e vet të Otawas 
(OBSH, 1986), të cituar shumë në kohën tonë, e përcaktoi promocionin e shëndetit si 
“procesin që u mundëson njerëzve të forcojnë dhe të përmirësojnë shëndetin e tyre”. 
 
 
KËRKESAT THEMELORE PËR NJË MJEDIS TË SHËNDETSHËM 
 
Ajri i pastër 
Ajri është i domosdoshëm për jetën. Mungesa e tij mund të shkaktojë vdekjen brenda 
disa minutave. Ndotja e mjedisit ajror përbën një nga problemet më të rëndësishme të 
shoqërisë në të gjitha nivelet e zhvillimit ekonomik. Zhvillimi industrial është shoqëruar 
me shkarkimin e sasive të mëdha të lëndëve ndotëse në trajtë të gaztë e të ngurtë (pluhur) 
me prejardhje nga prodhimi industrial dhe nga djegia e karburanteve fosile për prodhimin 
e energjisë dhe për transport. Megjithëse përpjekjet e sotme për kontrollin e shkarkimeve 
në trajtë të gaztë e të ngurtë në shumë vende të zhvilluara kanë oasur pjesërisht sukses, 
ekzistojnë të dhëna të reja se ndotja e ajrit edhe në këto kushte relativisht të favorshme, 
përbën një rrezik për shëndetin (OBSH, 1996). 
Në shumë shoqëri me një zhvillim të shpejtë, për shkak të përparësive të tjera ekonomike 
dhe shoqërore, në fillim mund të mos investohet sa duhet për kontrollin e ndotjes së ajrit. 
Rritja shumë e shpejtë e industrisë në këto vende është zhvilluar krahas me rritjen e 
trafikut të makinave e të kamionëve, si dhe me rritjen e kërkesave për energji për konsum 
familjar. Popullata është përqendruar në qytete të mëdha. Kjo ka çuar në krijimin e disa 
problemeve më të rënda të ndotjes së ajrit. 
Ndotja e ajrit, për shkak të përdorimit për ngrohjen e banesave dhe për gatim të lëndëve 
djegëse joefektive e që prodhojnë shumë tym, përbën një problem serioz për shumë 
shoqëri tradicionale dhe për shoqëritë, ku burimet e pastra të energjisë familjare tashmë 
nuk janë shumë të përhapura, duke shkaktuar ndotje të ajrit të brendshëm e të atij të 
jashtëm. Si rrjedhim, mund të shfaqen irritimi i menjëhershëm i mukozave, infeksione 
respiratore, sëmundje të mushkërive, probleme të syve dhe rritja e riskut për kancer. 
Gratë dhe fëmijët në komunitetet e varfëra të vendeve në zhvillim përbëjnë grupet më të 
ekspozuara ndaj ndotjes së ajrit. 
 10 
Në shumë vende të zhvilluar, për shkak të përsosjes së teknikave të ndërtimit, të cilat 
syni\ojnë mbylljen sa më të mirë të dyerve dhe të dritareve dhe ndërtimin e banesave sa 
më efektive nga pikëpamja energjetike, ndotja e ajrit përbën proble. Kimikatet që 
përdoren nga ana e sistemeve të ngrohjes dhe të freskimit, nga duhani dhe avullimi prej 
materialeve të ndërtimit, grumbullohen brenda banesave, duke krijuar probleme të 
ndotjes së ajrit. 
 
Uji i sigurt dhe i mjaftueshëm 
Uji është i domosdoshëm për jetën. Njerëzit kanë nevojë për 1-2 litra ujë në ditë. 
Mungesa e ujit për një kohë për rreth 4 ditësh mund të shkaktojë vdekjen. Uji është i 
domosdoshëm edhe për bimët dhe për kafshët. Kjo shpjegon edhe faktin sepse gjatë jetës 
së tyre njerëzit janë grumbulluar përgjatë brigjeve të liqeneve e lumenjvë për të siguruar 
ujë për përdorim vetjak e familjar dhe për nevojat e bujqësisë. Uji siguron, gjithashtu, 
edhe transportin natyror, përdoret për shkarkimin e papastërtive dhe luan një rol të 
pazëvendësueshëm në zhvillimin e bujqësisë, të peshkimit dhe të industrisë. Megjithëse 
uji vlerësohet si një burim i pazëvendësueshëm, burimet e tij janë të kufizuara. Ai është i 
shpërndarë në mënyrë të pabarabartë midis vendeve dhe njerëzve në shumë vende të 
ndryshme të botës. Mungesa e ujit në shumë vende përbën pengesën për zhvillimin e 
bujqësisë dhe të industrisë. Në shumë raste kjo ka çuar në konflikte të ndryshme si p.sh 
në vendet e Lindjes së Mesme;këto mungesa çojnë në varfëri dhe në degradimin e tokës. 
Shumë qytete dhe zona bujqësore marrin ujë nga rezervat e ujërave nëntokësore në sasira 
më të mëdha sesa sasirat e mundshme ripërtëritëse të këtyre burimeve. 
Edhe cilësia e ujit ka një rëndësi të madhe për ruajtjen e shëndetit. Një numër i madh 
infeksionesh, të cilat kërcënojnë jetën ose shëndetin, transmetohen me anë të ujit dhe 
ushqimeve të ndotura. Rreth 80% e numrit të përgjithshëm të të gjitha sëmundjeve që 
takohen në vendet në zhvillim ka qenë e lidhur me mungesën e ujit të pastër dhe të 
mënyrave të përshtatshme për përpunimin e tij (OBSH, 1992a). Afro ½ e popullsisë së 
botës vuan nga sëmundjet që lidhen me ujin e pamjaftueshëm ose të pasigurt, të cilët 
prekin kryesisht vendet e varfra. Insektet, që janë vektorë të disa sëmundjeve ngjitëse, të 
cilat kërcënojnë jetën, si p.sh. malarja, filiariaza, onkocerkiaza dhe ethet Deng, jetojnë në 
ujë. 
Zakonisht, sasia e pamjaftueshme e ujit çon në probleme që kanë të bëjnë me cilësinë e 
ujit, sepse ujërat e zeza, ujërat industriale, ato bujqësore ose urbane (me prejardhje nga 
reshjet) e tejkalojnë kapacitetin e rezervave ujore për të shkatërruar lëndët e 
biodegradueshme si dhe për të holluar sa duhet lëndët jo të biodegradueshme. Ndotja e 
ujit paraqitet shpesh një problem më serioz për qytetet ku nuk është zbatuar kontrolli mbi 
shkarkimet e ujërave industriale dhe aty ku mungojnë sistemet e kanalizimeve e të 
drenimit, si dhe impiantet për përpunimin e ujërave të zeza. 
 
Ushqimi i përshtatshëm dhe i sigurt 
Ushqimi siguron energjinë e nevojshme për funksionimin e organizmit. Në varësi të 
peshës trupore dhe të aktivitetit fizik për të mbijetuar nevojiten çdo ditë 1000 – 2000 
k.kalori. Pa ushqim shumica e njerëzve do të vdiste pas 4 javësh. Me anë të ushqimit 
sigurohen edhe vitaminat dhe lëndët minerale, mungesa e të cilave do të shoqërohej me 
sëmundjet përkatëse. 
 11 
Rritja e prodhimit të përgjithshëm të produkteve ushqimore, gjatë disa dekadave të fundit, 
është bazuar në rritjen e popullsisë. Në kohën tonë nuk është problem pamjaftueshmëria 
globale e ushqimeve ose e kapaciteteve për prodhimin e tyre. Megjithatë, suksesi global 
në prodhimin bujqësor nuk është shpërndërë në mënyrë të barabartë. Azia dhe Amerika 
Latine e kanë rritur në mënyrë të ndjeshme prodhimin e vet për frymë të produkteve 
ushqimore, ndërsa në Afrikë ky prodhim nuk e ka ndjekur si duhet rritjen e popullsisë dhe 
në vendet e ish- BS ka patur një rënie drastike të prodhimit bujqësor. Mosushqyerja dhe 
infeksionet e lidhura me ushqimet, për një pjesë të madhe të popullsisë botërore, mbeten 
shkaqet kryesore të shëndetit të keq dhe të vdekjeve të parakohshme. Mikroorganizmat 
patogjenë shkaktojnë çdo vit miliona raste me sëmundje diarreike, përfshi dhjetëra mjë në 
vendet e zhvilluara. Në këtësituatë fajtorët kryesorë janë shpërndarja e ushqimeve dhe 
shfrytëzimi i tyre. 
Degradimi i tokës dhe i burimeve ujore përbëjnë një kërcënim tjetër për të ardhmen e 
prodhimit të produkteve ushqimore. Situata keqësohet edhe më tej pr shkak të presionit 
ekonomik të prodhimeve bujqësore, i cili bën gjithnjë e më shumë që tokat më të mira të 
mos përdoren për prodhimin e produkteve bujqësore lokale (tradicioonale). Marrja e 
shumë ushqimeve në shumë raste përbën rrugën kryesore të ekspozimit ndaj ndotësve 
kimikë të mjedisit. 
Përveç sëmundjeve të transmetuara me anë të ushqimeve ekzistojnëedhe shumë efekte të 
tjera shëndetësore, të cilat janë të lidhura me dietën e papërshtatshme, përfshi gjendjen e 
urisë në situatat e fatkeqësive natyrore, numrin e madh të lindjeve prematurë e nën peshë 
si edhe ushqyerje të tillë e cila shkakton dobësimin e sistemit imun dhe iu heq miliona 
fëmijëve mundësinë për një zhvillim normal. Ushqimet e ndotura nga toksinat me 
prejardhje bimore dhe mykrat ose ato të pranishme në peshq ose molusqe mund të 
përbëjnë gjithashtu një problem serioz, ashtu sikurse është problem ushqimi i në mënyrë 
të drejtpërdrejtë nga mbetjet e kimikateve bujqësore ose në mënyrë të tërthortë (përmes 
ndotjes së tokës) nga metalet dhe solventët helmues. 
 
Vendbanimet e sigurta e të qeta (paqësore) 
Për një shëndet tëmirë është i domosdodhëm edhe një vendbanim i sigurt dhe i qetë. 
Banesat dhe infrastruktura urbane e papapërshtatshme ndikojnë për keq mbi banorët e 
zonave urbane. Të ardhurat e pamjaftueshme, pasiguria për punësim, pasiguria për banesë 
dhe shëndeti i keq shkojnë paralel me mbipopullimin e banesave dhe me hap1sirën e 
pabanueshme brenda tyre, gjendjen higjieno-sanitare dhe me mbrojtjen minimale të 
shëndetit. Banorët janë të ekspozuar ndaj mikrobeve patogjene, ndaj lëndëve ndotëse dhe 
rreziqeve për dëmtime traumatike. Këto gjëra ndodhin në kushte të tilla, të cilat ushqejnë 
çrregullimet psikosociale dhe sëmundjet psikike. Besohet se abuzimi me 
drogat,shkatërrimi i familjes, violenca urbane dhe vetëvrasjet janë të lidhura me 
mbipopullimin e banesave dhe mbështetjen e pamjaftueshme sociale. Mbipopullimi 
lehtëson përhapjen e infeksioneve respiratore akute, të tuberkulozit, të meningitit e të 
parazitëve intestinalë. Më të rrezikuar ndaj këtyre sëmundjeve, si rezultat i rezistencës së 
ulur, janë fëmijët nën 1 vjeç e ata ta moshave të tjera, si edhe të moshuarit. Edhe djegiet, 
për shkak të pamundësisë për t’i ruajtur në vende të sigurta lëndë të tilla si gëlqeren, 
vajgurin etj., janë më të shpeshta në rastet e mbipopullimit. 
Një numër i madh i banesave në zonat urbane të vendeve në zhvillim është përqendruar 
në zona të panjohura ligjërisht si vendbanime të ndërtuara me materiale të djegshme e të 
 12 
vendosura shpesh në vende të rrezikshme. Fatkeqësitë natyrore, rrëshkitjet e tokës, 
përmbytjet dhe uraganet janë shumë më të rrezikshëm në këto komunitete të 
mbipopulluara dhe të papërgatitura si duhet. Frika nga dëbimi përbën, gjithashtu, një 
faktor konstant për shqetësimine shumicës së bujtësve e të banorëve të këtyre ngulimeve. 
Këto ngulime kanë sisteme të papërshtatshe të furinizimit me ujë dhe mungesa të 
sistemeve të drenimit e të largimit të lëndëve të lëngëta, prandaj edhe risku i infeksionit 
është më i lartë. 
Lufta dhe dhuna civile, sikurse është ërtetuar edhe në Somali, Ruandë e Bosnjë-
Hercegovinë, përbëjnë, gjithashtu, faktorë të mëdhenj për shkatërrimin e qendrave të 
banuara dhe kërcënojnë mirëqenien. 
 
Mjedisi global i qëndrueshëm 
Shëndeti human dhe ekosistemi i shëndetit janë të lidhur pazgjidhshmërisht. Shëndeti i 
shumë komuniteteve kërcënohet nga shumë probleme globale si transporti i madh i 
lëndëve ndotëse nga një vend në tjetrin, lëvizja ndërkufitare e prodhimeve të rrezikshme 
dhe të hedhurinave, shkatërrimi i shtresës së ozonit në atmosferë ndryshimi i klimës 
dheshkatërrimi i biodiversitetit. SO2 dhe oksidet e azotit të shkaktuara në TEC-et që 
djegin karburante fosile, nëpërmjet kufijve të vendeve të ndryshme, transportohen shpesh 
në largësi të mëdha dhe transformohen në acide, të cilët bien më pas në tokë në formën e 
shiut ose të borës acide. Me anë të ujit të acidifikuar, të trajtuar në sistemet e ujësjellësve, 
i cili përmban përqendrime të larta të metaleve (p.sh. bakër dhe plumb me prejardhje nga 
tubat e ujit ose alumin dhe zhivë me prejardhje nga toka dhe sedimentet e ndryshme) 
mund të preket shëndeti i njerëzve. Dëmtimi i shtresës së ozonit çon në rritje të 
ekspozimit ndaj rrezatimit ultraviolet të popullatave të mëdha, i cili mund të bëhet shkak 
për kataraktin e syrit, për kancerin e lëkurës dhe për probleme të tjera. Po kështu, edhe 
ngrohja nga serrat, shkarkimi i dyoksidit të karbonit dhe të gazeve të tjera bëhen, 
gjithashtu, një kërcënim për mjedisin. 
Më 1995 Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (PKBM) shpalli Projektin 
Global për Mjedisin (PGM), i cili prfshin ekspertë nga më shumë se 100 vende. 
Publikimi i tij i fundit (GEO-2000, PKBM, 2000) bënte të ditur se shkarkimet e CO2 
vazhdojnë të rriten me një rritje vjetore, gjatë dekadës së fundit, prej 1,3% dhe në vitin 
1996, krahasuar me 1950-ën, ishte 4 herë më i lartë. GEO-2000 na shtyn që për të 
shmangur fatkeqësi të mëdha natyrore të zbatohen sa më parë politika të reja. 
 
Llojet e sëmundjeve në botë 
 
Tranzicioni demografik dhe ai epidemiologjik 
Gjatë dy dekadave të fundit gjendja shëndetsore e shumicës së vendeve ka ndryshuar. 
Sot konstatohet një vdekshëmri e ulët dhe po ashtu një ritëm I ulët I lindjeve dhe një 
numër I kufizuar I sëmundjeve ngjitëse. Meqënëse ai është I lidhur me numrin e 
përgjithshëm të vdekjeve dhe lindjeve është emëtruar tranzicioni demografik. Gjatë 
periudhës së tranzicionit nga nivelet e larta të lindjebve dhe në ato të ulta vjen një 
periudhë e caktuar kur numri I vdekjeve vazhdon të jetë I ulët ndërsa I lindjeve mbetet I 
lartë. Gjatë kësaj periudhe ndodh rritja e numrit të popullsisë. Në shumë vende të 
zhvilluara egziston një kuadër pak ashumë I përfunduar I tanzicionit demografik. 
 13 
Niveli I lartë I vdekjeve në periudhën para tranzicionit është I lidhur ngushtë me numrin 
e lartë të sëmundjeve ngjitëse. Prandaj tranzicion I I lindjeve dhe I vdekjeve shoqërohet 
me një ndryshim të rëndësishëm në shkaqet e vdekshmërisë ku vendin kryesor që e zinin 
sëmundjet ngjitëse e zënë sëmundjet krnike jo ngjitëse. Ky ndryshim është quajtur 
tranzicion epidemiologjik. Është vërtetuar se ky lloj ndryshimi ka pasuar zhvillimin 
ekonomik të të gjitha vendeve dhe përmirësimi I strehimit, I gjendjes sanitare dhe I 
infrastrukturës urbane është shoqëruar me uljen e riskut për sëmundjet ngjitëse. 
Sigurisht këtu rol luajnë edhe faktorë të tjerë si: ritja e gjendjes ekonomike, përmirësimi 
strehimit dhe të ushqyerit, etj. Por krahas këtyre përmirësimeve konstatohet rritja e 
numrit të sëmundjeve kronike jo ngjitëse. 
 
Prirjet e vdekshëmrisë. 
Vdekshmëria e përgjithshme vazhdon të ulet ndërsa në zonat e zhvilluar ajo mbetet e 
qëndrusehme. Të dhënat mbi jetëgjatësine e pritshme tregojnë se gjendja shëndetsore 
është përmirësuar kudo në botë. Megjithatë jetëgjatësia mbetet ende shumë më e ulët në 
vendet në zhvillim se në vendet e zhvilluara. 
Në tab e mëposhtëme tregohen numri I vdekjeve për shkaqe të ndryshme si përqindje e 
vdekshmërisë së përgjithshme. Këto të dhëna nuk tregojnë konkretisht grupet ku ndodhin 
vdekjet, moshën e vdekjeve dhe ritmin e tyre. Diferencat midis dy modeleve pasqyrojnë 
strukturën moshore të dy grupeve. Por këto diferenca nuk shpjegojnë ndryshimin prej 
dhjetëfish të vdekshmërisë nga sëmundjet ngjitëse dhe diferencën mbi 20 fish të 
vdekshmërisë nga TBC. Vdekja përbën një tregues të mirë për krahasimin statistikor të 
gjendjes shëndetsore të vendeve të ndryshme. Megjithatë edhe treguesit e vdekshmërisë 
kanë kufuzimet e tyre. Informacioni I drejppërdrejtë mbi incidencën dhe prevalencën e 
sëmundjeve do të ishte një tregues I përshtatshëm. 
 
Tab nr. 
Shkaqet e vdekjeve në vendet e zhvilluara dhe në zhvillim 
Vdekshmëria e përgjithshme 
Shkaqet e vdekjeve Vendet e zhvilluara Vendet në zhvillim 
Sëmundjet infektive parazitare 1.2 41.5 
Sëmundjet kronike të aparatit të 
poshtëm respirator 
7.8 5.0 
Neoplazmat malinje 21.6 8.9 
Sëmundjet e sistemit qarkullues 46.7 10.7 
Shkaqe të lidhura me nënën 0 1.3 
Shkaqe perinatale dhe neonatale 0.7 7.9 
Shkaqe të jashtme 7.5 7.9 
Shkaqe të panjohura 14.5 16.8 
OBSH, 1995 
 
Risku vetjak I vdekjesnga sëmundjet jo ngjitëse I shprehur në % për moshat 15-60 vjec, 
gjatë tranzicionit epidemiologjik nuk rritet, përkundrazi ulet. Këto tranzicione 
shoqërohen edhe me ndryshime që lidhen me llojin e faktorëve dëmtues ndaj të cilëvë 
ekspozohen njerzit. Rreziqet kryesore në periudhën para tranzicionit janë ato të lidhura 
me varfërinë si uji I pijshëm jo I sigurt, kushtet e papërshtatshme higjineike, mungesa e 
strehimit, dotja e ajrit të brendshëm me prejardhje nga stufat dhe zjarret në oxhak. Si dhe 
dëmtimet nga cilësia e dobët e ndërtimeve. 
 14 
Por tashmë fillojnë të dominojnë faktorët dëmtues të kohrave moderne si ndotja e ajrit, 
nga automjetet, imdustria, ndotja e ujit me prejardhje industriale dhe ekspozimi ndaj 
ndotësve kimike me prejardhje nga bujqësia. Për të karakterizuar këtë ndryshim të 
faktorëve dëmtues të mjedisit është përdorur termi tranzicion I rreziqeve mjedisore. 
 
Barra e sëmundjes 
Shumë situate të cilat nuk cojnë në vdekje të njerzve vazhdojnë të jenë përgkjegjëse për 
një prevalencë të lartë të sëmundjeve ose paftësisë për punë. Barra e sëmundjes shërben 
për të matur impaktin e shëndetit të keq mbi komunitetet. Në këtë concept përfshihet 
impkyti I sëmundshmërisë dhe ai I vdekshmërisë mbi jetën normale dhe mbi 
kapacitetin për pune. Njësia që përdoret më shpesh për llogaritje në këtë rast është ajo e 
viteve të humbura të jetës. E cila me anë të metodave statistikore e kthen kohë zgjatjen 
e sëmundjes dhe të paaftësisë në një madhësi ekuivalente të krahasueshme me vitet qe 
mund të kishin humbur nga një rast sëmundje që përfundon me vdekje. 
Janë bërë përpjkeje për të shprehur barrën e sëmundjes në formën e një shifre dhe 
pikërisht në formën e një ekuivalenti të përgjithshëm të viteve të humbura të jetës. 
Ky bazohet në një numër supozimesh dhe gjykimesh shumë të pasigurta për mënyrën se 
si periudhat e sëmundjes mund të kthehen në formën e viteve pa sëmundje ose të viteve 
me mungesë paaftësie. 
Nqs supozohet se një lloj I vecantë I paftësisë është ekuivalent me një numër të caktuar 
vitesh të humbura të jetësë, kjo mund të bëhet shkak për të bërë interpretime të 
rëndësishme të këtyre llogaritjeve. 
Barra e sëmundjes mund të përshkruhet si një seri numrash të vdekshmërisë dhe të 
paaftësisë. . Psh në Suedi është llogaritur që 400.000 banorë shqetsohen nga zhurmat e 
trafikut dhe reth 100 të tjerë vdesin nga kanceri I mushkrive I lidhur me ekspozimin ndaj 
radonit. Metodat që përdoren për matjen e barrës së sëmundjes do të kërkonin një 
zhvillim të mëtejshëm.Dy problemet kryesore janë: a) nese vdekjet net ë ardhmen nuk do 
të merren parasysh dhe në seb) vdekjet në mosha të ndryshme do tu jepen vlera të 
ndryshme. 
 
Grupet vulnerabël 
Grupet më të prekshme përfshijnë fëmijët, gratë, njerzit e moshuar, minoritetet, njerzit 
me aftësi të kufizuar dhe indigjenët. I gjithë ky grupim është I prekshëm sepse nuk ka 
mundësi të ndërojë mjediset fizike të jetës. Prekshmëria e tyre mund të rritet edhe për 
shkak të përmasave të vogla trupore, sëmundjeve të para shkaktuara, pamjaftueshmëria 
ushqimore, barsmëria, etj. Vec kësaj mund të egzistojnë edhe grupe të tjera për shkak të 
sëmundjeve profesionale si asthma, për shkak të faktorëve biologjikë të lidhur me 
ndjeshmërinë. 
Fëmijët 
Fënijët për disa arsye janë më të ndjeshëm se të rriturit. Ata kanë procese metabolike që 
ndryshojnë nga të rriturit. Ata kanë aftësi të heparit dhe të veshkave jo shumë të 
zhvilluar, kështu që toksinat nuk eliminohen në kohë të shkurtër. Kështiu psh Pb ndikon 
në zhvillimin fetal dhe në sistemin nervor qëndror të fëmijeve në rritje. Fëmijët mund të 
pësojnë gjithashtu efekte kronike të shkaktuara nga ekspozimi ndaj faktorëve dëmtues 
të mjedisit se sa të rriturit. 
 15 
Fëmijët janë të dobët edhe në aspektin social . Ata kanë aftësi të kufizuara për të 
mbrojtur veten me anë të zgjedhjeve që bëjnë për shkak të njohjeve të pakta ose 
refuzimit të ekspozimit ndaj faktërëve dëmtues. 
Mjedisi ku luajnë fëmijët është gjithashtu I ekspozuar ndaj sëmundjeve infective 
mikrobvike. Pavarësisht nga puna e madhe që ka bërë OBSH cdo vit vdesin reth 2,8 
milion fëmijë dhe 3 milion të tjerë vuajnë nga sëmundje të ndryshme. 
Gratë 
Gratë megjithëse akanë realisht më pak privilegje në shoqëri dhe më pak akses ndaj 
burimeve të saj. Nga 1,3 miliard njerëz që jetojnë në varfëri, 900.milion janë gra ose 
70%. Përvec kësaj gratë vuajnë edhe nga diskriminimi për vendet e punës apo nga punët 
e vështira që kryejnë. OBSH sjell shumë shembuj që ka të bëjë me keqtrajtimin e grave 
.Megjithëse aktualisht shumë gra e kanë shtrirë aktivitetin e tyre edhe jashtë mureve të 
shtëpisë ato harxhojnë shumë më tepër kohë për punë të paguar se meshkujt. Po kështu 
shumë qëndrime kulturore dhe fetare në shumë shoqeri kanë cuar në miratimin e ligjeve 
të cilat I pengojnë gratë që të bëhen partnere të barabarta në shoqëri. 
Programi I trajnimit dhe arsimit janë bërë një prioritet I rëndësishëm drejt zhvillimit të 
qëndrueshëm. Sigurisht këto prioritete duhen të kombinohen me shërbimet shëndetsore, 
me rritjen e mundësive ekonomike dhe me zgjerimin e të drejtave të njeriut. 
Të moshuarit 
Bota po plaket. Ky fakt ka një ndikim të jashtëzakonshëm në drejtim të sigurimit të 
strehimit, kujdesit shëndetsor dhe përkrahjes sociale. Ata kanë një risk shumë më të lartë 
ndaj sëmundjeve . Shembuj të sëmundjeve specifike që prekin të moshuarit janë: 
emfizema pulmonare, sëmundjet e veshkave, demenca, diabeti, etj. Kjo kategori me 
sëmundje të aparatit të frymarjes nuk duron dot ndotjet e mjedisit. PO kështu ata mund të 
ekspozohen shumë më shpejt ndaj efekteve toksike . 
Njerzit me aftësi të kufizuar 
Numri I njerzve me aftësi të kufizuar në botë llogaritet të jetë reth 500 milion dhe pritet të 
dyfishohet . Reth 4/5 jetojnë në vendet në zhvillim dhe 1/3 e tyre janë fëmijë. Sëmundjet 
psikiatrike kronike, pirja e alkolit mund të cojnë në vetëshkatërrim dhe depression. 
Këto situate cojnë në uljen e rezistencës së organizmit ndaj agjentëve të mjedisit të 
jashtëm. 
Indigjenët 
Janë kryesisht uindividë të prirur për tu sëmurur nga infeksionet e ap respirator Po kështu 
këtu përfshihen individët me rritje të incidencë ssë sëmundjeve kronike, obezitetit, 
traumat, . Faktorë të tjerë të mjedisit social janë të lidhura ngushtë me varfërinë, mos 
furnizimi me ngrohje, energji elektrike, etj. 
Për këtë qëllim në shumë shtete janë zbatuar politika për rivlerësimin e dinjitetit vetjak si 
dhe rivleresimin e traditave të tyre. 
 
Impakti I faktorëve mjedisorë mbi shëndetin 
 Mjedisi ka një ndikim të rëndësishëm mbi shëndetin. Uji I pastër, ushqimi I 
mjaftueshëm dhe ndërprerja e zinxhirit fekalo-oral janë faktorët kryesorë për uljen e 
incidencës së sëmundjeve gastro intestinale. Përdorimi I gjerë I medikamentev ka luajtur 
rol të rëndësishëm në uljen e vdekshmërisë nga infeksionet. Një rol të rëndësishëm kanë 
luajtur ulja e mbipopullimit, përmirësimi I kushteve të strehimit dhe mjediseve të punës. 
 16 
Impaktet e mjediseve locale mbi disa grupe me një vulnerabilitet të madh mund të jenë 
shumë të mëdha. Psh përqëndrimet e Pb në ajër kanë qënë të larta në zonat urbane ku pB 
ka pasur prejardhje nga shkakrkimet e automjeteve që djegin karburante me përmbajtje 
plumbi. 
Sëmundjet e lidhura me kushtet e papërshtatshme higjien-sanitare dhe me furnizimin me 
ujë me menaxhimin e papërshtatshëm të mbetjeve të ngurta dhe kanalizimin me ndotjen e 
madhe të ajrit të brendshëm si dhe me mbipopullimin shpjegojnë që afro 30% e barrës së 
përgjithshme të sëmundjes është probabile. 
 
Lloji i mjedisit dhe 
semundjet 
kryesore të lidhura 
me të 
Barra nga këto 
sëmundje( 
miliona 
VJSH/vit) 
Ulja e arritshme 
me anë të 
ndërhyrjeve të 
mundshme(%) 
Barra e 
arritshme me anë 
të ndërhyrjeve ( 
ne VJSH/vit) 
Barra e 
arritshme për 
1000 banorënë 
VJSH/vit) 
Profesionale 318 - 36 7.1 
Kancer 79 5 4 0,8 
Neuropsikiatrike 93 5 5 0,9 
Sem.resp. kronike 47 5 2 0,5 
Muskulo skeletike 18 50 9 1.8 
Demtime 
aksidentale 
81c 20 16 3.1 
Ajri i jashtëm 
urban1 
 
Infeks.resp.akute 23 5 6 1.2 
Infeks.resp kronike 47 5 2 0.5 
Transporti rrugor 
Aksidente nga 
automjetet 
32 20 6 1.2 
Te gjitha të 
mësipërmet 
473d - 50 10.0 
a. Sëmundjet për të cilat ka të dhëna të mjaftueshme për lidhjet e tyre me mjedisin 
b. Llogaritjet janë nxjerrë nga prodhimi I efikasitetit të ndërhyrjeve dhe barrës së 
përgjithshme të sëmundjeve të shfaqura në subjektet e ekspozuara 
c. Janë llogaritur duke zbritur dëmtimet e shkaktuar nga automjetet nga numri I 
përgjithshëm I dëmtimeve të paqëllimshme ose aksidentale 
d. Është përshtatur për një llogaritje të dyfishtë. Megjithatë ajo është bazuar në 
shpërndarjen aktuale të burimeve ekonomike 
Burimi Banka Botërore 1993 
 
PENGESAT DHE MUNDËSITË PËR ZGJIDHJEN E PROBLEMEVE TË 
SHËNDETIT MJEDISOR 
 
Problemet demografike 
Impakti I njerzve mbi mjedisin është I lidhur me numrin e popullsisë dhe me nivelin e 
konsumit. Të dy faktorët lidhen në mënyrë të pavarur me njëri tjetrin dhe të dy cojnë në 
rritjen e presionit mbi mjedisin sepse ndikojnë mbi burimet dhe sasinë e mbetjeve. 
Burimet e kufizuara ndërkohë kanë vështirësuar zhvillimin e vendeve të varfra të botë 
sepse kërkesat për ujë, për ushqime dhe eergji vasren drejpërdrejt nga numri I 
përdoruesve të tij. Po kështu shumë njerëz po migrojnë drejt zonave urbane ku 
infrastruktura ralle zhvillohet me të njëjtin ritëm si ai I migrimit. 
 17 
Rajone të ndryshme të botës kanë ritme jot ë barabarta të rritjes së popullsisë > 
Mendohet se rritja vjetore gjatë viteve 1990-1995 ka qënë e qëndrueshme reth 81 milion 
banorë/vit. Pritet që popullsia në vitin 2050 të shkojë në reth 7.7-11 miliard banorë. Pjesa 
europiane dhe amerikano-veriore ka ardhur duke u zvogëluar ndërsa ajo e rajoneve të 
tjera ka mbetur e pandryshuar. Përmirësimet në kujdesin shëndetsor mund të sjellin 
ndryshime në vdekshmëri. Sidoqoftë në këtë fakt faktori më I rëndësishëm mbi ritmin e 
rritjes së popullsisë mbetet edukimi I grave. 
Përqëndrimi I njerzve dhe I prodhimit ekonomik në zonat urbane sjell uljen e kostos së 
trajtimit të mbetjeve urbane Kostoja e furnizimit me ujë/banorë e kushteve higjieno-
sanitare, e kujdesit shëndetsor, janë më të ulta në rajonet me përqëndrime të lartë të 
popullsisë. 
Madhësia , ritmi I rritjes dhe shpërndarja e popullsisë përbëjnë vetëm një pjesë të 
problemeve demografike të një vendi ose rajoni. Edhe lëvizja e popullatave përbën një 
component të rëndësishëm demografik. Migrantët për arsye ekonomike lëvizin drejt 
territoreve ku ka mundësi më të mëdha ekonomike. Zakonisht këta migrantë 
ballafaqohen me probleme të mëdha shëndetsore e mjedisore dhe rrallë kanë aksesin e 
kërkuar për shërbimet mjeksore dhe mbulesë për sigurimet shëndetsore. 
Varfëria 
Varfëria është përcaktuar nga ana e BB si pamundësia e një individi për të 
siguruar një standart minimal jetese. 
Niveli I zhvillimit të një vendi si dhe shpërndarja e burimeve Brenda tij përcaktojnë edhe 
natyrën dhe shkallën e varfërisë. Lidhja midis varfërisë dhe shënetit është e fortë. Të 
varfërit kanë zakonisht një jetëgjatësi më të shkurtër një vdekshmëri foshnjore më të lartë 
dhe një incidencë më të lartë paftësie. Ata vuajnë më shumë nga sëmundjte ngjitëse dhe 
një pjesë e madhe e jetës së tyre harxhohet në kushtet e një shëndeti të keq. Sipas 
llogarive të BB në vitin 1985 kishte reth 1.115 milion që jetonin në n nivelin e varfërisë 
të përcaktuar si 370$/person/vit ose 1$/ditë. Niveli ekstrem I varfësrisë është përcaktuar 
275$/person/vitNë përcaktimin e nivelit të varfërisë duhet të merret në konsideratë edhe 
të ardhurat e nevojshme për të rujatur një standart jetese midis vendeve të ndryshme 
mbasi ky standart ndryshon nga një vend tek tjetri. Një metodë e përshtatshme për të 
llogaritur numrin e njerzve që jetojnë në varfëri është ajo e llogaritjes së numrit të 
njerzve të cilët nuk kanë standart minimal jetese I cili përfshin ushqimin e nevojshëm, 
ujin e sigurt dhe strehimin. 
 
 Nr te 
varfërve 
në 
milion 
% e 
popullsisë 
nën nivelin 
e varfërisë 
Gap i 
varfërisë 
Vdekshmëria 
nën 5 vjec( 
për 1000 
banorë) 
Jetëgjatësi e 
pritshme në 
vite 
% fëmijë 
përfshirë në 
shkollë 
Afrika 
Sahara jugore 180 47 11 196 50 56 
Azia Lindore 280 20 1 96 67 96 
Kina 210 20 3 58 69 93 
 Azia Jugore 520 51 10 172 56 74 
India 420 55 12 199 57 81 
Europa 
Lindore 
6 8 5 23 71 90 
 Mesdheu 
lindor &Afrika 
Veriore 
60 31 2 148 61 75 
 18 
Amerika 
Latine 
70 19 1 75 66 92 
Të gjitha 
vendet në 
zhvillim 
1116 33 3 121 62 83 
 
Duke u mbeshtëtur në këto kritere është llogaritur se në vendet në zhvillim jetojnë në 
varfëri reth 2,2 miliard njerëz. Reth 1/3-2/3 jetojnë në zona të banuara jo të njohura 
zyrtarisht dhe me një infrastrukturë të papërshtatshme. Një pjesë e popullatës vuan 
efektet e dëmshme mbi shëndetin të shkaktuara nga privimi fizikm dhe përhjshtimi 
social. 
Konsumi 
Një nga pengesat për përparimin në zgjidhjen e problemeve të shëndetit mjedisor është 
diferenca e madhe midis konsumit të vendeve të ndryshme dhe pjesëve të ndryshme të të 
njëjtit vend. Konsumi shumë i lartë i energjisë dhe burimeve natyrore nga ana e vendeve 
të ndryshme dhe e grupeve më të pasura të të njëjtit vend nuk mund të përballohet 
Sipërfaqja e toikës për ruajtjen e niveleve të konsumit të burimeve dhe shkakrkimit të 
hedhurinave të një popullate si ”gjurmë ekologjike” të saj. Gjurmët ekologjike të 
qyteteve me të ardhura të mëdha janë qindra mijra herë më të mëdha se sa zonat e veta 
politike ose gjeografike dhe shumë më të mëdha se gjurmët e komuniteteve me të 
ardhura të ulta. 
Zhvillimi shikohet si një proces ku i varfri përpiqet të arrijë nivelin ekonomik dhe atë të 
jetesës së të pasurit. Detyra e cdo shoqërie është përcaktimi kufijve të konsumit të cilët 
do të mundësonin plotësimin e nevojave themelore të të gjithë njerzve, pa sakrifikuar 
mundësitë për përmirësimin e jetës personale. Përmirësimet e teknologjisë ofrojnë 
mundësi më të mëdha për ”një jetë më të mirë” për cdo individ. Teknologjia e 
informacionit mund të zvogëlojë nevojat për të udhëtuar. 
 
 
RREZIQET DHE RISQET 
 
Përkufizimi i rrezikut dhe riskut 
Vlerësimi i risqeve shëndetësore që paraqesin rreziqet mjedisore është thelbësor në 
mbrojtjen e shendetit human dhe të mjedisit. Rreziku përkufizohet si një “faktor apo 
ekspozim që mund të shkaktojë efekte të dëmshme mbi shëndetin” (Last, 1995). Ai është 
kryesisht një burim dëmtimi. Risku është përkufizuar si probabiliteti i shfaqjes së një 
dukurie p.sh që një individ të sëmuret apo të vdesë brenda një periudhe të caktuar ose 
përpara një moshe të caktuar. Një rrezik pasohet nga risku, atëherë kur ka patur 
ekspozim. Kur nuk ka ekzistuar mundësia për ekspozim, edhe pse rreziku është i 
pranishëm, nuk ka risk. 
 
Llojet e rreziqeve mjedisore për shëndetin 
Rreziqet mjedisore për shëndetin krijohen si nga burimet natyrore, ashtu dhe nga ato 
antropogene (të shkaktuara nga njeriu). Ato përfshijnë rreziqet biologjike (bakteriet, 
viruset, përëzitët dhe organizma të tjera patogjene), rreziqet kimike (si metalet toksike, 
ndotësit e ajrit, tretësit dhe pesticidet) dhe rreziqet fizike (rrezatimi, temperaturat dhe 
zhurmat). Shëndeti mund të preket seriozisht prej rreziqeve mekanike (rreziqet dhe mjetet 
 19 
motorike, sportet, banesat, bujqësia e dëmtimet në vendin e punës) dhe rreziqeve 
psikologjike (stresi, cenimi i mënyrës së jetesës, diskriminimi në vendin e punës, efektet 
e ndryshuara nga ndryshimet sociale, mungesa e kujdesit social dhe papunësia). 
Faktorët mjedisorë, në shkallë globale, si mbipopullimi, migracioni, higjiena e ulët dhe 
përdorimi i gjerë i pesticidevetë përfshirë në mënyrë të tërthortë në transmetimin e 
agjentëve infektivë kanë pasur një efekt të madh në gjasjen e sëmundjeve.kur sëmundjet 
infektive janë pakësuar, faktorë të tjerë mjedisorë, që shkaktojnë sëmundjet humane 
(kimikatet, rrezatimi jonizues, rrezatimi ultraviolet) bëhen gjithmonë e më të rëndësishëm 
si përcaktues të shëndetit. Disa prej rreziqeve më tradicionale, të cilat janë më 
mbizotëruese në vendet më pak të zhvilluara e në zonat rurale dhe rreziqet moderne, të 
cilat po bëhen më të rëndësishme me rritjen e urbanizimit dhe të industrializimit, janë 
paraqitur në tabelën 2.1. 
 
Tabela 2.1. 
RREZIQET TRADICIONALE DHE RREZIQET MODERNE 
 
Rreziqet tradicionale Rreziqet moderne 
Vektorët e sëmundjeve Tymi i cigares 
Agjentët infektivë Rreziqet e transportit 
Banesat dhe vendbanimet e papërshtatshme Ndotja me ujëra të zeza dhe industriale 
Cilësia e ulët e ujit të pijshëm dhe saniteti Ndotja e ajrit atmosferik prej industrisë dhe 
automjeteve 
Pamjaftueshmëritë e dietës Mbipërdorimi apo keqpërdorimi i kimikateve 
Rreziqet e fëmijëve të porsalindur Makineritë industriale 
Kafshët e egra dhe ato shtëpiake Dieta e balancuar 
Rreziqet e dëmtimeve në bujqësi 
 
Rreziqet e shëndetit mjedisor mund të studiohen në mënyra të ndryshme. Një nga rrugët 
që përdoret për të shqyrtuar natyrën e tyre është ajo e ndarjes sipas llojit biologjik, kimik, 
fizik, mekanik apo psikologjik. Rreziqet biologjike mund të ndahen në viruse, bakterie, 
parazitë etj. Edhe mënyra e ekspozimit të tyre, p.sh. nëpërmjet ajrit, ujit, tokës përbën një 
parim për klasifikimin e tyre. Çdo mënyrë ekspozimi mund të ndahet më tej për qëllime 
të veçanta diskutimi si p.sh. ajri i brendshëm kundrejt ajrit të jashtëm, fokusimi mbi 
vendin ku shfaqet rreziku si p.sh. në shtëpi, në shkollë, në spital ose në komunitet. Tabela 
2.2. na jep një kuadër konceptual të rreziqeve biologjike, kimike dhe fizike sipas rrugve 
të ekspozimit dhe faktorëve lidhur me to. 
Për të lehtësuar një kuptim sa më të qartë, meqenës rreziku mjedisor është një fushë 
shumë e gjerë, është tentuar të përdoret një mënyrë praktike e mësimdhënies, duke e 
ndarë atë në pjesë. Në praktikën e shëndetit mjedisor është esenciale të zotërosh njohuritë 
bazë të mikrobiologjisë, të toksikologjisë, tëtë fizikës shëndetësore, të ergonomisë dhe të 
shkencave psikosociale. 
Rreziqet e ndryshme mund të përshkruhen, gjithashtu, në kontekstin e bujqësisë, 
vendbanive dhe industrisë. Kjo mënyrë mundëson lidhjen e problemeve mjedisore me 
problemet e komunitetit dhe me ato të zhvillimit ekonomik. 
 
Tabela 2.2. 
RREZIQET BIOLOGJIKE, KIMIKE DHE FIZIKE 
SIPAS RRUGËVE TË EKSPOZIMIT 
 20 
 
 Biologjikë Kimikë Fizikë 
Ajri 
Agjent/burim Mikroorganizmat Tymrat, pluhuri dhe 
grimcat 
Rrezatimi, nxehtësia dhe 
zhurmat 
Faktor vektorial Kolla dhe spërkalat Ajri i ndotur Klima dhe ekspozimet e 
padalluara 
Mënyrat e ekspozimit Inhalacioni, kontakti Inhalacioni, kontakti Inhalacioni, futja direkt 
në trup 
Uji 
Agjent/burim Mikroorganizmat, 
materialet organike të 
shpërbëra 
Shkarkimet e ujërave të 
zeza dhe grumbullimet e 
tyre 
Rrezatimi, uji ftohës në 
stacionet energjetike 
Faktor vektorial Insektet, minjtë, 
kërmijëtë, ekskretimet e 
kafshëve, zinxhiri 
ushqimor 
Uji dfhe ushqimet e 
ndotura 
Aksidentet, uji dhe 
ushqimet e ndotura 
Mënyrat e ekspozimit Pickimet, gëlltitja, 
kontakti 
Gëlltitja, kontakti Gëlltitja, kontakti 
Toka 
Agjent/burim Organizmat e tokës Të ngurtë, të lëngët Rrezatimi 
Faktor vektorial Materiali organik i 
shpërbërë që siguron 
ushqimin e vektorëve 
Ushqimet dhe ujërat 
nëntokësore të ndotura 
Aksidentet, ushqimet 
dhe ujërat nëntokësore 
të ndotura 
Rrugër e ekspozimit Kontakti, pickimet Gëlltitja, kontakti Gëlltitja, kontakti 
Adaptuar nga Schaefer, 1991. 
 
RREZIQET BIOLOGJIKE 
Llojet e rreziqeve biologjike 
Rreziqetbiologjike përfshijnë të gjitha format e jetës si dhe produktet që ato prodhojnë, të 
cilat mund të shkaktojnë efekte negative në shëndet. Këto rreziqe janë bimë, insekte, 
brejtës dhe kafshë të tjera, kërpudha baktere, viruse dhe shumë lloj toksinash dhe 
alergjentësh. Një lloj i veçantë i rrezikut biologjik, i zbuluar rishtazi është quajtur prion 
(sëmundja që prodhon grimca proteinike). Ai ka të bëjë me një numër sëmundjesh, 
përfshi sëmundjen Creutzfeldt-jacob (e lopës së çmendur). 
Shëndeti mjedisor varet shumë nga efektet shëndetësore të lidhura me ekspozimin ndaj 
mikroorganizmave dhe parazitëve, shfaqja dhe përhapja e të cilave varet nga faktorët 
mjedisorë. 
Mikroorganizmat me interes për shëndetin mjedisor përfshijnë bakteriet, viruset dhe 
protozoarët si p.sh. amebat. Shumica e mikroorganizmave dhe parazitëve, për të dëmtuar 
trupin e njeriut, është e nevojshmë të rriten brenda organizmit. Bakteret dhe protozoarët 
mund të jetojnë dhe të shumëzohen jashtë qelizave të tjera. Ato mund të jetojnë për një 
periudhë të gjatë në produktet ushqimore ose ujë dhe të shumëzohen për aq kohë sa atje 
ka mjaft nutrientë, ndërsa pH dhe temperatura duhet të jenë brenda limiteve që 
mundësojnë jetesën e tyre. Viruset, megjithëse nuk mund të shumëzohen jashtë qelizave 
të tjera mund të mbijetojnë për periudha të gjata dhe të mbeten infektues. Për të mbajtur 
ciklin e tyre jetësor viruset duhet të hyjnë në qelizat humane, në ato të kafshëve, të 
insekteve apo të bimëve. Shumë sëmundje të shkaktuara nga mikroorganizmat mund të 
përhapen nga një person tek tjeti. Këto sëmundje të konsideruara si rrezik i shëndetit 
mjedisor nga personi në person përfshijnë tuberkulozin (i cili shtohet shumë në kushtet e 
 21 
shtëpive të varfëra dhe të mbipopulluara) dhe shumë sëmudje infektive të fëmijërisë. Pesë 
vrasësit kryesorë infektivë në botë janë infeksionet respiratore akute, diarreja, 
tuberkulozi, malarja dhe fruthi. 
Kur një sëmundje mund të përhapet nga një person në një tjetër është quajtur sëmundje 
infektive ose e transmetueshme. Përhapja mund të jetë direkte nga kontakti midis dy 
personave, siç ndodh me sëmundjet seksualisht të transmetueshme ose mund të 
transmetohet përmes ajrit, siç ndodh me gripin ose tuberkulozin. Përhapja mund të 
realizohet, gjithashtu, nëpërmjet mjeteve të tjera, siç janë materialet e kontaminuara prej 
një personi të infektuar, si p.sh. ushqimet e ndotura me vezë helmintesh. Së fundmi, edhe 
vektorët (kafshë apo insekte që mbartin mikroorganizma apo parazitë dhe infektojnë një 
person nëpërmjet picktimit, si p.sh. malarja që përhapet nëpërmjet mushkonjave) mund të 
përhapin sëmundje. 
Disa baktere dhe parazitë prodhojnë toksina që mund të shkaktojnë sëmundje më shumë 
për shkak të veprimit helmues të tyre sesa të infeksionit. Shumë helmime ushqimore 
shkaktohen nga toksinat e prodhuara nga bakteret. Ndryshimi midis një infeksioni dhe një 
reaksioni toksik është i rëndësishëm. Sëmundjet që shkaktohen nga toksinat e baktereve 
nuk janë ngjitëse. Kjo është arsyeja që ato nuk përhapen nga personi në person, por 
kufizohen tek njerëzit që përdorin ushqimin e kontaminuar. 
 
Klasifikimi i mikroorganizmave infective ne grupe risku sipas OBSH (2004) 
Cdo shtet i klasifikon agjentet ne baze te patogjenicitetit te organizmit, menyres se 
trasmetimit dhe shkallezimit te organizmit bujtes. Kjo mund te ndikohet ne baze te nivele 
egzistuese te imunitetit, densitetit te levizjes te popullatve te bujteseve, pranise se 
vektoreve te vecante dhe standarteve te higjienes se mjedisit. 
Vlefshmeria e masave parandaluese. 
Nder keto masa mund te perfshihen : profilaksia permes vaksinimit ose antiserumi; masat 
sanitare, etj ushqimi dhe higjiena e ujit; kontrolli i rezervuareve te kafsheve ose vektoret 
artropode; levizja e njerzve ose kafsheve ; dhe importimi i kafsheve te infektuara ose 
produkteve te kafsheve. 
Vlefshmeria e trajtimeve efektive. 
Kjo perfshin imunitetin pasiv dhe vaksinimet pas ekspozimit, antibiotiket dhe agjentet 
kimioterapeutike, duke marre ne konsideratemundesine e shtameve emergjente 
rezistente. Eshte e rendesishme te ndermeren masa parandaluese ne hapsiren gjeografike 
ne te cilen jane shparendare mikroorganizmat. 
Grupi I i Riskut i OBSH (nuk ka apo ka nje risk te vogel individual apo per komunitetin 
). Nje mikrorganizmem qe eshte i papershtatshem te shkaktoje semundje ne njerez dhe 
kafshe. 
Grupi II i Riskut i OBSH (risk i moderuar ose i ulet individual apo i komunitetit). Nje 
patogjen qe mund te shkaktoje nje semundje humane ose tek kafshet por eshte e veshtire 
te shkaktoje nje rrezik serioz tek punonjesit e laboratoreve , komuniteti, por masat 
efektive dhe ato parandaluese jane ne dispozicion dhe rreziku i infeksionit te shperndare 
eshte i limituar . 
Grupi III i Riskut i OBSH (risk i larte individual , risk i ulet i komunitetit). Nje 
patogjen qe zakonisht shkakton semundje serioze humane ose te kafsheve por zakonisht 
nuk 
shperndahet nga nje individ i infektuar tek nje tjeter. Jane efektive masa parandaluese. 
 22 
Grupi IV i Riskut i OBSH (risk individual dhe risk per komunitetin i larte). Nje 
patogjen qe zakonisht shkakton semundje serioze tek njerzit apo kafshet dhe qe mund te 
trasmetohet lehte nga nje individ tek tjetri direkt ose indirekt. Trajtimi efektiv dhe masat 
parandaluese nuk jane zakonisht te vlefshme. 
 
Komuniteti Europian Ekonomik (2000) 
Dir. 2000/54/EC dhe Dir. 90/679/EEC (e adoptuar ne 20 Nentor 1990; e rishikuar ne 18 
shtator 2000) ne mbrojtjen e puntoreve nga risqet ne lidhje me ekspozimin karshi 
agjenteve biologjike ne pune parashikon klasifikimin e agjenteve biologjike ne kater 
grupe risku infeksionesh duke ndjekur kriteret e meposhteme: 
Grupi 1 agjente biologjike do te thote mjete qe nuk jane te pershtatshme te shkaktojne 
semundje humane. 
Grupi 2 agjente biologjike do te thote mjete qe mund te shkaktojne semundje tek njerzit 
dhe mund te jene rrezik per shendetin e punonjesve, jane te papershtatshme per tu 
perhapur ne komunitet , ka profilaksi efektive apo trajtim te pershtatshem. 
Grupi 3 agjente biologjike do te thote qe mund te shkaktoje semundje te renda humane 
dhe perfaqson nje rrezik serioz per punonjesit, ai mund te perfaqsoje nje rrezik potencial 
edhe per komunitetin , por ka profilaksi efektive apo trajtim te pershtatshem. 
Grupi 4 agjente biologjike do te thote nje qe shkakton semundje te renda humane dhe 
eshte shume i rezikshem per punonjesit , mund te shkaktoje risk te larte per komunitetin , 
nuk ka profilaksi efektive apo trajtim te pershattshem. 
 
Përhapjë e rreziqeve biologjike 
Uji i ndotur me ekstremente humane përbën rrugën kryesore për përhapjen e kolerës, 
etheve tifoide dhe sëmundjeve të tjera diarreike, hepatitit dhe shistosomiazës. Kushtet jo 
të përshtatshme higjienike, shkarkimi i ujërave të zeza të patrajtuara në ujërat 
sipërfaqësore dhe higjiena e ulët mbeten në qendër të vëmendjes së veprimeve 
parandaluese të të gjitha vendeve. Në vendet e zhvilluara, me një sistem trajtimi pak a 
shumë të kompletuar të ujërave të pijshëm e të ujërave të zeza, sëmundjet diarreike me 
origjinë nga uji janë parandaluar në mënyrë efikase, por kostoja e parandalimit kushton 
çdo vit miliarda dollarë. Mbipopullimi dhe ventilimi i dobët i shtëpive kontribuojnë në 
transmetimin në rrugë ajrore të TBC-së, të fruthit, të gripit e të pneumonisë, të pertusit 
dhe të meningitit cerebrospinal. Mbarështrimi johigjienik i kafshëve ndihmon në 
transmetimin e zoonozave (sëmundje të kafshëve që mund të prekin edhe njerëz) si p.sh. 
murtaja. Ndotja e tokës dhe e ujit kontribon në përhapjen e sëmundjeve të bartura nga 
vektorë të ndryshëm (insekte e brejtës) si p.sh. malarja,trakoma, shistosomiaza, filiariaza, 
ethet e verdhq, murtaja, tifoja dhe tripanosomiaza. Ndërsa ujërët e ndenjura, banesat 
josanitare dhe vendet e grumbullimit të mbeturianve ndihmojnë në shumëzimin e 
insekteve dhe mbështesin direkt vektorët e sëmundjeve. Ky kombinacion mundëson 
përhapjen e malarjes, sëmundjes me vdekjeprurëse. 
Shumë parazitë shkaktojnë sëmundje tropikale, të cilat hasen thuajse vetëm në zonat 
përkatëse tropikale. Shkaku i këtij kufizimi gjeografik është fakti se përhapja e tyre varet 
nga një insekt vektor, i cili mund të mbijetojë në disa kushte të caktuara klimatike. Midis 
sëmundjeve më të rëndësishme tropikale mund të përmendim malarjen, shistosomiazën, 
filariazën dhe drakunkuliazën. Megjithatë, shumë sëmundje si p.sh. tuberkulozi, edhe pse 
janë të zakonshme në zonat tropikale dhe kontribuojnë në barrn e sëmundjes së vendeve 
 23 
në zhvillim, nuk janë konsideruar si sëmundje tropikale. Ndryshimet mjedisore dhe 
çrregullimet e balancave të habitateve natyrore mund të kenë efekte të rëndësishme në 
përhapjen e sëmundjeve infektive. 
 
Mënyrat e ekspozimit 
Rrugët kryesore të ekspozimit mjedisor për rreziqet biologjike janë ajri, uji dhe 
ushqimet.disa parazitë hyjnë në organizëm nëpërmjet përshkimit të lëkurës (p.sh. 
ankilostomiaza dhe shistosomiaza) dhe të tjerë futen në trupin e njeriut nëpërmjet 
pickimit të insekteve (malarja). Bakteret dhe parazitët mund të përhapen edhe nëpërmjet 
lëkurës së ndotur me material tokësor ose nëpërmjet pluhurave në rrugë ajrore, që mund 
të infektojnë një person. 
Problem më i madh unikal i shëndetit mjedisor është përhapja me anë të ujit e bakterve 
dhe fekaleve. Kolera është një shembull i sëmundjeve serioze të këtij lloji. Shenjë 
dalluese e kolerës është diarreja shumë e shpeshtë dhe e ujshme. Personi dehidratohet në 
mënyrë të menjëhershme dhe madje nëse nuk i bëhet trajtimi i duhur për të zëvendësuar 
lëngjet e humbura të trupit, mund të vdesë. Edhe një numër bakteresh të tjera e viruse të 
ndryshme që gjenden në ujin e pijshëm mund të shkaktojnë sëmundje diarreike dhe janë 
përgjegjëse për nivelet e larta të vdekshmërisë s fëmijëve në vendet në zhvillim. Për 
mbrojtjen e popullatave në këto vende përdoret filtrimi efikas dhe klorinimi i ujit, si dhe 
mirëmbajtja e sistemeve të furnizimit me ujë. Këto kanë një kosto të konsiderueshme. 
Në rastet e dëmtimit të këtyre sistemeve të furnizimit me ujë, për shkak të fatkeqësive 
natyrore si p.sh. tërmete ose luftëra, shqetësimi më i madh mbetet risku i shpërthimit të 
epidemive të përhapura me anë të ujit të pijshëm. 
Një tjetër rrugë ekspozimi është marrja e ushqimeve të cilat përbëjnë një mjedis të 
rëndësishëm për rritjen e baktereve.. një numër i vogël bakteresh, i pamjaftueshëm për të 
shkaktuar sëmundje me anë të ujit, në ushqime mund të shtohet dhe të arrijë në nivele të 
tilla që mund të shkaktojnë infeksion. Numri i baktereve (viruseve apo parazitëve) që 
nevojiten për të shkaktuar një sëmundje specifike (në një individ) është quajtur doza 
minimale infektuese. Ekspozimi ndaj një numri më të vogël se kjo dozë nuk përfundon 
me infektim. Rritjë e baktereve në ushqim varet nga tre faktorë: lloji i ushqimit, aftësia e 
baktereve për t’u rritur në këtë ushqim dhe temperatura, e cila është më e rëndësishmja. 
Ruajtja e ushqimeve në temperaturën e dhomës mund të çojë në një rritje të rrezikshme të 
baktereve. Në temperaturat poshtë 4oC ose mbi 60oC rritja e tyre është zakonisht shumë e 
vogël. (Ideale do të ishte temperatura e frigoriferit që gjatë gjithë kohës të mbahej 4oC.) 
Problemi kryesor i rreziqeve biologjike nga toka është ai i përhapjes së helminteve nga 
një person i infektuar që defekon në tokë. Infektimet nga krimbat e zorrëve janë shumë të 
përhapura në zonat e varfëra të vendeve në zhvillim, veçanërisht midis fëmijëve që luajnë 
në tokë dhe nuk janë në gjendje të marrin masa parandaluese. 
 
Shpërndarja e agjentëve biologjikë në organizëm, rritja dhe mekanizmat mbrojtëse 
Shumë viruse, baktere e parazitë mund të shkaktojnë infeksione në vendin e kontaktit të 
parë me trupin. P.sh. virusi i gripit të zakonshëm thithet dhe shkakton infeksion të 
aparatittë sipërm respirator. Stafilokoku mundtë shkaktojë puçrra të lëkurës dhe 
helmintet; pas gëlltitjes në aparatin tretës mund të shkaktojnë sëmundjen e krimbave të 
zorrëve. Mikrobe të tjera infektojnë trupin dhe shkaktojnë sëmundje në pjesë të largëta 
nga vendi i hyrjes. Pasi një person është ekspozuar ndaj një agjenti biologjik ose patogjen 
 24 
ai mund të shpërndahet me anë të gjakut, të limfës ose lëngjeve të tjera të trupit, në pjesë 
të tjera të organizmit, më të përshtatshme për rritjen e agjentëve patogjenë. Disa baktere 
janë shumë specifike për sa i përket vendeve ku ato mund të rriten dhe të shkaktojnë 
dëmtime. P.sh. poliovirusi mund të rritet në zorrë dhe të shkaktojë diarre (kjo është rruga 
e përhapjes së virusit), por ai mund të rritet edhe në disa qeliza nervore të veçanta të 
medulës spinale dhe të shkaktojë paralizë. 
Trupi human, fatmirësisht, ka sistem imun, një mekanizëm të fuqishëm mbrojtës nga 
agjentët biologjikë. Ky sistem përfshin një numër qelizash të specializuara që 
identifikojnë agjentët infeksiozë si “pushtues” që mund të shkaktojnë dëmtime dhe i 
bllokojnë ose i godasin ata me antitrupëza. Kështu, një infeksion i njohur, në sajë të 
këtyre antitrupëzave mund të ngadalësohet ose të ndërpritet. Sëmundjet e rrezikshme, që 
përhapen në mënyrë të shpejtë si kolera dhe fruthi, kanë shpesh një dozë të vogël 
infektuese. Niveli i dozës infektuese minimale mund të variojë shumë nga një individ tek 
tjetri dhe përcaktohet, midis faktorëve të tjerë, edhe nga kushtet fizike dhe gjendja e tyre 
nutricionale. 
Bakteret dhe parazitët mund të “shtypen” apo të vriten me anë të medikamenteve 
specifike të quajtura antibiotikë. Kur medikamentet nuk janë të mundshëm pacienti mund 
të shërohet në sajë të mbrojtes imune. Por duhet theksuar se zotërimi i medikamenteve, 
për shumë sëmundje, e bën kurimin shumë më të shpejtë dhe me efektiv, si p.sh. për 
tuberkulozin, tonsilitin streptokoksik dhe helmintet intestinale. Përdorimi i antibiotikëve 
për sëmundje të tilla si meningiti është esencial për ruajtjen e jetës së pacientëve. 
Një aspekt i rëndësishëm i rritjes së baktereve është se disa prej tyre, gjatë procesit të 
rritjes, prodhojnë toksina të fuqishme (substanca kimike që shkaktojnë dëmtime 
shëndetësore). P.sh. aspekti më i rrezikshëm i kolerës është dëmtimi i faqes së brendshme 
të intestinit i shkaktuar prej toksinave që prodhohen nga bakteri i kolerës. Ky dëmtim 
bëhet shkak për një humbje të madhe të lëngjeve (diarreja e ujshme)që nëse zëvendësimi 
intravenoz i lëngjeve nuk bëhet si duhet kërcënon jetën e personit. Po ashtu, gjatë rritjes 
së baktereve në ushqime mund të formohen toksina që janë aq të fuqishme sa që helmimi 
pas marrjes së ushqimit të ndotur përbën një risk shëndetësor më të madh sesa vetë 
infeksioni. P.sh. stafilokoku prodhon një toksinë që mund të shkaktojë diarre dhe të 
vjella. Toksina më e rrezikshme e formuar në këtë rrugë është ajo që shkakton sëmundjen 
vdekjeprurëse të butilizmit. 
 
Efektet shëndetësore 
Kur një organizëm biologjik arrin të futet në trupin e një strehuesi dhe të shkaktojë një 
sëmundje, atëherë kemi një infeksion. Infeksioni mund të shfaqet në çdo pjesë të trupit, 
por shumë organizma janë të prirur të shkaktojnë infeksion vetëm në disa organe dhe 
shkaktojnë sëmundje që dallohen mes tyre. Sëmundjet diarreike janë shkak për një 
vdekshmëri të lartë të fëmijëve në vendet në zhvillim (0-1 vjeç). 
Infeksionet respiratore janë gjithashtu sëmundje nga më të shpeshtat. Sërish fëmijët janë 
më të prekshëm. Shumë të rritur (veçanërisht të moshuarit dhe njerëzit me sistem 
imunitar të frenuar siç janë pacientët me HIV-AIDS) janë risk për TBC-në dhe 
pneumoninë. 
Sëmundjet seksualisht të transmetueshme janë rivlerësuar tërësisht për shkak të 
përhapjes së HIV-AIDS-it megjithëse vetë AIDS-i nuk konsiderohet si një sëmundje 
mjedisore, ai mund të ndikojë shumë nëpërhapjen e sëmundjeve të tjera të lidhura me 
 25 
mjedisin. AIDS-i, për shkak të dëmtimeve që shkakton në sistemin imunitar dhe në 
mbrojtjen e organizmit nga sëmundjet e tjera, mund të çojë në rishfaqjen e tuberkulozit. 
Midis shumë baktereve dhe parazitëve është zhvilluar rezistenca ndaj antibiotikëve. 
Infeksionet e shkaktuara nga organizmat rezistente mund të jetë e vështirë të trajtohen 
dhe mund të përhapen tek të tjerët, të cilët nëse trajtimi do të kishte qenë më i sukseshëm 
nuk do të ekspozoheshin. P.sh. disa raste të tuberkulozit janë shkaktuar për shkak të 
trajtimit joefektiv të pacientëve me antibiotikë ndaj të cilëve bacilet e tij janë rezistente 
dhe infektojnë të tjerët. 
 
Metodat e kërkimit 
Mikrobiologët kanë zhvilluar metoda laboratorike për të identifikuar dhe kuantifikuar 
shfaqjen në çdo mjedis të shumicës së viruseve, baktereve dhe paraitëve. Këto mjete janë 
përmirësuar në mënyrë të vazhdueshme në bazë të njohurive të reja rreth mikrostrukturës 
së agjentëve biologjikë, veçanërisht strukturës së ADN-së së tyre. Në këtë mënyrë mund 
të testohen mostrat e feçeve të një personi me diarre për të identifikuar agjentin specifik 
përgjegjës për sëmundjen. Në qoftë se ka gjasa që agjenti të shfaqet në gjak, atëherë 
analizat e mëtejshme mund të përqendrohen në gjak. Edhe parazitët mund të 
identifikohen në gjak. Disa prej tyre si plasmodiumi i malarjes mund të zbulohen 
lehtësisht duke përdorur një mikroskop. Edhe ekzistenca e antitrupëzave kundër 
mikrobeve të caktuara mund të tregojë nëse një person ka patur ose jo një infeksion në të 
kaluarën. Mostrat që merren për të përcaktuar përqendrimin e viruseve në një material 
mund të merren dhe të vendosen në qeliza të gjalla ku rriten viruset dhe eventualisht 
mund të llogariten. Rritja e baktereve për llogaritjen e tyre mund të realizohet në mjedise 
speciale agari. Për parazitët e mëdhenj mund të jetë i mjaftueshëm numërimi direkt i 
organizmave. 
Normalisht, stafi i klinikave shëndetësore i kryen këto kërkime në materialet e marra nga 
pacientët. Matjet e mikroorganizmave në shëndetin mjedisor bëhen shpesh në materiale të 
tilla mjedisore si uji i pijshëm, ushqimet dhe toka. Për identifikimin dhe kuantifikimin e 
agjentëve biologjikë përdoret i njëjti lloj mjetesh. Një ndryshim i rëndësishëm i kësaj 
metode është përdorimi i indikatorëve zëvendësues të agjentëve biologjikë që paraqesin 
interes. P.sh. për monitorimin rutinor të ujit të pijshëm, për të vlerësuar nëse ai ka një 
cilësi të pranueshme ose jo, përdoren matjet e escherichia coli, i cili është një bakter 
koliform i organizmit. Këto baktere normalisht nuk shkaktojnë sëmundje, sepse janë 
bakteret më të zakonshme të florës normale të zorrëve. Shkaku pse ato përdoren si 
indikatorë të cilësisë së ujit është fakti që ato tregojnë nëse uji është i ndotur me feçe, të 
cilat janë burim i rëndësishëm i baktereve sëmundjeshkaktuese të ujit të pijshëm. 
 
RREZIQET KIMIKE 
 
Rreziku, risku dhe toksiciteti 
Që nga fillimi i shekullit të kaluar janë sintetizuar në laboratorë afërsisht ë0 milionë 
bashkime kimike. Rreth 1% e këtyre kimikateve janë prodhuar për qëllime tregtare dhe 
janë përdorur në mënyrë direkte (pesticidet dhe fertilizuesit). Shumica e kimikateve 
paraqesin lëndë të ndërmjetme të krijuar a gjatë prodhimit të produktit final për 
përdorimin human. Realisht nuk ka asnjë sektor të aktivitetit human që të mos përdorë 
produkte kimike, të cilat kanë krijuar vërtet përfitime të mëdha për shoqërinë si trajtimi i 
 26 
sëmundjeve me produkte farmaceutike apo përdorimi i plehrave kimike për rritjen e 
produkteve ushqimore. 
Të gjitha kimikatet kanë një shkallë të madhe toksiciteti, me një risk shëndetësor që 
është në radhë të parë funksion i toksicitetit dhe i zgjatjes së ekspozimit. Megjithatë, 
shumica e kimikateve nuk është testuar në mënyrë të përshtatshme për të përcaktuar 
toksicitetin e tyre. 
Për të ndryshuar këtë situatë janë bërë përpjekje ndërkombëtare. Programi i Kombeve të 
Bashkuara për Mjedisin (PKBM) përgatit më 1976 RegjistrinKombëtar të Kimikateve 
Potencialisht Toksike i cili tanimë ka një dosje të kompjuterizuar të dhënash për qindra 
kimikate. Dosja të veçanta ekzistojnë edhe për menaxhimin dhe zhdëmtimin e 
mbeturinave, të kimikateve aktualisht të provuara për efektet e tyre toksike dhe për 
rregullat kombëtare për mijëra lëndë. Në 1980 OBSH, PKBM dhe ZNP për të vlerësuar 
risqet që paraqesin ndaj shëndetit human dhe mjedisit kanë krijuar Programin 
Ndërkombëtar mbi Sigurinë nga Kimikatet (PNSK).ky program i publikon vlerësimet e 
veta në pesë forma: Kriteret e Shëndetit Mjedisor (të detajuara), të cilat do t’u 
shërbejnë ekspertëve dhe shkencëtarëve; Udhëzues për Shëndetin dhe Sigurinë – një 
përmbledhje e shkurtër joteknike për administratorët, menaxherët dhe vendimmarrësit; 
Kartat Ndërkombëtare të Sigurisë Kimike, të cilat shërbejnë si referenca të gatshme 
për vendet e punës; Monografitë e Informimit mbi Helmet për përdorim mjekësor dhe 
Dokumente Përmbledhëse Ndërkombëtare për Vlerësimin Kimik. 
E rëndësishme është të bëhet dallimi midis termave të rrezikut, riskut dhe toksicitetit. 
Toksiciteti i një substance është përcaktuar si një kapacitet natyral për të shkaktuar 
dëme në një organizëm të gjallë (individ, kafshë ose bimë). Një substancë me toksicitet 
të lartë dëmton organizmin edhe kur futet në sasi të vogla. Substancat me toksicitet të 
ulët, nëse përqendrimi i tyre në indet target nuk është mjaftueshëm i lartë, nuk mund të 
prodhijë ndonjë efekt. Që kimikatet të paraqesin ndonjë risk duhet të mundësohet një 
ekspozim real apo potencial ndaj tyre. Faktorët që duhen marrë në konsideratë kur 
vlerësojmë riskun që paraqet një substancë toksike përfshijnë sasinë e substancave të 
absorbuara (d.m.th. dozën), mënyrën sesi trupi e metabolizon substancën si edhe natyrën 
dhe shtrirjen e efekteve shëndetësore të shkaktuara në një nivel të dhënë ekspozimi. Doza 
nga ana e vet varet nga mënyra, kohëzgjatja dhe frekuenca e ekspozimit. Duhen marrë në 
konsideratë gjithashtu individët e popullatës që mund të jenë më të ndjeshëm ndaj 
toksinave si dhe fakti nëse dëmtimi është i përhershëm apo i kthyeshëm. 
Për të identifikuar dhe kategorizuar rreziqet kimike janë të nevojshme njohuritë e 
mëposhtme: 1) vetitë e tyre fizike dhe kimike; 2) rrugët e futjes së tyre në organizëm; 3) 
shpërndarja dhe metabolizmi i tyre; 4) efektet që ato kanë në sistemet e organizimit; 5) 
rreziqet kimike ne një mjedis real. 
 
Klasifikimi kimik 
Tashmë ekziston një numër i madh sistemesh të klasifikimit kimik. Klasifikimi kimik 
është në dy grupe të mëdha: 1) kimikatet inorganike, të cilat nuk përmbajnë ose kanë 
shumë pak atome karboni dhe 2) kimikatet organike, të cilat kanë një strukturë të bazuar 
në atome karboni. 
 
Substancat inorganike 
 27 
1. Halogjenët janë elementë që formojnë një kripë nga lidhja e drejtpërdrejtë me një 
metal. Ato përfshijnë klorin, fluorin, bromin dhe jodin. Fluori dhe klori në 
temperaturë dhe presion të zakonshëm janë gaze; bromi është në gjendje të lëngët dhe 
jodi i ngurtë. Kur ata vendosen në ujë zhvillohen reaksione që shoqërohen me 
prodhimin e acideve që irritojnë indet. Halogjenët si në gjendje elementesh, ashtu 
edhe në formë bashkimesh kanë toksicitetin e tyre nëtyror. Simptoma kryesore e 
inhalimit të halogjenëve, duke përjashtuar organohalogjenët, është irritimi i aparatit 
respirator me një shkallë dëmtimi që varet nga përqendrimi i tyre. 
2. Materialet korrozive (gërryese) përfshijnë, midis të tjerash, komponimet alkaline 
siç janë amoniaku, hidroksidi i kalciumit, oksidi i kalciumit, hidroksidi i potasiumit, 
karbonati dhe hidroksidi i natriumit. Këto lëndë shkaktojnë gërryerje lokale të indeve 
si të lëkurës, syve dhe aparatit respirator. Këto efekte mund të shkaktohen edhe nga 
acidet. Acidi sulfurik dhe acidi kromik janë kimikate të zakonshme industriale. 
Komponente të tjera me efekte gërryese apo irrituese përfshijnë ndotësit e zakonshëm 
të ajrit si ozoni dhe oksidet e azotit. Ozoni (O3) është shumë irritues ndaj 
membranave mukoze (të syve, hundës dhe gojës), ndërsa dioksidi i azotit (NO2) është 
një irritant i moderuar. Të dy mund të provokojnë atakun asmatik. 
3. Metalet si kadmiumi, kromi, bakri, plumbi, magnezi, mërkuri, nikeli dhe arseniku 
janë toksikë dhe vazhdimisht ekzistojnë në mjedis. Kromi, bakri dhe magnezi 
paraqesin metale të domosdoshme për organizmat e gjalla.si transformimet në mjedis, 
ashtu edhe niveli i toksicitetit të metaleve varen fuqimisht nga forma e tyre fizike dhe 
kimike. Organizmat e gjalla janë në gjendje të ndryshojnë format kimike të këtyre 
lëndëve, duke ndryshuar kështu edhe riskun shëndetësor që lidhet me ekspozimin 
ndaj këtyre kimikateve. P.sh. bakteret mund të transformojnë jonet e mërkurit në 
mërkur metilik, i cili është i tretshëm në yndyrna dhe për këtë arsye mund të 
akumulohet në peshk dhe të hyjë në zinxhirin ushqimor human. Po ështu, disa forma 
të plumbit organik (derivatet e metilit dhe të etilit si p.sh. tetraetili i plumbit) janë 
tretësa organikë dhe janë përdorur në benzinë si faktorë antindezës. Përdorimi i tyre, 
për shkak se komponimet e plumbit kanë veprim neurotoksik, është ndaluar në shumë 
vende.për shumë prej këtyre kimikateve janë hartuar nga ana e PNSK-së kriteret e 
shëndetit mjedisor. 
 
Komponimet organike 
1.Hidrokarburet. Paraqesin në vetvete një varg molekulash karboni, ku janë fiksuar 
molekulat e hidrogjenit. Hidrokarburet alifatike si ato me zinxhir të shkurtër, ashtu 
edhe parafina (me zinxhir të gjatë) janë thuajse me prejardhje vetëm nga nafta dhe 
mund të jenë të ngopura, gjë që do të thotë se molekulës së tyre nuk mund t’i shtohet 
asnjë atom tjetër (sidomos atomet e hidrogjenit). Këto hidrokarbure përfshijnë, 
ndërmjet të tjerave (nga molekulat e vogla deri tek ato të mëdhatë) metanin, etanin, 
propanin, butanin, pentanin, hexanin si dhe oktanin. Metani dhe etani janë gazra dhe 
relativisht biologjikisht inertë, ndërsa hidrokarburet më të mëdha se etani (si protani, 
butani etj.) janë asfiksues të sistemit nervor qendror me veprim inhibues dhe lehtësisht 
të djegshëm. Veprimi irritues mbi membranat mukoze rritet nga pentani deri tek oktani. 
Olefinat dhe hidrokarburet alifatike të ngopura janë molekula që kanë një ose më 
shumë lidhje dyfishe midis tyre, të cilat mund të shkatërrohen. Kështu që molekulës së 
tyre mund t’i shtohen atomet e hidrogjenit. Prandaj ato janë të pangopura me atome 
 28 
hidrogjeni. Këto hidrokarbure formohen gjithashtu si nënprodukte të shkatërrimit të 
naftës. Hidrokarburet alifatike të pangopura përfshijnë etilenin, propylenin, butadienin 
dhe izoprenin. 
 Hidrokarburet e ngopura dhe të pangopura mund të ekzistojnë edhe në një formë 
aliciklike (d.m.th. rrethore) si p.sh. cikloekzani, methylcyklohexani dhe terpentina. 
 Zinxhiri karbonik krijon një unazë, kështu që molekula e fundit e karbonit gjendet e 
fiksuar tek e para, duke e mbyllur ciklin (unazën). Në përgjithësi, së më i gjatë të jetë 
zinxhiri karbonik (qoftë ai i pangopur, i ngopur apo ciklik) aq më e madhe është 
tretshmëria në yndyrna. Hidrokarburet e pangopura janë zakonisht më reaktive dhe më 
toksike sesa ato të ngopura. Hidrokarburet aromatike janë gjithashtu molekula unazore 
që përmbajnë një ose më shumë unaza benzeni. Benzeni përfaqëson një hidrokarbur 
unazor me gjashtë atome karboni të lidhur mes tyre me lidhje të alternuara një- dhe 
dyfishe. 
 Unaza e benzenit, për shkaqe të caktuara, përbën një strukturë shumë të qëndryeshme, 
çka do të thotë se për të shkëputur këtë unazë është e nevojshme një sasi energjie. Kjo 
kategori kimikatesh është klasifikuar më tej si në varësi të numrit të unazave të 
benzenit, ashtu edhe të llojit të lidhjeve midis tyre. Këto grupe janë: (1) benzeni dhe 
derivatet e tij alifatike dhe aliciklike; (2) polifenilet d.m.th. me dy ose më shumë unaza 
të pakondensuara dhe (3) unazat policiklike me ose dy apo më shumë unaza të 
kondensuara. Shembujt e komponimeve aromatikepërfshijnë benzenin, toluenin, 
stirenin dhe naftalinën. Hidrokarburet aromatike veprojnë si irritantë primarë ndaj 
membranave mukoze dhe shkaktojnë depresion të sistemit nervor qendror. Përveçkësaj 
disa prej tyre kanë efekte të veçanta toksike dhe kancerogjene. P.sh. benzeni është i 
njohur prej kohësh për efektet e tij në sistemin homopoetik (në gjak) dhe aftësitë e tij 
për të shkaktuar leuçemi. Në përgjithësi, sa më shumë unaza benzeni gjenden në një 
molekulë, aq më pak e tretshme dhe më rezistente është ajo në mjedis. Kjo do të thotë 
që ajo nuk shkatërrohet lehtë. Pikërisht, për shkak të këtyre dy tipareve të fundit, këto 
dy kimikate kanë gjasa më të mëdha të jenë koncerogjeikë apo edhe ekotoksikë, 
megjithëse edhe karakteristika të tjera të molekulës (të tilla si forma tridimensionale) 
mund të kontribuojnë në toksicitetin e tyre. 
Disa lloje të tjera komponimesh organike kanë aktivitete të ngjashme me estrogjenin. 
Veprime të tilla të kimikateve estrogjene besohet se ndodhin për shkak të ngjashmërisë 
gjeometrike midis lëndëve toksike dhe hormoneve estrogjene natyrore (endogjene). 
2. Hidrokarburet e halogjenuar. [Hidrokarburet që kanë të atashuar së paku një atom 
të grupit të hologjenëve (fluori, kromi, bromi apo jodi)] paraqesin kimikatet 
industriale që hasen më shpesh në mjedis. Disa shembuj të tyre përfshijnë 
cloromethanin, dichlormethanin, chloroformin dhe tertachlorurin e karbonit. 
Kimikatet e këtij këtij grupi përdoren gjerësisht në pastrimin kimik apo si tretës 
industrialë (p.sh. trichlorethileni) dhe në prodhimin e plastikave (polivinilchloridi ose 
PVC-ja). Sa më të mëdha e më të klorinuara janë bashkimet kimike aq më i madh 
është numri i atyre që nuk mund të shkatërrohen dhe kanë një jetëgjatësi të madhe në 
mjedis. Hidrokloruret eklorinuara ciklike dëmtojnë mjedisn, sepse ato kanë një 
jetëgjatësi të konsiderueshme në të, kështu që konsumohen dhe akumulohen në qeniet 
e gjalla të natyrës. Përveç rezistencës në mjedis edhe bioakumulimi i këtyre 
komponimeve dheekskretimi i tyre në qumështin human e atë animl përbën një tjetër 
risk për të porsalindurit. Shenjat toksike të ekspozimeve humane janë ndryshimet e 
 29 
sistemit nervor qendror, vonesat në zhvillimin e fëmijëve, shtypja e sistemit imunitar 
dhe një përskuqje e zgjatur e lëkurës që quhet chlorakne. Disa hidrokarbure të 
poliklorinuara mjedisore të tilla si dioksinat me origjinë nga djegiet e mbeturinave në 
incineratorëjanë diskutuar shpesh të lidhur me potencialin e tyre kancerogjen. Një 
komponim model është 2-,3-,7- dhe 8-tetrachlrodibenzo-para-dioxina e njohur si 
kancerogjene për qeniet humane. Megjithatë, dibenzo-para-dioksinat e tjera të 
poliklorinuara nuk janë klasifikuar si kancerogjene për njerëzit. 
3. Alkoolet. Janë hidrokarbone, ku së paku një ose më shumë atome hidrogjeni janë 
zëvendësuar me një grup hidroksil (molekulë e përbërë nga një atom hidrogjen dhe 
një oksigjen). Alkoolet përfshijnë metanolin, etanolin dhe propanolin, të cilët janë 
toksikë për shumë organe, por sidomos për sistemin nervor qendror. P.sh. sindromi i 
fetusit të alkoolizuar shtë i njohur si një dëmtim, në të cilin etanoli, i marrë prej 
nënës, dëmton fëmijën qysh përpara lindjes. Efektet kronike të marrjes së metanolit 
përfshijnë vështirësimin e shikimit deri në verbim të plotë. Kjo situatë është më e 
zakonshme kur alkooli i përdorur është prodhuar dhe destiluar në mënyrë ilegale. Një 
sasi e madhe alkooli mund të shkaktojë një dermatit (përskuqje të lëkurës). 
4. Glikolet dhe derivatet e tyre. (Të tilla si glikoli i etilenit) kanë dy atome hidrogjen të 
zëvendësuara prej dy grupeve hydroksil. Ata janë përdorur si agjentë kundër ngrirjes 
dhe tek njerëzit për të siguruar efekte anestezike dhe dermale. Llojet e tjera përfshijnë 
eteret që përmbajnë lidhjen karbon-oksigjen-karbon; komponimet epokside (ose 
eteret ciklike); ketonet, aldehidet dhe acidet organike; anhidritet, esteret dhe fosfatet 
organike,; cyanided dhe nitritet; bashkimet azotike dhe bashkimet azotike organike të 
përziera. 
5. Sloventët organikë. Përdoren gjerësisht në industri dhe paraqesin një risk potencial 
për ekspozimet e mëdha të punëtorëve. Shumë prej këtyre kimikateve janë toksikë, 
rezistojnë në mjedis dhe janë të njohur ose të dyshuar si kancerogjenë (benzeni, 
trichlorethyleni). Disa prej këtyre bashkimeve si benzeni dhe tolueni janë të 
pranishëm në djegien e produkteve organike, p.sh. gjatë djegies së gomave të 
makinave. Bojërat e përdorura kanë patur në përbërje të tryre tretësa të përbërë nga 
hidrokarbure organike ose inorganike, por gjithmonë e më shumë si slovent po 
përdoret uji, i cili ka ulur shumë riskun e shëndetit të bojaxhinjve. 
 
Mënyrat e ekspozimit 
Kimikatet mund të çlirohen në mjedis në shumë rrugë të ndryshme. Këto rrugë përfshijnë 
shfaqjen natyrore të kimikateve të çliruara gjatë proceseve të ndryshme natyrore 
gjeologjike, nga minierat dhe gërryerjet si dhe nga shumë burime industriale bujqësore, 
tregtare shtëpiake e prodhuese. Ndotja kimike mund të ndeshet, gjithashtu, edhe si pasojë 
e çlirimit të paqëllimshëm të kimikateve gjatë prodhimit, depozitimit dhe transportimit të 
produkteve të ndryshme si p.sh. produktet për përdorim shtëpiak. Ajri, toka, ujërat e 
ëmbëla dhe oqeanet janë të gjitha subjekt i ndotjes kimike. Kontaminimi i ushqimeve 
përfshin absorbimin e mbetjeve kimike në zinxhirin ushqimor si dhe përdorimin e 
kimikateve gjatë procesit të përpunimit të ushqimeve. Edhe toksinat natyrore 
(alfatoksinat, ochratoksinat, alkaloidet pyrolizidne) mund të shkaktojnë disa lloj 
sëmundjesh. 
Ekspozimi ndaj rreziqeve kimike mund të ndodhë nëpërmjet të gjitha rrugëve të 
ekspozimit: thithjes, marrjes nga goja, absorbimit nëpërmjet lëkurës, absorbimit 
 30 
nëpërmjet syve, transferimit placentar nga gruaja shtatzanë tek fetusi, inokulimit dhe 
penetrimit direkt në organet target dhe prej nënës tek fëmijët nëpërmjet ushqimit me gji. 
Rruga më e zakonshme e ekspozimit në mjedisin joprofesional është gëlltitja e 
substancave që përmbajnë kimikate. Inhalimi në mjedisin profesional, për shkak të 
natyrës së ekspozimit, zgjatjes së ditës së punës dhe llojit të bashkimeve kimike, është 
rruga më e rëndësishme e hyrjes. Ajo pasohet nga absorbimi përmes lëkurës dhe mërrjes 
nëpërmjet gojës. 
 
Shpërndarja, metabolizmi dhe eliminimi 
Pasi një kimikat hyn në organizëm ai mund të metabolizohet, ekstretohet ose akumulohet. 
Zakonisht, absorbimi është më i shpejtë nëpërmjet mushkërive. Ky proces ndodh më 
ngadalë në aparatin gastroitestinal dhe akoma më ngadalë nga lëkura. Kimikate të 
ndryshme ndjekin rrugë të ndryshme. Në rastin e ekspozimit të metaleve janë të 
mundshme të gjitha rrugët. 
Pas thithjes së materialit të grimcuar janë përmasat e grimcave ato që përcaktojnë atë se 
në cilën pjesë të aparatit respirator do të depozitohen dhe vendin ku ushtrohet veprimi i 
tyre toksik.. efekti toksik i gazeve në aparatin respirator varet nga tretshmëria e tyre në 
ujë. Gazrat që nuk treten lehtësisht në ujë mund të arrijnë relativisht lehtë alveolat dhe për 
këtë arsye mund të shkaktojnë efekte vetëm në sistemin respirator. Ekspozimi ndaj lëndës 
së grimcuar është i zakonshëm për mjediset industriale dhe përfundon me sëmundjen e 
mirënjohur të silikozës (dëmtimi i formës restriktive dhe obstruktive të mushkërisë) së 
shkaktuar nga thithja e silicit kristalin , sëmundjen e azbestozës (inflamacion i 
mushkërisë ose fibrozë e saj) si pasojë e thithjes së fibrave të azbestit dhe kancerin 
polmonar si pasojë e ekspozimit ndaj azbestit, oksideve të nikelit dhe sulfateve, 
bashkimeve të kromit dhe trioksideve të arsenikut. Për zhvillimin e këtyre sëmundjeve 
kronike nevojitet një nivel i lartë i ekspozimit dhe zakonisht për një kohë të gjatë (10-20 
vjet) 
Menjëherë pas absorbimit nëpërmjet mushkërive, lëkurës dhe rektumit (supostet), ata 
mund të hyjnë direkt në qarkullimin e përgjithshëm të gjakut dhe të shpërndahen me 
shpejtësinë të gjithë organizmin në formë të pandryshuar. Kimikatet e thithura nëpërmjet 
stomakut dhe zorrëve hyjnë në gjak dhe me anë të sistemit portal hepatik transportohen 
në mëlçi ku ato mund të modifikohen në sajë të një serie reaksionesh. Ky proces 
modifikimi në mëlç dhe më pak në organet e tjera është quajtur biotransformim. Këto 
reaksione quhen detoksifikim, kur transformimi ka shkaktuar ulje të toksicitetit dhe 
bioaktivizim, kur ka shkaktuar rritje të tij. 
Biotransformimi mund të ndahet në dy faza: e para dhe e dyta. Gjatë procesit të 
biotransformimit komponimet hidrofobike (ose lipofilike) bëhen më shumë hidrofikie (të 
tretshme në ujë). Gjatë fazës së parë molekula alterohet si pasojë e futjes së grupeve me 
ngarkesë elektrostatike (polare) si p.sh. –OH, -COOH, -NH2. Reaksionet e fazës së parë 
mund të çojnë drejt zbulimit të grupeve të tilla ta maskuara në bashkimet kimike 
origjinale. Këto ndryshime mund të ndodhin si rezultat i oksidimit, reduktimit ose 
hidrolizës. Në fazën e dytë substancat bashkohen me komponime hidrofilike endogjene. 
Si përfundim arrihet një substancë me karakter të mjaftueshëm hidrofilik që mundëson 
ekstretimin e shpejtë. Këto reaksione të shtuquajtura konjuguese mund të zhvillohen me 
një numër substancash (zakonisht inermediare të metabolizmit) si acidi glukoronik, 
sulfatet, glicinat, gutationi. Ndonjëherë procesi i biotransformimit, sidomos në fazën e 
 31 
parë, përfundon me krijimin e një bashkomi kimik më aktiv që mund të reagojë me ADN-
në ose me struktura të tjera të rëndësishme të qelizës. Disa kimikate shumë të 
rëndësishme kancerogjene si p.sh benzeni, për t’u bërë reaktivë kanë nevojë për fazën e 
parë të transformimit. Meqenëse disa prej tyre ekzistojnë për një kohë të shkurtër, 
pikërisht aq sa është e mjaftueshme për të shkaktuar dëmtime, zakonisht është e vështirë 
të zbulohen ose të maten. 
Normalisht, kimikatet që i nështrohen fazës së parë dhe të dytë janë bashkime lipofilike 
(d.m.th. të tretshme në yndyrna) dhe në qoftë se nuk transformohen në një formë të 
ekstretueshme, kanë prirje të akumulohen në yndyrnat e organizmit dhe në qumësht. Në 
qoftë se kjo yndyrë në kushtet e një stresi mobilizohet, atëherë substanca mund të kthehet 
në gjak dhe të shkaktojë intoksikacione akute. Disa prej këtyre lëndëve, në sajë të 
baktereve të zorrëve, mund të shpërbëhen në përbërësit e vet dhe të rithithen e t’i 
nënshtrohen reaksioneve të fazës së dytë. Lëndët e tretshme në ujë (substancat polare të 
disociuara, të ngarkuara elektrostatikisht) shkojnë direkt në qarkullimin e gjakut prej nga 
ku mund të jashtëqiten gjatë ekspirimit (kur ato avullojnë lehtësisht) apo të shkojnë në 
veshka dhe urinë (ku i nënshtrohen ultrafiltrimit) dhe ose të sekretohen në mënyrë aktive 
me lëngjet e tjera të trupit siç janë lotët, pështyma, qumështi dhe djersa. 
 
Toksiciteti sistemik dhe organo-specifik 
Toksiciteti përëprakisht është përkufizuar si një efekt i rrezikshëm i një kimikati apo i një 
medikamenti në një organ target. Toksiciteti sistemik mund të shprehet si një efekt në një 
sistem të organizmit pas thithjes së një kimikati dhe shpërndarjes së tij nëpërmjet gjakut 
në të gjithë organizmin. Disa helme e ushtrojnë efektin e tyre në organe specifike si 
mëlçia, veshkat, sistemi nervor. Përmes prekjes së sistemit imunitar atë mund të 
shkaktojnë sëmundje alergjike ose mund të shkaktojnë ndryshime të ADN-së , duke u 
bërë shkak për kancer apo për defekte të lindjes. Pavarësisht nëse efektet toksike janë 
sistemike apo lokale ato mund të jenë akute, kronike, të përkohshme apo të përhershme. 
 
Troksiciteti mbi riprodhimin dhe ai mbi zhvillimin 
Kimikate të ndryshme toksike kanë efekte si në sistemin riprodhues të meshkujve, ashtu 
edhe në atë të femrave. Ekspozimi mund të ndodhë para ose pas konceptimit. Ato mund 
të ndikojnë mbi fertilitetin, funksionin seksual dhe libidon, por një interes të veçantë kanë 
efektet e mundshme në fetus, të cilat mund të përfshijnë anomalitë gjenetike, ndikimin 
mbi zhvillimin normal dhe helmimin e fetusit përpara lindjes. Rezultatet e këtyre 
proceseve mund të përfshijnë defektet kongjenitale, zhvillimin jo normal të fetusit, 
peshën e ulët në lindje dhe abortin spontan. Lloji i pasojës varet nga mënyra dhe 
kohëzgjatja e ekspozimit si dhe nga momenti kur ndodh ky i fundit në raport me 
zhvillimin fetal. E rëndësishme është të kuptohet se defektet e lindjes dhe të gjitha pasojat 
e tjera negative mund të ndodhin edhe pa ekspozim ndaj kimikateve toksike. 
 
Genotoksiciteti dhe kancerogjeniteti i kimikateve 
Agjentët kimikë, fizikë dhe biologjikë mund të ndërveprojnë me ADN-në, duke çuar në 
ndryshime strukturore ose dhe funksionale që mund të përfundojnë në alterime të kodeve 
dhe informacioneve gjenetike. Kanceri ndodh si pasojë e dukurive të shumta gjenetike 
dhe jogjenetike që mund të çojnë në shumëzimin e pakontrolluar të qelizave. Megjithëse 
fazat e veçanta janë të vështira ta dallohen mes tyre, ekzistojnë dy grupe madhore të 
 32 
agjentëve kancerogjenë: agjentët që fillimisht ndërveprojnë me ADN-në dhe agjentët që 
kanë në radhë të parë një reaktivitet jogjenetik dhe që veprojnë nëpërmjet mekanizmave 
jogjenetike. Në realitet kancerogjeneza është një proces kompleks i cili përfshin disa faza 
në të cilat janë të përfshira mekanizmat gjenotoksike fhe jogjenotoksike. Procesi 
shumëfazor i kancerogjenezës mund ta karakterizohet nga tri faza kryesore: (1) inicimi, i 
cili çon drejt (2) promocionit (nxitjes) dhe përfundon me (3) progresin (përparimin). 
 
Inicimi. Kimikatet mutagjene, rrezatimi jonizues dhe viruset mund të shkaktojnë 
ndryshime të ADN-së, duke krijuar një qelizë fillestare. Këto gjenotipe të inicuara 
vlerësohen si gjendje e potencialit malinje, të cilat mund të trensformohen në qeliza me 
kapacitet shumëzimi të pakufizuar. Mendohet se inicimi është i lidhur me dozën, gjë që 
do të thotë që një dozë e rritur çon në rritjen e numrit të qelizave me mutacione të shumta 
thelbësore. Kjo ndodh vetëm në një nunër të vogël të popullatave qelizore target dhe më 
shpesh në qelizat që gjenden në fazën e ndarjes (shumëzimit). Kjo mund të shpjegohet 
me faktin se ADN-ja e qelizës që është duke u ndarë është më pak e mbrojtur dhe prandaj 
më e mdjeshme ndaj alteracioneve kimike. Qelizat që shumëzohen kanë më pak kohë për 
riparimin e dëmtimeve fillestare si p.sh. të shmangieve enzimatike të aduktorëve të ADN-
së përpara se ato, si rezultat i aplikimit të ADN-së, të shndërrohen në mutacione 
irriversibile. Ky proces është quajtur fiksim i mutacionit. Qelizat iniciuese nuk paraqesin 
ndryshime të njohura biokimike ose të sjelljes në raport me gjendjen e tyre normale, pasi 
dëmtimet nuk shprehen si një fenorip i ri. Megjithatë, në qoftë se ADN-ja nuk riparohet 
shpejt dëmtimet do të kthehen në ndryshime të pakthyeshme. 
 
Promotori. Promotori është një substancë që nuk shkakton zhvillimin e tumorit në 
vetvete, por me anë të veprimit të tij e transformon qelizën iniciuese në një qelizë 
jonormale aktive, e cila mund të jetë qeliza e parë e një tumori. Ky transformim çon në 
shumëzimin lokal të qelizave, që zakonisht të shpie në formimin e një tumori beninj. 
Doza dhe zgjatja e ekspozimit, sikurse ndodh me çdo gjë në toksikologji, përbëjnë 
faktorët kyç, kështu që në rrethana të caktuara një promotor mund të jetë gjithashtu një 
kancerogjen. Në këtë fazë tumori nuk është akoma malinj. Disa tumore mund të jenë 
beninj, por të tjerët kalojna në fazën tjetër të progresit dhe bëhen malinjë. 
 
Progresi. Në këtë fazë qelizat tumorale bëhen malinje dhe shumëzimi i pakufizuar i 
qelizave përfundon në një invazion të plotë të indeve dhe në metastaza. Metastazat 
shfaqen në rastet kur qelizat shkëputen nga tumori dhe transportohen në të gjithë 
organizmin, duke u dhënë jetë masave të reja tumorale. Këto të fundit mund të rriten, 
madje shumë më shpejt sesa tumori origjinal i cili quhet tumor primar. 
Potenciali kancerogjen i njëagjenti të dhënë është vlerësuar kryesisht me anë të 
epidemiologjisë humane dhe eksperimentalisht përmes studimeve të kryera në kafshë. 
Edhe testet gjenotoksike afatshkurtra mund të sigurojnë të dhëna që mund të jenë të 
dobishme për vlerësimin e kancerogjenitetit. 
Më 1974 Agjencia Ndërkombëtare për Kërkimet mbi Kancerin (ANKK) filloi të 
vlerësojë në mënyrë sistematike riskun kancerogjen të substancave dhe të ekspozimeve të 
njerëzve. 
Shumica e kimikateve që shkaktojnë kancer janë lëndë organike si p.sh hidrokarburet 
policiklike aromatike (beta naftilamina, benzidina) benzeni, eteri dykorometilik dhe 
 33 
nitrozaminat. Shumica e kancerogjenëve kimikë të testuar veprojnë si elektrofilë (janë të 
pangopur me elektrone) 
 
Testimi i toksicitetit në kafshët eksperimentale 
Sot për të përcaktuar profilin toksikologjik të një kimikati ekziston një numër i madh 
testesh të ndryshme që mund të përdoren për vlerësimin e toksicitetit akut, subkronik dhe 
atij afatgjatë ose fokusohen në fusha të caktuara të toksicitetit, duke mbuluar një numër 
përfundimesh. Ndërtimi i profilit toksikologjik dhe marrëdhënia dozë-përgjigje 
përfaqësojnë fazat e para të vlerësimit të riskut. 
 
Studimet e toksicitetit akut. Studimet akute në kafshë janë ndër më të përdorshmet për të 
parashikuar efektet humane nga ekspozimet afatshkurtra ndaj niveleve të lata si ato që 
mund të shfaqen pas një aksidenti. Për të përcaktuar absorbimin, shpërndarjen dhe 
eliminimin e lëndës së testuar, biotransformimin e saj dhe shpejtësinë e zhvillimit të 
këtyre proceseve janë përdorur studimet metabolike dhe farmako-kinetike. 
 
Kategorizimi i kancerogjenëve nga Agjencia Ndërkombëtare për Shërbimet mbi Kancerin 
 
Nr. Kategoritë e pranuara 
1. 
2.a. 
2.b. 
3. 
4. 
Ekzistojnë të dhëna të mjaftueshme për kancerogjenitetin në njerëz 
Një agjent është probabilisht kancerogjen për njerëzit 
Një agjent mund të jetë kancerogjen për njerëzit 
Nuk ekzistojnë të dhëna të mjaftueshme për kancerogjenitetin tek njerëzit 
Jokancerogjen 
 
Studimi Komentet 
Toksiciteti akut Vë në dukje efektet dhe shenjat akute klinike që përfshijnë letalitetin (LD50). 
Toksiciteti subkronik I përdorur shpesh për përcaktimin e një doze pa efekte, përgjithësisht me një 
zgjatje prej 28 0se 90 ditore, të quajtura gjithashtu edhe studime subakute. 
Studimet e Specializuara 
Studimet e riprodhimit Studimet shumëgjeneratëshe janë përdorur për të investiguar efektet në 
performancën riprodhuese, efektet në fertilitet, në fekondim, në toksicitetin 
pre dhe prenital, në laktacion, në zhvillimin postnatal dhe në rritje; studimet 
teratologjike janë përdorur për të investiguar aftësinë për të induktuar 
defekte gjatë shtatzanisë dhe toksicitetin fetalo/embrional. 
Studimet mbi 
gjenotoksicitetin 
Investigimi i aftësive për të induktuar mutacione, aberracione kromozomale 
dhe janë përdorur të tjera përfundimtare që tregojnë për dëmtime gjenetike të 
trashëgueshme. Kanë një vlerë parashikuese për kancerogjenitetin apo 
induktimin e defekteve të trashëgueshme. 
 34 
Shpesh, kur toksiciteti përshkruhet me terma sasiore përdoren konceptet e dozës letale 
50% (DL50) dhe dozës efektive në 50% (DE50). DE50 është doza që do të mund të 
shkaktonte efekt në 50% të popullatës së testuar dhe DL50 është doza që do të vriste 50% 
të kësaj popullate. DL50 ose DE50 janë përcaktuar në përputhje me marrëdhëniet dozë-
përgjigje. Mund të testohet gjithashtu edhe doza letale me anë të inhalacionit të 
kimikateve në formën e një gazi ose të një avulli. Përqendrimi i gazit ose i avullit që vret 
gjysmën e kafshëve është njohur si përqendrimi letal për 50% (PL50). Megjithëse DL50 
dhe PL50 japin informacion vetëm për ngordhjen e kafshëve, ato janë përdorur gjerësisht 
si një tregues i toksicitetit, janë relativisht të besueshme dhe në shumicën e rasteve 
korrelojnë me nivelet e toksicitetit human. Megjithatë ato nuk janë të mjaftueshme për të 
karakterizuar plotësisht toksicitetin e kimikateve dhe vetëm mbi bazën e DL50 dhe PL50 
është e pamundur të vlerësojmë risqet shëndetësore, veçanërisht për kancerogjenët. Për 
më tepër ato nuk japin informacion për mekanizimin ose llojin e toksicitetit të kimikateve 
dhe efektet e tyre të mundshme kronike. 
Teste të tjerë, më specifikë, japin më shumë informacion. Një shembull i një testi specifik 
afatshkurtër është testi i irrabilitetit i njohur si testi Drajze. Kimikati që duhet testuar 
aplikohet në lëkurën e kafshëve dhe zona përkatëse ekzaminohet brenda pak ditëve për 
ndonjë përgjigje në formën e skuqjes ose të djegies. Ky test mund të kryhet gjithashtu në 
sytë e kafshëve. Por tani që ekzistojnë edhe mundësi të tjera, testet në kafshë nuk 
inkurajohen më. 
 
Studimet toksikologjike ekzistuese për ndërtimin e një profili toksikologjik 
Sistemi i klasifikimit për efektet toksike akute në kafshë 
 
 LD50 oral tek minjtë 
(mg/kg) 
LD50 dermal tek minjtë 
ose lepujt (mg/kg) 
LD50 tek minjtë 
(mg/m3 orë) 
Shumë toksikë <25 <59 <500 
Toksikë 25-200 50-400 500-2000 
Të dëmshëm 200-2000 400-2000 21.000-20.000 
 
Testet subkronike: Kafshët në testet subkronike të toksicitetit ekspozohen zakonisht në 
mënyrë të përsëritur ndaj një kimikati për një kohë relativisht të gjatë (rreth 28 ditë apo 
edhe më shumë), normalisht rreth 10% të kohës që zgjat jeta e kafshës së zgjedhur. Kjo 
do të thotë që për minjtë studimet e inhalimit ose të digjestionit zgjasin së paku 90 ditë 
Testet e irritimit të 
lëkurës dhetë syve 
Për të përcaktuar efektet e lëkurës dhe të kontaminimit të syve si p.sh. gjatë 
ekspozimit profesional. 
Sensibilizimi i lëkurës Për të investiguar potencialin për të prodhuar sensibilizim alergjik. 
Imunotoksicitetit Për të investiguar efektet specifike mbi sistemin imunitar si p.sh në thymus, 
në noduset limfatike, në palcën e kockës dhe efektet përkatëse celulare dhe 
humarale (prodhimi i antikorpeve). 
Neurotoksicitetit Për të investiguar efektet specifike në SNQ dhe atë periferik si p.sh. me 
komponimet e njohura si neurotoksike të tilla si p.sh. bashkimet 
organofosforike. Gjithashtu, për të investiguar neurotoksicitetin mund të 
përdoren testet e toksicitetit mbi sjelljen. 
Inhalimi Për të investiguar efektet specifike mbi mushkëritë dhe aparatin e sipërm 
respirator ose toksicitetin që ndeshet kur agjentët hyjnë në organizëm përmes 
mushkërive ose patogjenëve që vijnë nga ekspozimi i lidhur me thithjen ose 
ndonjë kombinim i tyre. Studimet mbi inhalacionin paraqesin sfida të mëdha 
për standardizimin dhe interpretimin e tyre. 
 35 
dhe për qentë rreth 1 vit. Studimet bruto kërkojnë vetëm ekzaminimin e gjendjes së 
përgjithshme të kafshëve bazuar në peshën, në marrjen e ushqimeve, në aktivitetin dhe 
sjelljen e kafshëve si edhe ekzaminimin e organeve për anomali të rëndësishme të 
dukshme me sy (pa mikroskop). 
 
Testimi i toksicitetit kronik: Qëllimi i testeve kronike ose që vazhdojnë gjatë gjithë 
jetës është të përcaktojnë nëse kanë ndonjë efekt shëndetësor që kërkon një kohë të gjatë 
për t’u zhvilluar. Shpesh një efekt shëndetësot afatgjatë, i cili paraqet një interes të madh 
është kanceri, po jo rrallë studiohen edhe efektet në organe të tilla si veshkat. Këto 
studime realizohen duke ekspozuar kafshët ndaj kimikateve në rrugë të ndryshme 
(inhalimi apo gëlltitja) gjatë gjithë jetës së tyre. Në kavjet kjo mund të zgjasë 2 vjet, në 
minj më pak se 2 vjet. Në një test tipik 50 minj ose kavje ekspozohen ndaj një doze 
tëlartë, por jo letale të kimikatit që studiohet. Këto kafshë krahasohen përgjatë jetës së 
tyre me një numër të barabartë kontrollesh. Një studim i mirë do të kërkonte ekspozimin 
e grupeve të ndryshme të kafshëve, të të dy sekseve, ndaj dozave të ndryshme të 
kimikateve. Këto studime mund të përfshijnë një grup të madh kafshësh dhe shpesh 
quhen studime megamouse. 
 
Studimet mbi riprodhimin: Studimet në kafshë për të verifikuar efektet e dëmshme të 
një kimikati mbi ndonjë aspekt tëriprodhimit përfshijnë ekspozimin përpara çiftëzimit të 
një ose të dy prindërve ndaj kimikateve që duhen testuar dhe pastaj vrojtimin e efekteve 
mbi të porsalindurit. Disa herë ekspozohet vetëm femra shtatzanë. Efektet mbi 
riprodhimin klasifikohen sias faktit nëse të porsalindurit janë të paktë në numër, kanë 
peshë të ulët në lindje apo ndonjë dëmtim apo deformim të caktuar. Këto studime mund 
të zgjasin në shumë gjenerata, nëse do të ishte e nevojshme. 
 
Metoda të tjera të testimit të toksicitetit 
 
Çdo lloj testimi i toksicitetit ka objektivat dhe problemet e tij specifike. Studimet që 
kryhen mbi inhilimin janë më të vështirat që kryhen në toksikologji. Në raste të tilla 
mund të jetë shumë e vështirë të kontrollohet ekspozimi i kafshëve dhe efektet e tyre 
shpesh janë shumë të vogla ose kufizohen në inde të caktuara. Studimet e ekspozimit 
nëpërmjet inhalacionit, me një numër të madh kafshësh, ndërmerren nga ana e 
laboratorëve që kanë pajisje të përshtatshme dhe personel me eksperiencë. 
 
Testet gjenotoksike afatshkurtra: Aktiviteti gjenotoksik i një agjenti të dhënë mund të 
vlerësohet nëpërmjet testeve afatshkurtra për mutacione gjenetike apo alteracione, prej të 
cilave vetëm 6 – 10 teste janë vlerësuar si të kënaqshëm për përashikimin e efekteve 
germinale mutacionale dhe të aktivitetit kancerogjen. Futja në eksperiment in vitro e 
sistemeve të aktivizimit metabolik që mundësojnë shndërrimin e kimikateve në reagentë 
nukleofilikë e ka bërë këtë metodë të përshtatshme për të testuar një numër të madh 
kimikatesh. Testet më të përdorshëm dhe më të vlerësuar janë testi revertent i 
salmonelës (AMES) testi mikrosomik i mamarëve, testi i abeacioneve kromosomale in 
vitro dhe testi in vivo i qelizave të palcës kockore. 
 
 36 
Studimet humane: Informacionet mbi efektet toksike tek njerëzit mund të merren nga 
studimet kimike apo ato epidemiologjike që investigojnë efektet shëndetësore pas 
ekspozimit në mjedise profesionale ose mjedise të tjera. Studimet klinike përqendrohen 
në studime të hollësishme të rasteve të veçanta të sëmundjes, ndërsa studimet 
eksperimentale paraqesin në vetvete eksperimente të kontrolluara në mënyrë të 
kujdesshme në njerëz të shëndoshë, duke përdorur doza të ulëta ose të vlerësuara si të 
sigurta. 
 
Marrëdhëniet strukturë – aktivitet: Për shumë vite shpresohej që përmes aplikimit të 
njohurive mbi strukturën fizike dhe karakteristikat kimike të një substance mund të 
parashikohej aktiviteti i tij biologjik. Është grumbulluar shumë informacion mbi 
marrëdhëniet mu\idis strukturës kimike me parametrat e toksicitetit. Testet afatshkurtra 
mbi vlerësimin e toksicitetit dhe të përqendrimeve maksimale të lejueshme për ndotësin e 
mjediseve profesionale dhe të mjedisit ajror janë zhvilluar mbi bazën e studimeve të 
tilla.megjithatë mekanizmat toksikologjike nuk janë të njohura për të gjitha strukturat 
kimike dhe ka shumë bashkime që nuk reagojnë siç mund të pritet në bazë të 
marrëdhënieve strukturë-aktivitet. 
 
Informacioni mbi toksicitetin: Sigurisht, që identiteti i produktit është thelbësor në 
procesin e identifikimit të rrezikut. Një produkt mund të ketë një emër të zakonshëm 
tregtar që përdoret për qëllime reklame dhe marketingu. Shërbimi i Abstrakteve të 
Kimikateve (SHAK) , një seksion i shoqatës Amerikane të kimikateve, regjistron në data 
base-in e vet numrin e çdo kimikati shumica e kartelave të informacionit të produkteve 
përmbajnë numrat e SHAK-ut, të cilët janë të dobishëm për kërkimet mbi toksicitetin e 
kimikateve në fjalë. I rëndësishëm është edhe numri i regjistrit të Efekteve Toksike të 
Substancave Kimike, pasi ai është i lidhur më një listë të artikujve shkencorë mbi efektet 
shëndetësore të kimikatit. 
E drejta për të njohur legjislacionin e përfshirë në shumë juridiksione ka ndihmuar për 
identifikimin dhe kontrollin e rreziqeve. 
 
RREZIQET FIZIKE 
 
Llojet e rreziqeve fizike 
Rreziqet fizike përbëjnë forma të energjisë së mjedisit potencialisht të dëmshme, të cilat 
kur transformohen në sasi të mjaftueshme tek individët e ekspozuar mund të shkaktojnë 
dëmtime të menjëhershme ose në mënyrë greduale. Ato mund të jenë formë të energjisë 
natyrore dhe antropogjene dhe mund të pëtbëjnë një numër të madh llojesh të energjisë si 
p.sh. valët e zërit, rrezatimi, energjia e dritës, energjia termike dhe ajo elektrike. 
Zhurma, rrezatimi dhe faktorët e temperaturës përbëjnë shembujt më të zakonshëm të 
rreziqeve fizike. Ato mund të shkaktojnë efekte shëndetësore në situatat e ekspozimit 
natyror si p.sh. në rastin kur rrezatimi UV i diellit shkakton kataraktin e syve ose kur 
valët e energjisë termike bëhen shkak për vdekjen e individëve me rezistencë të ulët të të 
moshuarve dhe të vegjlit. Ekspozimet ndaj zhurmës së lartë janë të një rëndësie shumë të 
madhe. Të tjerë shembuj janë izotopet e rrezatimit jonizues të shpërndara nga aksidenti i 
reaktorit bërthamor të Çernobilit, i cili u bë shkak për ekspozimin e rreth 5 milionë 
njerëzve ndaj dozave të larta dhe bëri të pabanueshme sipërfaqe të mëdha toke. 
 37 
 
Zhurmat dhe vibracionet 
Zhurmat janë përcaktuar si tinguj të padëshirueshëm. Tingujt udhëtojnë si valë (ose 
ndryshime presioni) në ajët, të cilat bëjnë që timpani i veshit të vibrojë. Ai i transmeton 
këto vibracione në tri kockat e veshit të mesmë, të cilat i pasojnë ato më tutje në lëngun e 
veshit të brendshëm. 
Brenda organit koklear ekzistojnë disa mbaresa nervore shumë të imta të njohura si 
qelizat me fijëza. Këto të fundit përgjigjen ndaj vibracionit të lëngut duke dërguar 
impulse nervore në tru, i cili i interpreton impulset si tinguj ose zhurma. Zhurmat e forta 
prodhojnë valë me amplitudë më të lartë. Intensiteti i një zhurme përcaktohet nga 
amplituda e valës së zhurmës. Zhurmat e forta mbartin më shumë energji dhe prodhojnë 
vibracione më të mëdha. Këto valë të forta prodhojnë vibracione më të mëdha brenda 
veshit, të cilat mund të dëmtojnë qelizat me fijëza të veshit të brendshëm. Ndonjëherë 
dëmtimi është i përkohshëm dhe riparohet vetiu pas pak minutash ose ditësh. Në zhurma 
me intensitet të lartë dëmtimi është i përhershëm dhe i pakthyeshëm, sepse qelizat me 
fijëza, sikurse të gjitha qelizat nervore, nuk mund të zëvendësohen dhe kanë një kapacitet 
fare të vogël për riparim. Miliona punonjës të industrisë humbasin çdo vit një pjesë të 
rëndësishme të kapacitetit të tyre të dëgjimit për shkak të ekspozimit ndaj zhurmave të 
larta në vendin e tyre të punës. 
Zhurmat me intensitet të ulët mund të shkaktojnë turbullime të gjumit, stres dhe ulje të 
mirëqenies. 
Problemi i zhurmave në komunitet dhe efektet shqetësuese të tyre janë duke u rritur, 
krahas me numrin e njerëzve që jetojnë në qytete ku zhurma e trafikut e komshijve dhe 
ajo e industrisë rrallë mund të vendosen nën kontroll. 
Intensiteti i tingullit matet me decibel (dB). Ai përcaktohet nga ndryshimet e presionit të 
valës së tingullit. Intensiteti i një tingulli të perceptuar nga veshi i njeriut varet edhe nga 
frekuenca dhe toni i tingullit. Frekuenca përcaktohet nga numri i valëve të tingullit për 
sekondë dhe është e shprehur në Hertz (1 Hz = 1 valë tingulli/sek). Për këtë arsye nivelet 
e tingullit zakonisht përshtaten ndaj perceptimit të veshit, d.m.th. duke përdorur shkallën 
“A”: dB(A). Intensiteti i tingullit matet me një instrument që quhet matës i nivelit të 
tingullit. 
Rritja e intensitetit të tingullit sjell rritjen e riskut të humbjes së dëgjimit. Risku i humbjes 
së dëgjimit fillon me një ekspozim të zgjatur ndaj tingullit rreth 75 dB (A). Shumë vende 
si një kufi të sigurisë në vendet e punës përdorin nivelin prej 85 dB(A). 
Humbja e dëgjimit e shkaktuar nga zhurma mund të parandalohet me anë të një programi 
të kombinuar, i cili përfshin kontrollin e saj monitorimin e punëtorëve, në mënyrë që të 
zbulohen zhvendosjet e përkohshme të pragut të dëgjimit dhe aplikimin e ndryshimeve 
përpara sesa humbja e dëgjimit të bëhete pakthyeshme. Kontrolli i zhurmave kërkon një 
specializim të lartë teknik dhe mund të involvojë inxhinierët e akustikës, projektimin e 
ndërmarrjes, kontrollin inxhinierik si dhe mjete për izolimin e burimeve të zhurmës. 
 
NIVELET E DISA TINGUJVE TË ZAKONSHËM 
 
Burimi Efekti i dëgjimit Niveli i tingullit nëdB(A) 
Shkrepja e pushkës Pragu i dhembjes së veshit 
të njeriut 
140 
Ngritja e avionit reaktiv 
Shpërthimet 
 38 
Muzika rrok e amplifikuar Zhurmë jokonfortabile 120 
Turma e lojës së hokerit 
Stuhi e fuqishme 
Çekan pneumatik 
Makinë e fuqishme barkorrëse Shumë e zhurmshme 100 
Traktor i tipit të fermave 
Treni i metrosë (brenda) 
Motoçikleta, makina e borës 
Kondicioner i vendosur në dritare Zhurmë e moderuar 80 
Restorant i mbipopulluar 
Traktor/kamion i tipit Diesel 
Kënga e zogjve E qetë 60 
Biseda normale 
Rënia e gjetheve Shumë e qetë 20 
Rrjedhjet e rubinetit 
Shiu i lehtë 
Pëshpërima Mezi dëgjohet 10 
 
Përveç zhurmave, të cilat mund të shikohen si një vibracion që transmetohet përmes ajrit 
në vesh, energjia vibruese mund të transmetohet edhe drejtpërdrejt në pjesë të tjera të 
organizmit. Përdorimi i shumë mjeteve dhe pajisjeve të dorës mund të shkaktojë efekte 
shëndetësore negative si pasojë e vibrimit të krahut të dorës. Efekti më karakteristik është 
vaskuliteti i vibracionit ose sëmundja e gishtave të bardhë, e cila është ngushtimi 
spontan i shkaktuar nga të ftohtit të vazave të gjakut i cili përfundon me uljen e 
ndjeshmërisë ndaj të prekurit të lehtë ndaj vibracionit të temperaturës dhe shoqërohet me 
dhembje të forta. Vibracionet mund të transmetohen edhe në të gjithë trupin si p.sh. gjatë 
ngarjes së makinave të tilla si buldozerë, ekskavatorë kamionë ose makina të prishura etj. 
Këto vibracione mund të dëmtojnë sistemin muskulo-skeletik. 
 
Rrezatimi jonizues 
Këto rreziqe ndahen në jonizues dhe jojonizues. Rrezatimi jonizues lind kur një elektron 
shkëputet nga atomi neutral, duke prodhuar një çift jonesh: një jon (elektron) të ngarkuar 
negativisht dhe një atom të ngarkuar pozitivisht. Pikërisht jonizimi i atomeve në 
organizmin e njeriut ai që shkakton efekte biologjike të rrezikshme. Jonet janë shumë 
reaktivë dhe dëmtojnë strukturën kritike qelizore, duke përfshirë proteinat dhe ADN-në. 
Rrezatimi jonizues është përcaktuar si një rrezatim elektromagnetik, me energji të 
mjaftueshme për të zhvendosur nga atomi një elektron. 
Efektet e rrezatimit jonizues ndahen në dy lloje kryesore: efektet e pragut (të njohur si 
jostokastike ose determinuese) dhe efektet jo të pragut (stokastike). Efektet jostokastike 
shfaqen në një individ të vetëm sipas marrëdhënieve dozë-efekt, njëlloj si ato nga gëlltitja 
e një substance toksike. Efektet stokastike shfaqen pas një ekspozimi, me një probabilitet 
të caktuar, siaps parimit gjithçka ose asgjë. P.sh. një person duke u ekspozuar ndaj 
niveleve të larta të rrezatimit mund të ketë një risk ta lartë për kancer, por pavarësisht 
nga niveli i lartë i rrezatimit, asnjë person nuk mund të ketë më shumë se një të tillë. 
Ekspozimi ndaj rrezatimit me prejardhje nga burimet natyrore si rrezatimi kozmik, 
ekspozimi i brendshëm me prejardhje nga materialet e ndërtimit dhe ai ndaj radonit 
përbëjnë rreth gjysmën e dozës vjetore që marrin njerëzit zakonisht. Doza e përgjithshme 
varet nga zona gjeografike ku jetojnë njerëzit. Përveç nivelit bazë të rrezatimit njerëzit 
mund të ekspozohen ndaj rrezatimit jonizues gjatë trajtimeve klinike (p.sh. terapia 
 39 
radioaktive kundër kancereve dhe rrezet X gjatë ekzaminimeve imazherike të organeve të 
brendshme. Për të mbrojtur pacientët dhe personelin e spitalit duhet të merren masa 
prarandaluese strikte. Risku shëndetësor që vjen si rezultat i aplikimeve mjekësore të 
rrezatimit jonizues mund të mbahet në një nivel minimal dhe të pranueshëm. 
Efektet shëndetësore përcaktuese, kur njerëzit marrin doza të larta të rrezatimit që kalojna 
një limit të caktuar, përfshijnë djegien e lëkurës, dëmtimin e palcës së kockës, sterilitetin, 
sëmundjen akute të rrezes dhe vdekjen. 
Një interes të madh, lidhur me kanceret e shkaktuar nga rrezatimi paraqesin kanceri 
pulmonar, leuçemia, kanceret e lëkurës, të gjirit dhe të tiroides. Në përgjithësi, ka një 
periudhë të gjatë latence: afërsisht 5 vjet për kancerin etiroides, 10 vjet për leuçeminë dhe 
20-30 vjet për kanceret e tjera. Embrioni human dhe fetusi janë veçanërisht të ndjeshëm 
ndaj rrezatimit dhe risku i shfaqjes së kancerit të kancerit ka gjasa të jetë më i lartë për 
fetuset sesa për popullatën në përgjithësi. Ndërkaq risku i dëmtimit gjenetik është 
probabilisht, së paku, po kaq i lartë. Radoni është një gaz i pranishëm në shkëmbinj, 
ujërat nëntokësore dhe në tokën e disa zonave gjeografike. Ai është produkt natyror i 
zbërthimit të radiumit, një material i fortë i gjetur në koren e tokës së shumë zonave. Ai 
është i lidhur me rritjen e incidencës së kancerit pulmonar të minatorëve (sidomos në 
minierat e uraniumit). Ai mund të emetohet nga themelet e shtëpive dhe të bëjë të mundur 
ekspozimin e banorëve. Në disa vende ka një interesim në rritje lidhur me radonin, i cili 
gjithashtu mund të kontribuojë në rritjen e riskut për kancerin pulmonar. 
 
Rrezatimi jojonizues 
Të gjitha format e rrezatimit jojonizues janë pjesë e spektrit elektromgnetik. Rrezatimi 
elektromagnetik është një formë e energjisë që konsiston në një komponent elektrik dhe 
një tjetër magnetik. Energjia transportohet nëpërmjet shpërndërjes së turbullimëve në 
fushat elektrike dhe magnetike që gjithmonë janë në kënde të drejta ndaj njëra-tjetrës. Të 
dyja fushat variojnë në fazë midis tyre, në formën e një lëvizjeje valore. 
Valët udhëtojnë me shpejtësinë e dritës e cila në boshllëk është afërsisht 3x108. rrezatimi 
elektromagnetik, me gjatësi vale rreth 10-10m nuk ka energji të mjaftueshme për të 
shkaktuar jonizim. Për këtë arsye kjo pjesë e spektrit përbën atë që quhet rrezatimi 
jojonizues. 
Rrezatimi jojonizues përfshin rrezatimin UV të diellit i cili mund të shkaktojë kataraktin 
e syve (që mund të çojë në verbim), si dhe kancerin e lëkurës dhe dëmtimin e sistemit 
imun. Vitet e fundit ka patur një interesim më të madh rreth këtij rreziku për shkak të 
hollimit të shtreesës së ozonit stratosferik që çon në rritjen e ekspozimit ndaj rrezatimit 
UV. 
Një tjetër lloj i rrezatimit jojonizues ndaj të cilit ekspozohen miliona njerëz është fusha 
elektromagnetike (FEM). Këto fusha krijohen në afërsi të linjave të energjisë elektrike, të 
makinerive elektrike, të instalimeve elektrike e të radiotransmetuesve shtëpiakë dhe 
telefonave të lëvizshëm. Dozat, në shumicën e rasteve, janë shumë të ulëta për të 
shkaktuar efekte negative në shëndet. Drita përfaqëson në vetvete një lloj rrezatimi, i cili 
mund të shkaktojë verbimin, në qoftë se sytë ekspozohen direkt ndaj dritës me një 
intensitet shumë të lartë si p.sh në rastet kur një person shikon diellin në mënyrë të 
drejtpërdrejtë dhe për një kohë të gjatë. 
 
 40 
Ekspozimi ndaj rrezatimit UV mund të jetë kryesisht me prejardhje nga dielli, por edhe 
nga harqet elektrike dhe nga rrezatimi ultraviolet i përdorur nëpër laboratore. Drita e 
diellit përmban rreze UV-A, UV-B dhe UV-C, por normalisht vetëm rrezatimi UV-A 
arrin sipërfaqen e tokës në sasi të mëdha. Rrezatimet UV-B dhe UV-C janë më të 
rrezikshme për shëndetin, por zakonisht ato mbeten larg tokës si pasojë e shtresës 
strtosferike të ozonit. Në rast të dëmtimit të kësaj të fundit, që vjen nga ndotja e 
atmosferës me chlorofluorokarbure (KFK), njerëzit mund të ekspozohen ndaj një 
intensiteti më të rritur të rrezatimit UV-B. Ai UV-C nuk e arrin sipërfaqen e tokës. 
Efektet shëndetësore të dokumentuara më mirë të ekspozimit ndaj rrezatimit UV janë 
kanceret e lëkurës. Njerëzit me lëkurë më delikate i nështrohen një risku më të madh. 
Një tjetër efekt i rëndësishëm shëndetësor i rrezatimit ultraviolet është katarakti i syve. Ai 
mund të çojënë verbim dhe shpeshtohet me rritjen e moshës. Ky efekt shkaktohet nga 
ekspozimi i drejtpërdrejtë i lentes së syrit ndaj rrezatimit ultraviolet. Katarakti i lidhur me 
rrezatimin UV nuk ka të bëjë me ngjyrën e lëkurës dhe efektet shëndetësore mund të jenë 
më të mëdha në Vendet Tropikale sesa në Evropë. 
Një efekt i tretë potencial i rrezatimit UV janë ndryshimet në sistemin imunitar, por kjo 
deri tani është provuar në kafshë. Në qoftë se një ekspozim i madh ndaj rrezatimit 
ultraviolet ul funksionin e sistemit imunitar të njerëzve, kjo do të çonte në rritjen e numrit 
të sëmundjeve efektive në njerëzit e ekspozuar dhe mund të ulte efektivitetin e 
imunizimit kundër sëmundjeve të transmetueshme në fëmijë siç janë fruthi dhe hepatiti. 
Aktualisht, ne nuk e dimë nëse ky problem qëndron. 
 
Drita dhe lazerat 
Drita e dukshme është një nga llojet e rrezatimit jojonizues. Ajo nuk është aq e fuqishme 
sa rrezatimi UV dhe shkakton kryesisht dëmtime të syve pas një superekspozimi. Lazeri 
është që është sinkronizuar në një mënyrë të tillë sa rrezatimi ka një frekuencë specifike 
dhe të gjitha vaslët e dritës udhëtojnë në fazë në pulse. Kjo çliron direkt në sy më shumë 
energji sesa drita normale. Për këtë arsye drita e lazerit me një energji të lartë mund të 
jetë jashtëzakonisht e dëmshme për sytë dhe madje mund të djegë edhe lëkurën dhe 
materiale të tjera. Sidoqoftë, drita e lazerit është një rrezik i rastësishëm në mjediset 
profesionale, ndërsa mungesa e një ndriçimi të mjaftueshëm, sidomos në mjediset e 
punës, mbetet një problem më i përgjithshëm. Ndriçim i dobët rrit riskun e aksidenteve në 
fabrika e në rrugë dhe mbingarkon funksionin e syve të njerëzve që u duhet të lexojnë ose 
të bëjnë punë me një pozicion të lartë. Tendosja e syve mund të bëhet shkak për dhembje 
koke, si dhe simptoma të ndryshme psikosomatike. Ndriçimi i nevojshëm për punë me 
precizion rritet krahas me moshën për shkak të keqësimit natyror të funksionit të të parit 
në mosha të vjetra. Megjithatë, për shkak se ndriçimi konsumon energji dhe kjo çon në 
rritjen e kostos, shumë fabrika dhe banesa, sidomos në vendet e varfëra, ndiçohen keq. 
 
Presioni 
Presionet barometrike mbi ose poshtë një atmosfere (presioni normal në nivelin e detit) 
janë pjesë e kushteve të punës në disa mjedise të veçanta si p.sh. ato nën ujë apo në 
lartësi. Presioni absolut zakonisht është më pak i dëmshëm sesa ndryshimet e tij. Efektet 
direkte të këtyre luhatjeve të presionit janë quajtur barotrauma dhe janë veçanërisht me 
interes në mjekësinë e hapësirës ajrore dhe nënujore. Ka edhe probleme që vijnë nga 
gazet e tretur në lëngjet e trupit ose nga çlirimi i tyre nga këto lëngje. 
 41 
Problemet kryesore me kompresionin (ngjeshjen) shfaqen vetëm në hapësira të mbyllura 
kur nuk ka mundësi të ekuilibrohen presionet. Efektet e dekompresionit (uljes së 
presionit) janë më të zakonshme dhe mund të jenë më të rënda gjatë daljes nga mjedisi 
me presion të lartë. Ato shfaqen kur zhytësit kthehen me shpejtësi në sipërfaqe ose kur 
presioni i dhomave me kompresion ulet shumë shpejt. Për një zhytje në thellësi dhe dalje 
prej andej ekzistojnë rregulla të posaçme dhe pamundësia për t’iu përmbajtur këtyre 
udhëzimeve, si rezultat i mungesës së vëmendjes ose gjatë një emergjence mund të çojë 
në shfaqjen e efekteve potencialisht serioze, përfshi sëmundjen e dekompresionit, 
embolinë gazoze dhe nekrozën aseptike (vdekjen e zonave të vogla) të kockës. 
 
Temperaturat ekstreme 
Rreziaet lidhur me temperaturat ekstreme mund të ndahen në ekspozim ndaj të nxehtit 
dhe ndaj të ftohtit. Ndryshimet klimatike ndaj të ftohtit në të ngrohtë një herë në vit ose 
ndryshimet sezonale, në shumicën e vendeve, mund të sjellin rreshje të mëdha dhe 
uragane. Të nxehtit dhe të ftohtit cënojnë çdo vit mirëqenien dhe shëndetin e miliona 
njerëzve. Impakti mbi shëndetin do të përcaktohet nga adaptimi ndaj klimës, llojit të 
shtëpisë, veshjes dhe masave të tjera. 
Rregullimi i temperaturave të brendshme në varësi të ndryshimit të temperaturës së 
mjedisit është i domosdoshëm për jetën humane. Problemet mund të lindin kur shfaqet 
një nga tri problemet që vijojnë: 1) Variacionet e temperaturës janë kaq ekstreme saqë 
tejkalojnë aftësinë e madhe të organizmit për t’u përshtatur; 2) Mekanizmat e adaptimit të 
tilla si vazodilatacioni apo djersitja janë dëmtuar; 3) Ekspozimi ndaj ekstremeve të 
temperaturës është i përqendruar në një pjesë të veçantë të trupit si në pjesët e ngrira ose 
në ato me djegie termike. Trupi i njeriut e rregullon temperaturën nëpërmjet sistemit 
nervor qendror me anë të një qendre kontrolli të vendosur në hipotalamus, një strukturë e 
vogël në qendër të trurit. Kjo qendër merr impulse nervore nëpërmjet receptorëve termikë 
të lëkurës dhe atyre të ndjeshmërisë së temperaturës së gjakut të vendosura në strukturat e 
brendshme të organizmit. Kjo qendër përgjigjet me anë të aktivizimit të mekanizmave që 
shpërndajnë nxehtësinë dhe kontrollohen nga sistemi nervor autonom ose që rrisin 
prodhimin e brendshëm të nxehtësisë (dridhjet) dhe ruajnë temperaturën. Qendra dërgon 
gjithashtu sinjale në kortekstin e trurit për ta bërë njeriun të vetëdijshëm për të ftohtit apo 
të ngrohtit, duke nxitur ndryshimet e sjelljes së tij, si p.sh. ndryshimet e veshjes, kërkimin 
e strehës apo ndryshimin e aktivitetit. Kjo qendër mund të çorientohet nga faktorë të 
ndryshëm, përfshi infeksionet vazodilatacionin alkoolik dhe difunksionin autonom ose 
ekstremet potencialisht vdekjeprurëse të temperaturës së trupit dhe, për pasojë, ajo 
dërgon përgjigje të papërshtatshme. 
Trupi është në gjendje të mbajë temperaturën e vet mesatëre të brendshme brenda një 
hapësire t ngushtë e cila është rreth 37oC. Megjithatë, temperatura e trupit mbahet thuajse 
e pandryshueshme. Nxehtësia prodhohet nga proceset metabolike dhe puna e kryer nga 
muskujt. Ajo merret edhe nga mjedisi i jashtëm kur temperatura e tij është më e lartë se 
ajo e sipërfaqes së trupit. Nxehtësia humbet në mjedis me katër mënyra: 1) Rrezatimi nga 
sipërfaqja e lëkurës (rrezatim infra i kuq); 2) Avullimi në formën e djersës; 3) 
Përcjellshmëria me anë të kontaktit me sipërfaqet e ftohta dhe 4) Lëvizjet e ajrit që 
sigurojnë largimin e ajrit të ngrohtë nga sipërfaqja e lëkurës ose ajrit të nxjerrë prej 
mushkërive. Ajri i ekspiruar prej mushkërive është i ngopur me avuj uji dhe për këtë 
arsye është në gjandje të mbartë më shumë nxehtësi sesa ajri i thatë. 
 42 
Rrezatimi dhe përcjellshmëria mund të izolohen për shkak të izolimit me anë të veshjeve 
mbrojtëse. Avullimi ulet edhe kur lagështia e ajrit është e rritur. Perceptimi i të nxehtit 
dhe të ftohtit është shumë subjektiv dhe është çështje e preferencave vetjake. Të ftohtit 
është veçanërisht i rrezikshëm për shkak se shkakton uljen e vigjëlencës për dëmtime. 
Temperatura dhe lëvizjet e ajrit mund të shkaktojnë edhe vdekjen e një personi i cili nuk 
është i mbrojtur si duhet. Si të ftohtit edhe të nxehtit e madh janë veçanërisht të 
dëmshëm për fëmijët dhe të moshuarit. Dëmtimet lokale të të ftohtit çojnë në ngrirje, 
ndërsa i ftohti që vepron mbi të gjithë trupin çon në hipotermi. “Nghrirja lokale” e 
indeve është një dëmtim që mund të çojë në ndryshime të pakthyeshme.më tepër të 
prekshme janë ekstremitetet si gishtat e dorës, të këmbëve, majat e veshëve e të hundës. 
Në raste të veçanta mund të jetë i nevojshëm amputimi i këtyre zonave. Hipotermia 
është gjendja e temperaturës së ulët të trupit. Në qoftë se ajo nuk njihet dhe trajtohet 
nëpërmjet ngrohjes së pacientit, mund të jetë vdekjeprurëse. 
Ekstremet e nxehtësisë mund të kenë efekte lokale dhe sistemike. Efektet lokale mund të 
përfundojnë në djegie. Temperaturat më pak ekstreme, por të zgjatura mund të 
përfundojnë në një efekt sistemik siç është stresi termik, një problem që nuk është i 
kufizuar vetëm në klimën tropikale apo në punët që kryhen në afërsi me burimet e 
nxehtësisë. 
Si pasojë e stresit termikmund të zhvillohen edhe disa lloj dëmtimesh. Një prej tyre është 
goditja termike dhe është më seriozja. Kjo gjendje potencialisht vdekjeprurëse shfaqet 
kur një person nuk mund të përshtatet ndaj nxehtësisë dhe pëson dobësim të qarkullimit 
të gjakut e kolaps. Kjo gjendje mund të shfaqet ne vende pune ku intensiteti i nxehtësisë 
është i pakontrolluar. Goditja termike, në popullatat e pambrojtura, mund të ndodhë kur 
valët e nxehtësisë kombinohen me lagështi të rritur të ajrit. Vdekjet shfaqen më shpesh 
tek të moshuarit, te të sëmurët kronike, atyre që nuk ushqehen si duhet dhe atyre që 
marrin pak lëngje. I lidhur me këtë është edhe fakti që piku i ndotjes së ajrit nga 
shkarkimet e makinave dhe prodhimi i ozonit në nivelin e poshtëm të troposferës 
koincidojnë shpesh me valët e të nxehtit, sepse ato shfaqen zakonisht gjatë muajve të 
verës. Nxehtësia në vendin e punës dhe në mjedisin e përgjithshëm ndikon në kapacitetin 
për punë. 
Nxehtësitë ekstreme që veprojnë lokalisht çojnë në djegie që mund të shfaqen në rrugë të 
ndryshme. Ekspozimi direkt ndaj zjarrit shkakton djegie shumë serioze, por të zakonshme 
janë edhe kontaktet me substancat e nxehta. Djegiet mund të vijnë edhe si pasojë e 
ekspozimit ndaj rreziqeve elektrike, të cilat ndodhin si në vendet e punës dhe në 
komunitet. 
 
RREZIQET MEKANIKE 
 
Kuptimi i rreziqeve mekanike 
Rreziqet mekanike janë ato me prejardhje nga energjia mekanike (energjia e lëvizjes). 
Transmetimi i energjisë mekanike gjatë ekspozimit të individëve mund të shkaktojë 
dëmtime të menjëhershme ose graduale. Termat dëmtim dhe traumë janë përdorur 
shpesh në vend të njëri-tjetrit për të treguar dëmtimin që mund të vijë nga rreziqet 
mekanike. Ndodhitë dhe rrethanat që çojnë në një dëmtim zakonisht referohen si 
aksidente. Termi aksident tregon që dëmtimet janë të rastësishme dhe të 
paparashikueshme.. specialistët e mjedisit mendojnë se këto janë të parashikueshme dhe 
 43 
të parandalueshme dhe mund të studiohen duke përdorur metodat epidemiologjike si në 
rastin e studimit të sëmundjeve apo shëndetit.kur trajtojmë problemet e rreziqeve 
mekanike duhet të vlerësohen si të rëndësishëm edhe faktorët socialë-ekonomikë. Numri 
i dëmtimeve si në vendet në zhvillim, ashtu edhe ato të zhvilluara është i lidhur me 
varfërinë. Shumica e popullatave të botës kanë mungesa të burimeve që ofrojnë mbrojtjen 
optimale në mjediset ku gjenden. 
Rreziqet mekanike nuk mund të konsiderohen si të izoluar nga rreziqet e tjera të realitetit 
të jetë së përditshme. Në përqasjen e një çështjeje që ka të bëjë me kontrollin e 
dëmtimeve duhet të vlerësohet konteksti ekonomik, social dhe kulturor. 
 
Impakti i dëmtimeve mbi individin dhe shoqërinë 
Dëmtimi është një shkak madhor i mortalitetit në të gjithë botën dhe është përshkruar si 
problemi më pak i njohur i shëndetit publik. Rëndësia e dëmtimeve ka filluar të bëhet një 
shqetësim në rritje edhe në vendet në zhvillim, pasi vdekshmëria nga dëmtimet është e 
lartë në këto vende dhe ulet me zhvillimin. Përjashtim bëjnë vdekjet nga aksidentet e 
trafikut, të cilat rriten së bashku me rritjen e përdorimit të mjeteve motorile. Shkaqe 
kryesore të vendeve në zhvillim janë edhe rritja e urbanizimit dhe e fluksit të 
automobilave që kanë çuar në rritjen e vdekshmërisë nga dëmtimet nga automjetet. 
Sistemet e sigurisë për dëmtimet jovdekjeprurëse janë relativisht të reja dhe shpesh 
shoqërohen me nënraportimin e rasteve. Për këtë arsye ështe e vështirë të grumbullohen 
të dhëna të sigurta për incidencën e sëmundshmërisë. Megjithatë shumë sisteme rajonale 
dhe lokale janë në gjendje të kapin dëmtimet, të cilat kërkojnë kujdes spitalor. Është 
vlerësuar që 1 në 3 të rritur ose fëmijë pësojnë dëmtime jofatale që kërkojnë kujdes 
shëndetësor ose që nuk janë në gjendje të kryejnë aktivitetet e tyre të zakonshme. Përveç 
rasteve akute dëmtimet kontribuojnë shumë në çrregullimet me paaftësi afatgjatë dhe në 
sëmundjet kronike. 
Kur përllogarisim koston e dëmtimit duhet të marrim parasysh koston e shpëtimit dhe atë 
të transportit, koston e kujdesit mjekësor, koston rehabilituese dhe koston e mbështetjes 
afatgjatë si dhe produktivitetin e humbur të këtyre të paaftëve. Këto kosto, përveç atyre të 
vuajtjes humane, janë shumë të mëdha. Kostoja jetësore e vdekjeve, si pasojë 
edëmtimeve në SHBA është shumë më e lartë sesa kostoja e vdekjeve nga kanceri dhe 
sëmundjet kardiovaskulare të marra së bashku. Kjo reflekton mirë moshën e hershme të 
dëmtimeve si dhe periudhën e gjatë të trajtimit, të mbështetjes dhe të rehabilitimit. Madje 
edhe dëmtimet e vogla janë të kushtueshme, pasi në disa vende ato përbëjnë shkakun 
kryesor të kontaktin me mjekun. Impakti i dëmtimeve shkon qartësisht përtej individëve 
të familjeve të dëmtuara, punëmarrësve, sistemeve të kujdesit shëndetësor dhe 
komuniteteve. 
 
Grupet vulnerabël 
Fëmijët, të moshuarit dhe grupet me disavantazhe sociale të popullatës së përgjithshme 
kanë numrin më të lartë të dëmtimeve. Moshat më të prekshme nga dëmtimet 
vdekjeprurëse janë ato 1-4; 15-25 dhe ato mbi 70 vjeç. Vdekjet e moshave 15-25 vjeç 
lidhen kryesisht me mjetet motorike. Meshkujt, krahasuar me femrat, në të gjitha moshat, 
kanë një shkallë më të madhe vdekshmërie nga dëmtimet. Niveli i vdekshmërisë në 
fëmijët nga dëmtimet gjatë dekadave të fundit ka qenë në rënie. 
 44 
Nivelet e vdekjeve u barazauan aty nga viti 1980, pasi numri i vdekjeve nga sëmundjet ka 
pësuar një ulje dramatike, ndërsa ai i vdekjeve nga dëmtimet është përgjysmuar. Të 
moshuarit janë veçanërisht vulnerabël ndaj dëmtimeve nga rrëzimet. Gratë e moshuara që 
rrëzohen preken veçanërisht nga frakturat që lidhen me osteoporozën. Frakturat e kockës 
femorale shkaktojnë më shumë vdekje dhe paaftësi dhe janë më të kushtueshme sesa të të 
gjitha fraktuarat e tjera të osteoporozës. Frakturat e femurit përfundojnë me vdekjen e 10-
20% të viktimave, shpesh jo për shkak të natyrës së dëmtimit, por për shkak të pasojave 
që ato lënë. Shumica e rrëzimeve ndodh tek të moshuarit dhe këto përbëjnë shkakun 
kryesor të vdekjeve tek ta, ndërsa tek moshat më të reja ato përbëjnë shkak për 
sëmundshmëri, por jo vdekshmëri. 
Edhe varfëria shoqërohet me rritjen e nivelit të dëmtimeve. Kjo ndoshta vjen nga që të 
varfërit janë më të ekspozuar ndaj rreziqeve mjedisore, sepse ata janë më pak të trajnuar, 
me shkollim më të paktë, me edukim ta pamjaftueshëm dhe prandaj bëjnë punët më të 
vështira e jetojnë në banesa të papërshtatshme të zonave urbane, me nivele të larta të 
dhunës. Përdorimi i alkoolit shoqërohet me nivele të larta të dëmtimeve dhe është më i 
përhapur në popullatat me të ardhura të ulëta. 
 
Mjediset e dëmtimit 
Dëmtimet që ndodhin në vendin e punës dhe ato që ndodhin në mjediset e tjera 
shqyrtohen veç e veç më shumë për shkaqe praktike sesa konceptuale. Mjedisi i punës 
shpesh shoqërohet me një nivel të lartë të ekspozimit ndaj rreziqeve mekanike si për sa i 
përket madhësisë së riskut (punë me makineri të rrezikshme), ashtu edhe zgjatjes së 
ekspozimit (40 or në javë për 30 vjet). Legjislacioni ka pësuar shumë ndryshime për të 
kontrolluar dhe rregulluar vendin e punës për mbrojtjen e punëtorëve. Në disa vende 
ekzistojnë sisteme kompensimi për të mbuluar financimet e punëtorëve edhe pjesërisht 
kur ata aksidentohen në punë. Përqendrimi në parandalimin e dëmtimeve ka çuar më tej 
në trajnimin e mjekëve, të infermierëve dhe të profesioneve të tjera në fushën e 
ekspertizës që lidhet me prevenimin dhe trajtimin e dëmtimeve të lidhura me punën. 
Dëmtimeve që nuk ndodhin në vendin e punës, por në mjedise të tjera si në shtëpi, rrugë 
etj. Nuk u është kushtuar një vëmendje e njëjtë me to. Situata në të cilat ndodhin 
dëmtimet janë të ndryshme dhe asnjë profesionist i shëndetit ose organizëm nuk është 
ngarkuar me përgjegjësinë për parandalimin e dëmtimeve të komunitetit. Përveç kësaj, 
rregullat e përgjithshme të sigurimit të komunitetit si ligji për vendosjene rripit të 
sigurimit në makina, vijnë në kundërshtim me cënimin e lirisë së subjekteve. Prevenimi i 
dëmtimeve të komunitetit është një fushë e re që ka filluar më 1960 dhe ka përparuar me 
shpejtësi pas vitit 1980. Sot në botë ka një rrjet komunitetesh që sponsorizohen nga 
OBSH-ja dhe i janë përkushtuar uljes së numrit të traumave nga të gjitha shkaqet. 
Komunitetet pjesëmarrëse në Rrjetin e Sigurisë së Komuniteteve kanë zhvilluar 
strategjinë për rritjen e sigurisë së aktiviteteve të jetës së përditshme nga trafiku rrugor, 
nga dëmtimet në punë, në qendrat e pushimit, në fushat sportive të shkollave, në fushat e 
sportit, gjatë udhëtimeve dhe në aktivitetet shtëpiake. 
Një dëmtim ndryshe nga këto që thamë më lart është edhe dëmtimi i qëllimshëm, i cili 
përfshin vrasjen dhe vetëvrasjen. Janë marrë disa masa që kanë qenë efektive për 
pakësimin e dëmtimeve të qëllimshme e jo të qëllimshme. P.sh. muret rrethuese në çatitë 
e ndërtesave të larta parandalojnë rëniet aksidentale, vetëvrasjet dhe vrasjet. 
 
 45 
Dëmtimet profesionale dhe ergonomia 
Dëmtimet profesionale përbëjnë një kosto serioze në industri dhe shoqëri dhe ato kanë 
prirje të cënojnë jetën e njerëzve në moshën e tyre m produktive kur ata kanë më shumë 
nevojë të mbështesin familjet e veta. Dëmtimet në vendet e punës çojnë në një humbje të 
rëndësishme të punës, në paaftësi dhe në vdekje. Pyjet, ndërtimi, minierat dhe peshkimi 
janë profesionet që kanë nivelin më të lartë të traumave të lidhura me profesionin. 
Dëmtimet në bujqësi shfaqen në zonat rurale, ku kujdesi mjekësor mund të mos jetë i 
arritshëm, shpesh janë shumë të rënda dhe mund të prekin anëtarët e familjes, përfshi 
fëmijët që punojnë dhe jetojnë në fermë. Kujdesi shëndetësor është një sekstor tjetër ku 
niveli i dëmtimeve është shumë i lartë. Dëmtimet e shtyllës kurrizore përbëjnë llijin më të 
zakonshëm të dëmtimeve që lidhen me punën. Dëmtimet muskulo-skeletike shpjegojnë 
pjesën më të madhe të kohës së humbur që kërkon kompensimi i punëtorëve. Dëmtimet 
që vijnë nga traumat kumulative, të njohura si dëmtime nga tendosja e përsëritur, janë 
veçanërisht të kushtueshme. 
Krahas me industrializimin e një vendi shfaqen edhe rreziqe të tjera serioze mekanike të 
lidhura me punën. Eksperienca tragjike e shumë punëtorëve të dëmtuar ka bërë që 
industritë më të zhvilluara të krijojnë dhe aplikojnë masa mbrojtëse efektive kundër 
dëmtimeve nga pjesët lëvizëse të makinerive, nga rënia e objekteve të rënda dhe nga 
dyshemetë e rrëshqitshme ose me pengesa (jo të rrafshta). 
Elementet e një incidenti të lidhur me punën mund të shqyrtohen me anë të trekëndëshit 
punëtor-agjent-mjedis, i cili përfshin personin e ndjeshëm ndaj dëmtimit (strehuesin), 
rrezikun (agjentin) që është në gjendje të shkaktojë dëmtimin dhe mjedisin e punës ku 
këto të dyja përputhen. Këta elemente përbëjnë kontekstin e incidentit. 
Ekzistojnë, në teori, disa faktorë të zakonshëm të një lloj dëmtimi, të cilët mund të 
modifikohen. P.sh. blerja e pajisjeve në përshtatje me vendin e punës. Punëtorët duhet të 
trajnohen për të njohur rreziqet dhe përdorimin si duhet të mjeteve mbrojtëse. Duhen 
përdorur politika dhe procedura për të rritur aftësitë e punëtorëve në përdorimin e 
praktikave të përshtatshme, pa sjellë pasoja të pakëndshme dhe thjeshtëzimin e tyre për 
t’u kuptuar dhe zbatuar si duhet nga ana e tyre. 
Ergonomia, megjithëse mund të aplikohet në një mjedis më të gjerë, diskutohet kryesisht 
brenda kontekstit të mjedisit të punës. Parandalimi i dëmtimeve është një objektiv 
madhor i praktikës së ergonomisë siç janë projektimi i mirë i vendeve të punës dhe rritja 
e efeiciencës. Ergonomia i është përkushtuar projektimit të vendeve të punës që mund të 
modifikohen dhe përshtaten në përputhje me nevojat e punëtorëve të veçantë. Kur është e 
mundur mund të ndryshohet mjedisi i punës sesa të gjendet personi me karakteristika të 
veçanta për të bërë një punë të caktuar. Ndryshimet në mjedisin e vendit të punës do të 
jenë më reale, do të mbrojnë një numër më të madh punëtorësh dhe mund të ndikojnë për 
një mjedis më të shëndetshëm dhe një punë më produktive sesa masat, të cilat bazohen në 
ndryshimin e sjelljes së punëtorëve apo përzgjedhjen e disa punëtorëve për të bërë detyra 
të veçanta. 
Përpunimi i informacionit është bërë shumë më i lehtë dhe shumë më i sigurt kur 
paraqitet në një mënyrë të tillë që lehtëson perceptimin e shpejtë dhe interprteimin e 
qartë. Instrumentat mund të grupohen dhe projektohen në mënyrë të tillë që shmangiet të 
jenë të dukshme dhe të menjëhershme. Aplikimi i principeve të ergonomisë bën të 
mundur, me një kosto të ulët, plotësimin e nevojave të njerëzve të paaftë ose që kanë 
nevojë për t’u rikuperuar dhe siguron mundësinë e ripunësimit të tyre. 
 46 
 
Dëmtimet lidhur me trafikun 
Përplasjet e makinave janë prej shumë kohësh shkaku më serioz i dëmtimeve në shumë 
vende. Fatkeqësisht ky fenomen tolerohet nga shoqëria që e pranon atë si një kosto të 
pashmangshme të transportit. Kjo është plotësisht e papranueshme dhe mund të 
parandalohet duke përmirësuar projektimin e rrugëve, modelin e makinave dhe 
mirëmbajtjen e tyre, edukimin e shoferëve dhe zbatimin e rregullave të trafikut. 
Dëmtimet nga trafiku, në qoftë se nuk merren masa parandaluese efektive kundër tyre 
mund të bëhen një nga epidemitë më të mëdha. Nivelet më të larta të vdekshmërisë nga 
trafiku ndeshen më shpesh midis të rinjve dhe më shumë tek meshkujt sesa tek femrat. 
Ato përbëjnë shkakun kryesor të shtrimeve në spital të njerëzve nën moshën 45 vjeç. 
Është vlerësuar se rreth 30 milionë njerëz, në shkallë botërore, janë bërë të paaftë si 
rezultat i traumave nga trafiku. Përdorimi i alkoolit është edhe ky një shkak i rëndësishëm 
i përplësjeve vdekjeprurëse. 
Vdekshmëria nga trafiku dhe shpeshtësia e dëmtimeve në vendet e zhvilluara ka rënë. 
Dëmtimet nga biçikletat janë gjithashtu shumë të shpeshta në botë. Megjithëse mendohet 
se përdorimi i helmetave parandalon njëpërqindje të madhe të dëmtimeve në kokjë, 
prapseparpë përdorimi i tyre është shumë i vogël. 
 
Dëmtimet e lidhura me shtëpinë dhe vendet e pushimit 
Këto lloj dëmtimesh mbulojnë një numër të madh të vendeve dhe llojeve të dëmtimit. 
Dëmtimet që ndodhin në shtëpi prekin kryesisht fëmijët dhe të moshuarit she mund të 
jenë shumë serioze. Shtëpia, përveçse mjedisi i punës, është vendi më i zakonshëm për 
dëmtime vdekjeprurëse. Dëmtimet që ndodhin në vendet e pushimit dhe sportet prekin 
më shumë të rinjtë. Megjithatë, këto dëmtime kanë tendencë të jenë më pak serioze, 
kushtojnë pak në trajtim dhe rrallë mund të jenë vdekjeprurëse. Ato jënë edhe një shkak i 
humbjes së kohës së punës. 
Mbytjet, djegiet, helmimi dhe rrëzimi janë shkaqe të rëndësishme të vdekshmërisë dhe 
sëmundshmërisë pediatrike. 
 
Dëmtimet e qëllimshme 
Dëmtimi i qëllimshëm përbën një problem veçanërisht të vështirë. Lufta, konflikit, vrasjet 
dhe vetëvrasjet janë probleme me rrënjë të thella sociale. Ato janë jashtë fushës së 
detyrave të profesionistëve të shëndetit mjedisor, por kontrolli i dhunës është një problem 
themelor, i cili kombinon të drejtat e njeriut, zhvillimin social, bashkëpunimin 
ndërkombëtar, ruajtjen e paqes dhe zbatimin e ligjit. 
Dëmtimet e qëllimshme mund të jenë të drejtuara ndaj vetes (vetëvrasje) ose ndaj të 
tjerëve (vrasja, goditja dhe abuzimi me fëmijët). Vetëvrasjet ndodhin më shpesh tek 
njërëzit nën 40 vjeç ose tek të moshuarit, veçanërisht tek meshkujt. Në kohët e sotme 
vihet re një tendencë e rritjes së akteve të vetëvrasjeve tek adoleshentët dhe tek adultt e 
rinj. Raste të vetëvrasjeve ka edhe në grupet e minoritarëve të lënë jashtë vëmendjes 
sociale. Megjithëse femrat bëjnë më shumë tentativa vetëvrasjeje, më të sukseshëm në 
këto tentativa janë meshkujt, kështu që niveli i vdekshmërisë së tyre është më i lartë. 
Mjetet më të shpeshta të përdorurë për të kryer një vetëvrasje në vendet e zhvilluara janë 
armët e zjarrit,varjet dhe helmimet me gaz ose dozat e mëdha të medikamenteve. 
 47 
Në zonat e mbipopulluara urbane është shumë i përhapur aktiviteti kriminal, sulmet dhe 
dhuna të ushtruar nga gangsterët e rinj, përdorues të drogës dhe alkoolit, ku shumë jetë të 
njerëzve të ndryshëm janë vënë në rrezik. 
Abuzimi mbi fëmijët është edhe ai një formë veçanërisht tragjike për jetën e tyre, një 
formë e dhunës. Abuzimet seksuale me të mitur janë në rritje, por numri i rasteve të tilla 
nuk bëhet ende i ditur. 
Minat e tokës vazhdojnë ende të marrin jetë njerëzish të pafajshëm.humbjet masive të 
jetës dhe dëmtimet e shkaktuara nga sulmet terroriste përfaqësojnë një aspekt tjetër të 
frikshëm të dhunës politike. Profesionistët e shëndetit publik duhet të vlerësojnë nevojën 
për paqe si një parakusht për shëndetin. 
 
Konceptet në fushën e parandalimit të dëmtimeve 
Për t’i njohur problemet e dëmtimeve të përmendura më sipër është e nevojshme të 
kuptohen disa koncepte të rëndësishme në parandalimin e tyre. Një koncept i tillë është 
dallimi midis strategjive aktive dhe pasive për kontrollimin e dëmtimeve. Ndryshimi 
qëndron në nivelin e përpjekjeve ose veprimeve të kërkuara nga ana e individit me qëllim 
që strategjia të jetë e efektshme. Strategjitë aktive janë ato që kërkojnë iniciativë (p.sh. 
përdorimi i rripit të sigurisë), ndërsa strategjitë pasive janë krjetësisht të kundërta dhe nuk 
është e nevojshme të kryhet asnjë veprim nga ana e subjektit (p.sh. aurbagët e makinave). 
Mirëkuptimi brenda fushës së parandalimit të dëmtimeve qëndron në faktin se strategjitë 
pasive duhet të aplikohen kudo që të jetë e mundur. Në rastin kur janë të nevojshme 
strategjitë aktive ato janë më efektive kur janë të detyrueshme. 
Një pikë tjetër kyçe për analizën parandaluese të dëmtimeve është Hddon matrix i cili 
bazohet në konceptin që ndodhitë që lidhen me dëmtimet mund të ndahen në fazat e 
paradëmtimit, të dëmtimit dhe të pasdëmtimit. Ky koncept fazor kombinohet me 
konceptet tradicionale të shkakësisë: të strehuesit, të agjentit dhe të mjedisti, i cili çon në 
një zbërthim të situatës së dëmtimit dhe të menduarit mbi pikat e mundshme të 
ndërhyrjes. Kjo metodë (matrixi) është përqafuar nga kërkuesit që punojnë në fushën e 
parandalimit të dëmtimeve dhe është aplikuar, në forma të ndryshme, në shumë situata të 
parandalimit të dëmtimeve. Haddon matrixi është përdorur për të analizuar dëmtimet e 
shkaktuara nga mjetet motorike. Përgjithësisht pranohet në programet e kontrollit që 
shoqërohen me modifikimin e makinave, të vektorëve ose të mjedisit janë më efektive 
sesa ato që modifikojnë strehuesin. 
 
Haddon matrixi i aplikuar në dëmtimet nga mjetet motorike 
Faktorët 
Fazat Individi Makinat Mjedis 
Paradëmtimi Parandalimi i pijeve 
alkoolike kur drejtohet 
makina 
Sigurimi i frenave të forta Siguro dukshmërinë e rreziqeve 
Dëmtimi Përdorimi i rripit të 
sigurimit 
Shmang sipërfaqet e 
pjerrëta ose të shënuara 
Krijo barrierat që parandalojnë 
përplasjen e kokës 
Pasdëmtimi Parandalimi i 
hemorragjisë 
Maksimalizo shpejtësinë e 
uljes së energjisë 
Mundëso përgjigjen e 
emergjencës mjekësore 
 
Një kontribut tjetër në analizën e parandalimit të dëmtimeve është strategjia me 
10 pika e Haddonit për pakësimin e dëmtimeve. Këto përbëjnë masa gjenerike që 
mund të aplikohen në çdo lloj iniciative parandaluese të dëmtimve, përfshi edhe 
 48 
dëmtimet fizike. Ato janë listuar në një formë të shkuruar në tabelën e 
moposhtme. 
 
Strategjia e 10 masave të Haddonit për uljen e dëmtimeve 
Strategjia e uljes së dëmtimeve 
1. Parandalimi i krijimit të rrezikut që në momentin e parë 
2. Ulja e sasisë së rreziqeve që mund t’i vijnë njeriut 
3. Parandalo çlirimin e një rreziku ekzistues 
4. Modifiko nivelin ose shpërndarjen hapësinore të rrezikut nga burimi i tij 
5. Veço në kohë apo hapësirë rrezikun prej të cilit duhet të mbrohesh 
6. Veço rrezikun dhe atë prej të cilit duhet të mbrohesh nëpërmjet vendosjes së një barriere materiale 
7. Modifiko cilësitë bazë të rrezikut 
8. Bëje më rezistente ndaj dëmtimit atë që është e nevojshme të mbrohet prej tij 
9. Vlerësoje dëmtimin e shkaktuar tashmë nga një faktor dëmtues 
10. Vendos, përmirëso dhe siguro kirurgjinë rehabilituese dhe atë kozmetike 
 
Masat mbrojtëse duhet të jenë të integruara në një paketë gjithëpërfshirëse dhe të 
mbështesin reciprokisht njëra-tjetrën. Ato duhet të shoqërohen nga një paketë publike e 
orientuar, në mënyrë të qartë dhe eksplicite, kundër rreziqeve konkrete lokale, e cila 
synon drejt objektivave të arritshme e të kuptueshme nga të gjithë. 
 
 
RREZIQET PSIKOSOCIALE 
 
Rreziqet psikosociale dhe stresuesit 
E panjohura, ankthi dhe mungesa e sigurisë së jetës e të kontrollit mbi mjedisib çon në 
stres. Fjala stres është përdorur për të përshkruar një ngjarje apo një situatë të veçantë që 
shkakton një reaksion mendor ose fiziologjik. Është më mirë të flasim për stresorët sesa 
për stres. Stresi mund të përkufizohet si një përgjigje humëne ndaj stresorëve. Ndryshe 
mund të themi edhe se stresi është një proces që vjen nga ndërveprimi midis njerëzve dhe 
mjedisit. Procesi i stresit përbëhet nga dy faza: e para përfshin vendimin nëse një ndodhi 
(stresor) përbën vërtet një rrezik; faza e dytë përfshin vlerësimin e mundësisë se si do t’ia 
dilet me këtë situatë. Për aq kohë sa një individ mund të përballojë stresorët nuk ka asnjë 
problem. Megjithatë, kur strategjitë e përballjes bëhen të patërshtatshme, atëherë shfaqen 
efektet negative të stresit. 
Si në vendet e zhvilluara, ashtu dhe në ato në zhvillim stresi është pjesë e jetës së 
përditshme dhe ai mund të çojë në një seri efektesh serioze shëndetësore si depresioni, 
vetëvrasja, abuzimi me alkoolin ose drogën, dhunën ndaj të tjerëve, sëmundjet 
psikosomatike dhe në një dobësi të përgjithshme. 
Mjedisi profesional është një tjetër vend, në të cilin shëndeti mund të dëmtohet nga 
ngarkesa e madhe mendore. Për të dokumentuar se sa vende pune me një shkallë të ulët të 
autoritetit vendimmarrës dhe me kërkesa fizike ose mendore të larta janë posaçërisht 
stresuese është përdorur modeli i mirënjohur Karasek. Rritja e kërkesave ndaj 
punëtorëve dhe stafit zyrtar gjatë ristrukturimit të kompanive për rritjen e eficiencës (që 
do të thotë sa më pak të punësuar që duhet të prodhojnë më shumë) janë një rrezik 
madhor psikosocial. Gratë janë veçanërisht të ekspozuara ndaj stresorëve shtesë, pasi 
atyre u duhet të përpiqen të vendosin ekuilibrin midis rolit të tyre si punonjëse dhe 
shtëpiake. Duke shqyrtuar burimet potenciale të stresit të lidhur me punën, mund të 
 49 
dallohen 5 kategori: faktorë intrinsikë të punës që kryhet, roli i punëtorit në organizimi, 
zhvillimi i karrierës, marrëdhëniet ndërpersonale në punë dhe klima dhe struktura 
organizative. Përcaktuesit madhorë të shëndetit në punë janë në të vërtetë ata faktorë 
organizativë të vendit të punës që përcaktojnë mirëaenien psikosociale të punëtorëve. 
Vdekja e një anëtari të familjes ose e një miku të ngushtë, divorci ose ngjarje të tjera që 
kanë të bëjnë me familjen, me mjedisin social privat, mund të jenë rreziqe psikosociale. 
Edhe mjedisi urban ka rreziqet e veta karakteristike psikosociale. Shembuj mund të 
përmendim: planifikimi i keq ose joekzistent urban, zonat e mbipopulluara, mungesa e 
vendeve të pushimit, prishjet e strukturave sociale, izolimi social etj. 
Rreziqet potenciale të shëndetit mjedisor, të çdo lloji, mund të shkaktojnë edhe stres 
psikologjik. 
 
Efektet shëndetësore të stresit 
Perceptimi modern i stresit është ai që e sheh atë si një reaksion negativ apo të dëmshëm. 
Perspektiva evulocionare është e ndryshme, pasi e konsideron stresin si një mekanizëm të 
rëndësishëm për të parapërgatitur organizmin human për veprime urgjente fizike dhe 
mendore. Si karakteristikë fiziologjike të reaksionit të stresit kemi rritjen e ritmit të 
zemrës, presionit të gjakut, frymëmarrjes dhe transportit të gjakut në sisteminmuskuloskeletik, si dhe një ulje të sistemit digjestiv. Prodhimi i rritur i hormoneve të 
stresit si epinefrina dhe kortizoli luajnë një rol të rëndësishëm në këtë reaksion. Të gjitha 
këto reaksione e përgatisin individin për veprime mbrojtëse, sulmuese ose “për t’ia 
mbathur”.ato përmirësojnë kështu shansin e individëve për të mbijetuar ose ndikuar në 
suksesin e species së dhënë. 
Në qoftë se një individ ekspozohet në mënyrë të vazhdueshme ndaj stresorëve mjedisorë 
dhe nuk ka strategji të përshtatshme për përballimin e tyre, ka gjasa të shfaqen efektet 
negative shëndetësore. Ka një metodologji për vlerësimin sasior të stresit mjedisor dhe 
atij profesional. Meqenëse faktorët psikologjikë, krahasuar me ata fizikë janë shumë të 
vështirë për t’u mëtur dhe mund të variojnë shumë nga një individ tek tjetri, janë bërë 
përpjekje për të identifikuar indikatorët e stresit psikologjik. Matjet e dobishme të 
kryera me anë të depistimeve mund të përfshijnë raportin epinefrinë/norepirefrinë në 
urinë dhe gjak, raportin midis potasiomit dhe natriumit në urinë ose nivelet e 
lipoproteinave (kolestrerolit dhe triglicerideve) në gjak. 
 
 50 
SHËNDETI DHE TË USHQYERIT. 
USHQIMI DHE BUJQËSIA 
 
OBJEKTIVAT 
Pas studimit të këtij kapitulli ju do të jeni të aftë te diskutoni mbi: 
• Shëndeti si një e drejtë - Promovimi i Shëndetit 
• Të tregoni se si mund të ndikojë ushqimi në shëndetin e njeriut 
• Faktoret përcaktues te Shëndetit 
• Të përshkruani ndikimin e pamajftueshmërive të ndryshme nutricionale mbi 
shëndetin. 
• Cilat janë problemet e T’Ushqyerit në Shqipëri. 
 
 
Koncepti i shëndetit 
Shëndeti është një aspekt shumë i rëndësishëm i jetës njerëzore. Madje, në mënyrë disi 
filozofike, shpeshherë njerëzit i referohen konceptit të shëndetit si “një qëllim më vete i 
ekzistencës”. Në njëfarë mënyre, shëndeti ose, mungesa e tij, janë terma të pranishëm 
pothuajse në të gjitha kontekstet apo dimensionet e ekzistencës së shoqërisë njerëzore. 
Kjo është veçanërisht e vërtetë për “mirëqenien fizike” të organizmit, së cilës njerëzit i 
referohen pothuajse çdo ditë në biseda me njëri-tjetrin. 
Diskutimet rreth komponentëve të tjerë të shëndetit, siç është p.sh. “mirëqenia 
shpirtërore” apo, “emocionale”, janë më shumë të kufizuara në mjedise te ngushta, apo në 
grupe të caktuar 
Sidoqoftë, gjatë jetës së përditshme njerëzit i referohen shëndetit, duke e 
konsideruar atë si kapitalin më të çmuar në jetë 
Që në fillim duhet thënë se, përpjekjet për të përkufizuar shëndetin hasin në shumë 
vështirësi. Problemi qendror në dhënien e një përkufizimi bindës qëndron në faktin se, 
shëndeti konsiderohet nga njerëzit si diçka e “natyrshme”, apo “normale”, në përputhje 
me aforizmin :“Njeriu fillon e kupton diçka rreth shëndetit vetëm kur ai (shëndeti) 
mungon”. 
Pra, në praktikë njerëzit e kanë të vështirë të mendojnë rreth shëndetit pa e lidhur atë me 
të kundërtën e tij (sëmundjen). Kështu, mund të thuhet se: “Shëndeti është mungesa e 
sëmundjes”. 
Ndërkohë që, sipas një këndvështrimi krejt tjetër, shëndeti konsiderohet si “Mirëqenie e 
plotë e organizmit”. 
Këto dy përkufizime korrespondojnë me dy këndvështrimet madhore mbi shëndetin: i 
pari i referohet pikëpamjes apo teorisë “bio-mjekësore”, ndërsa i dyti i referohet 
përkufizimit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë në vitin 1946 sipas të cilit: 
 
Shëndeti si një e drejtë- Përkufizimi i shëndetit (WHO, 1948) 
”Nje gjendje e plotë e një mirëqënie fizike, mendore dhe sociale dhe jo vetëm si 
mungesë e sëmundjes dhe qëndrueshmërisë” 
 
 51 
Burimi qe lejon pasjen e një jete produktive dhe të kënaqshme në nivel individual, social 
dhe ekonomik. Element baze për një rritje ekonomike të qëndrueshme 
Promovimi i Shëndetit 
…proçesi i aftësimit të individëve për të rritur kontrollin e tyre mbi shëndetin, si dhe për 
t’a përmirësuar atë 
Karta e Otaves 1986 
SYNON: 
1. Promuovimin e politikave që mbështesin shëndetin 
2. Promovimin e cilësisë së jetës 
3. Zhvillimin e një Komuniteti 
4. Inkurajimin e aftësitë personale 
5. Riorientimin e shërbimeve shëndetësore dhe te mirëqenies 
Përcaktuesit e Shëndetit 
Nga ky këndvështrim, arritja e një mirëqenieje të plotë fizike, mendore dhe shoqërore 
kërkon që individët të jenë të aftë të identifikojnë aspiratat dhe nevojat, në mënyrë që të 
aftësohen për arritjen dhe plotësimin e suksesshëm të tyre. Faktorët përcaktues të 
shëndetit janë faktorë gjithpërfshirës: 
 Politik 
 Ekonomik 
 Ambjental 
 Socialë 
 Biologjikë 
 Gjenetikë 
 Të sjellurit 
Shëndeti pra, shihet si një “kapital” në jetën e përditshme, dhe aspak si një “objekt” i të 
jetuarit. Sipas Kartës së Otavës, shëndeti është një “koncept pozitiv”, me theks drejt 
kapitalit fizik dhe mendor në nivel individual dhe shoqëror. 
Prandaj edhe, promocioni shëndetësor nuk është përgjegjësi vetëm e sektorit të 
shëndetësisë, por e të gjithë shoqërisë. 
Në këtë kontekst, tërësia e masave të ndërmarra për fuqizimin e shëndetit është një 
ndërthurje e veprimtarive të profesionisteve te shume disiplinave, te cilet permes 
shfrytezimit te kapaciteteve ne aftesim te vazhdueshem marrin vendime të përgjegjeshme 
dhe në të njejten kohe duke aktivizuar te gjitha burimet e informacionit si dhe te gjithe 
palet e interesuara sigurojne qytetaret per pritshmërite e tyre. 
 
Nevojat e qytetarëve 
Qytetaret nga ana e tyre ndergjegjesohen gjithmone e me teper ne drejtim te kujdesit qe 
ata duhet te bejne per te patur nje shendet me te mire. 
 Informacion 
 Edukim 
 Përzgjedhje të shërbimeve të duhura 
 aksesueshmëri 
 Vazhdimësi në asistencë 
 Të mirëpritur 
 Komunikim 
 52 
 dëgjim, marrëdhënie, mbështetje 
 Cilësi te kujdesit 
Shëndeti si koncept “tërësor” 
Sipas këtij këndvështrimi, shëndeti konsiderohet si koncept “tërësor” duke ju referuar 
shumë elementëve si: “tërësisë së individëve” të një shoqërie, “tërësisë së komuniteteve”, 
“tërësisë së dimensioneve të shëndetit”, apo “tërësisë së faktorëve përcaktues të 
shëndetit”. 
Vitet e fundit, gjithnjë e më shumë po i mëshohet studimit të faktorëve të tjerë përcaktues 
të shëndetit, përfshi nivelin e edukimit per stile te shendeteshme te jetes, të ardhurat 
materiale, strehimin, apo punësimin. 
 
Ushqyerja është një nga stilet e jetës që përfaqëson sot më shumë se kurrë, një nga 
percaktuesit më të rëndësishëm të cilësisë së shëndetit. Në USA ushqyerja është 
determinanti me peshë më të madhe në nivelin e vdekshmërisë (43%), ndaj promovimi i 
stileve të shëndetëshme të jetesës luan rol direkt në uljen e nivelit të vdekshmërisë. 
Sipas OBSH: Ushqyerja është sasia e ushqimit të marrë për furnizimin me materiale 
ndërtuese dhe burime energjie të nevojshme për funksionimin normal të organizmit 
human. 
 
Ushqyerja e ekuilibruar dhe e përshtatëshme kombinuar me aktivitet fizik të rregullt, janë 
guri i themelit për një shëndet të mirë dhe njëherësh mjete shume efikase për 
parandalimin e shumë sëmundjeve dhe për trajtimin e shumë të tjerave. Sigurimi i një 
ushqyerjeje të shëndetëshme dhe të sigurt gjatë viteve të para të jetesës ka përfitime për 
gjithë jetën. 
 
Ushqimi është një nevojë themelore për njeriun, një e drejtë bazë dhe një kusht 
paraprak për një shëndet të mirë. 
 
Kërkesat fiziologjike 
Organizmi i njeriut për të jetuar dhe për të qënë i fuqishëm varet nga energjia, proteinat, 
vitaminat dhe mineralet të cilat gjenden në ushqime të ndryshme. Studimet e kryera në 
Europë (në vitet ’20) treguan se të varfërit ishin në përgjithësi të shkurtër, të dobët dhe 
vuanin nga shëndeti i cili do të përmirësohej nëse atyre dhe fëmijëve te tyre do tu jepej 
një dietë e pasur me proteina, energji, vitamina dhe atëhere ata do të bëheshin më 
shtatlartë. 
Kjo dietë u bë standarte për një shëndet të mirë dhe në terminologjinë e zakonshme ajo u 
quajt “dietë e balancuar”. Një dietë e balancuar do të garantohej nëse njerëzit do të 
merrnin një ushqim të shumëllojshëm dhe në sasinë e duhur si psh.meushqime proteinike 
me origjinë shtazore ose bimore (soja), me ushqime energjitike të pasura me karbohidrate 
ose yndyrna dhe ushqime mbrojtëse si fruta dhe perime që janë të pasura me vitamina 
dhe minerale. 
Për të ruajtur funksione të shëndetëshme metabolike njeriut i duhen nutrientë të 
ndryshëm. Komponenti primar i dietës sonë është energjia e shprehur në kalori ose Joul. 
Kërkesa energjitike përbën sasinë e energjisë që nevojitet për të ruajtur shëndetin, për 
rritjen dhe për një nivel të përshtatshëm të aktivitetit fizik. Megjithëse numri i kalorive të 
 53 
nevojshme ndryshon shumë nga një individ tek tjetri në varësi të përmasave trupore, të 
moshës (të cilat ndikojnë në nivelin e metabolizmit bazal) dhe të aktivitetit fizik, ai 
zakonisht bazohet në balancimin midis marrjes dhe harxhimit. 
 
Koncepti i bilancit energjitik bazohet ne ekuacionin pasues: 
Bilanci energjitik = perthithja energjitike – konsumi energjitik 
 
Perthithja energjike: perthithja e ushqimeve dhe lengjeve 
Konsumi energjik: perbehet nga 3 komponente: 
 60-75% metabolismi ne qetesi (nevoja minimale e energjise per mbajtjen e 
funksioneve minimale) 
 10% termogenesa e tretjes) 
 15-30% aktivitet fizik (mund te varioje konsiderueshem 
 
Nqs marrja dhe harxhimi i energjisë nuk janë të balancuara kjo çon në ndryshimin e 
masës trupore. Të dy gjendjet e të qënit mbi dhe nën peshë kanë efekte negative mbi 
shëndetin. 
NQS bilanci energjik eshte positiv (perthithja energjike eshte me e madhe se konsumi), 
pesha trupore rritet. Bashke me te tjere faktore si aktivitet i paket fizik, eshte nje nder 
shkaqet me te medha te mbipeshes, qe eshte nje faktor risku per semundje te ndryshme. 
Efektet shëndetësore të kequshqyerjes dhe çrregullimet nga pamjaftueshmëritë e vecanta 
përshkruhen më poshtë. 
Obeziteti i përkufizuar si gjendje e karakterizuar nga teprica e indit dhjamor, është një 
shkak i zakonshëm i sëmundshmërisë dhe i uljes së jetëgjatësisë. Ndërmjet obezitetit dhe 
hipertensionit, diabetit, kancerit të gjirit dhe kancerit të endometriumit është gjetur një 
shoqërim. 
NQS bilanci energjik eshte negativ (perthithja energjitike eshte me e ulet se konsumi), 
pesha trupore ulet. Kur arrihet nje gjendje dobesie (per adultt: Treguesi i Mases Trupore 
me pak se 18.5), rriten rrisqet per shendetin, edhe pse behet fjale per risqe te ndryshem 
krahasuar me ata te lidhur me mbipeshen. 
 
Efektet e pamjaftueshmërive nutricionale mbi shëndetin. 
Pas luftës së dytë botërore kequshqyerja proteino-energjitike u njoh si një problem 
shëndetësor serioz në të gjitha VNZH (vende në zhvillim). Në të njëjtën kohë u bë e ditur 
që sëmundjet ishin një shkak madhor i vdekshmërisë dhe i sëmundshmërisë dhe se 
pamjaftueshmëria nutricionale e dobësonte rrezistencën e organizmit ndaj sëmundjeve . 
Forumi i OBSH (Organizata Botërore e Shëndetësisë) mbi Ushqimin dhe Bujqësinë ka 
paraqitur një numër të pamjaftueshmërive nutricionale të vecanta që sot janë të 
përhapura, zakonisht për shkak të kushteve mjedisore lokale. Këto renditen shkurtimisht 
më poshtë: 
Çrregullimet nga pamjaftueshmëria e Jodit. Përbëjnë një problem serioz në shumë 
vende të botës. 
OBSH dhe UNICEF rekomandojnë jodizimin universal të kripës, që do të thotë që e gjithë kripa e 
përdorur në industrinë ushqimore dhe që blihet për konsum në shtëpi duhet të jetë e jonizuar, duke 
përdorur jodat kaliumi në ato zona ku deficienca jodike është endemike. Por më tepër jodizimi 
universal i kripës përfshihet në rekomandimet e bëra që ushqimi shtazor për përdorim në lopë të jetë i 
jodizuar, kështu që qumështi dhe derivatet e tij të jenë gjithashtu një burim për jodin. 
 54 
Pamjaftueshmëria e Vitaminës A. Shkakton sëmundje serioze të syrit, sjell uljen e 
rrezistencës ndaj sëmundjeve e infeksioneve dhe rritjen e vdekshmërisë së fëmijëve. 
Pamjafueshmëria e hekurit. Anemia është një problem i përhapur dhe i qëndrueshëm. 
Hekuri është i nevojshëm për të formuar hemoglobinën e gjakut dhe është i pranishëm në 
rruazat e kuqe të cilat transportojnë oksigjenin. 
Pamjaftueshmëria e kalciumit. Shkakton osteoporozën, që do të thotë “kockë poroze” 
dhe përkufizohet si një crregullim i metabolizmit të kockave ku masa kockore pakësohet 
deri në një shkallë të tillë sa përsoni është në risk të lartë për fraktura. 
 
KEQUSHQYERJA (balanc energjik negativ): Eshte procesi kur organizmi nuk merr 
sasinë e nevojshme të energjisë (kalorive), proteinave, karbohidrateve, yndyrnave, 
vitaminave, mineraleve dhe lëndëve të tjera të nevojshme për të mbajtur të shëndetshëm 
organizmin dhe për funksionimin e mirë të tij. Kequshqyerja tek foshnjet dhe fëmijët e 
vegjël, është një faktor kyç kryesor jo vetëm për vdekshmërinë foshnjore dhe feminore, 
por ndikon edhe tek zhvillimi fizik dhe mendor në moshë shumë të re. Ushqyerja e pakët 
mund të çojë në ulje të imunitetit dhe rritjen e mundësisë për t’u sëmurur, zhvillim të 
dobët fizik dhe mendor, ulje të produktivitetit dhe përqëndrimit në shkollë, prishje të 
dhëmbëve, etj. Rreth 20% e vdekjeve të fëmijëve nën 5 vjeç në të gjithë botën mund të 
evitohet nga zbatimi korrekt në praktikë i udhëzuesve të ushqyerjes sipas OBSH. 
 Njohuritë e sotme shkencore, evidentojnë lidhjen mes kequshqyerjes dhe disa 
patologjive si tumoret, sëmundjet ishemike të aparatit kardiovaskular dhe cerebro-
vaskular, diabeitit melit tip 2, artrozave, osteoporozave, kariesit dentar, gushës jodike dhe 
anemise nga ulja e marrjes së hekurit. Në vitet e fundit vihet re rritje drastike e obesitetit 
dhe marrja e nje diete ushqimore gjithnjë e më hiperkalorike. 
 
Pasoja që sjell ushqyerja jo e mirë 
Tek fëmijët Tek adoleshentët Tek të rriturit 
alergji të përkohëshme Alergji të përherëshme Diabet 
Azma Sëmundje të ap. tretës: Kolit, Ulçera,etj Arteriosklerozë ( infarkt i zemrës, 
hemorragji në tru) 
Ekzema Dhjamosje sëmundje të mëlcisë 
sëmundje të aparatit tretës Tension të lartë gjaku Ulcera 
sëmundje ngjitëse Tumore 
Mbipeshë probleme të kockave 
 Plakje e hershme 
 
Gratë shtatzëna me kequshqyerje kanë rrezikshmëri më të lartë për të dështuar, ose për të 
lindur një foshnje me peshë të vogël lindjeje. Ushqimi i mire, shoqëruar me përmirësimin 
e njohurive mbi ushqimin dhe të ushqyerit, qëndrimet dhe praktikat nga gratë, vajzat dhe 
anëtarët e tjera të komunitetit çon në parandalimin e fenomeneve të mësipërme. 
MBIUSHQYERJE (balanc energjik pozitiv): Konsiderohet kur një person është mbi 
peshë ose i dhjamosur. Kjo mund të shkaktojë diabet në fëmijëri dhe sëmundje të zemrës, 
vazave të gjakut dhe sëmundje të tjera në moshë të rritur. Ndodh shpesh që fëmijët të 
marrin sasi të mëdha të ushqimeve hiperenergjitike, por të varfëra në elementët e 
domosdoshëm ushqyes, psh pije të ëmbëlsuara artificialisht, ëmbëlsira, patatina, të 
skuqura, fast-food etj. 
 
 55 
Cilët janë problemet që lidhen me ushqyerjen në Shqipëri? 
Studimi i fundit shëndetësor në Shqipëri 2008-2009 tregoi se situata karakterizohet nga 
një kombinim i: 
1- Niveleve në rritje të mbiushqyerjes, sidomos mes grupeve urbane tek të cilat konsumi 
i ushqimeve të përpunuara po rritet, ndërkohë që aktiviteti fizik vjen në ulje, dhe 
2- Nën ushqyerjes së theksuar mes grupeve te brishta si femra shtatzëna, foshjat dhe 
fëmijët e vegjël në zonat e largëta, ku sigurimi i ushqimit është i kufizuar dhe 
mundësitë për të siguruar jetesën janë të pakta për shkak të kequshqyerjes: 
- Në Shqipëri llogaritet se rreth 20-25% e vdekshmërisë për moshën 0-5 vjeç i 
dedikohet kequshqyerjes së nënave dhe fëmijëve. 
- 19% e fëmijëve nën 5 vjeç paraqiten të shkurtër për moshën dhe rreth 11% janë 
shumë të shkurtër. Më e shpehur është tek foshnjat 0-6 muajsh në zonat malore 
dhe tek nënat pa arsim, ku niveli arrrin rreth 30% . 
- 17% e fëmijëve nën 5 vjeç dhe 19% e grave paraqesin anemi të shkallëve të 
ndryshme. Shkak i saj është ushqyerja e pakët me ushqime që përmbajnë hekur, 
folate, vit. B12 etj. 
- Fëmijët ushqehenme gji për një perudhë mesatare prej 14,6 muaj, por të tjerë 
fëmijë ushqehen me gji dhe për rreth 2 muaj. 
- 39% e fëmijëve nën moshën 6 muaj janë ushqyer ekskluzivisht me gji dhe 21% 
tashmë marrin ushqime plotësuese 
- 39% e femrave të moshës 15-49 janë mbi peshë ose obese. 
- Në Shqipëri 20% e grave dhe 28% e burrave kanë tension të lartë gjaku ose 
marrin barna hypertensive 
- 79% e grave dhe 90% e burrave me hypertension nuk janë në dijeni të këtij fakti. 
 
GRUPET USHQIMORE 
PIRAMIDA USHQIMORE MESDHETARE 
 
OBJEKTIVAT 
Pas studimit të këtij kapitulli ju do të jeni të aftë te spjegoni: 
• Çfare jane Udhezuesit ushqimor 
• Cilet jane Përbërësit Ushqimorë 
• Marrja e ushqyesve duhet të jetë në raport me kërkesat reale të organizmit 
• Ushqimet përbëhen nga makro dhe mikronutriente 
• Cilat janë grupet ushqimore 
• Piramida ushqimore mesdhetare 
• Gjurma ekologjike e piramides ushqimore 
 
 
UDHEZUESIT USHQIMOR 
Sic thame me siper ushqyerja e ekuilibruar ka si objekt me shume mireqenie dhe me teper 
shendet per gjithe popullsine, pa cenuar kenaqësinë e nje tavoline te kendeshme. 
Udhezuesit qe sugjerojne modelin e nje ushqyerje te shendeteshme jane mbeshtetur ne 
traditen tipike te ushqyerjes mesdhetare. Ky model tradicional ka terhequr vemendjen e 
gjithe botes, si me efikasi per ruajtjen e shendetit dhe nje nga me te larmishmit qe 
 56 
bazohet kryesisht ne ushqime me origjine bimore si buka, makaronat, frutat, zarzavatet, 
vaji i ullirit dhe konsumi i moderuar i ushqimeve me origjine shtazore, prej te cilave 
preferohet qumeshti i skremuar, djathi me pak yndyre, peshku, shpendet e mishi pa 
dhjam. 
Per t’i vene ne praktike rekomandimet qe kane te bejne me nivelin e nutrienteve qe duhet 
te konsumohen cdo dite, eshte e nevojshme njohja e mire e perberjes kimike te 
ushqimeve. (perdoren tabela qe kane sasine e energjise dhe permbajtjen ne proteina, 
yndyrnba, karbohidrate, per sejcilin ushqim). Megjithate , per nje orientim me te thjeshte 
perdoren udhezuesit ushqimore, ne te cilet ushqimet jane te ndara ne grupe mbi 
bazen e ngashmerise, perberjes kimike dhe funksionit ushqyes qe kane. Çdo grup 
permbledh ushqime, qe kane ne baze te njejtin nutrient. Grupet percaktohen duke u 
mbeshtetur ne zakonet ushqyese te popullsise dhe gjendjen ushqimore te nje vendi te 
caktuar. Sipas ketyre kritereve, ushqimet jane ndare nga ekspertet ne grupe, te cilat kane 
ndryshuar ne funksionin te thellimit te dijeve rreth ushqimeve dhe ndikimit te tyre mbi 
shendetin. Keshtu ne SHBA ne 1940, rekomandoheshin 4 grupe ushqimore, perfshi edhe 
gjalpin ndermjet tyre. Ne vitin 1950, koha e bumit te lindjeve, katert grupet ushqimore 
baze (mishi, bulmeti, frutat dhe zarzavatet) u ndryshuan ne shtate. Ne vitin 1990 u 
rivendosen 4 grupet, qe u vune ne piramiden ushqimore, e cila jep udhezime dietike per 
amerikanet, duke vene theksin tek sasia optimale e ushqimeve. 
Ne kete piramide, te gjithe nutrientet e nevojshem, gjenden ne 3 nivelet e poshteme te saj. 
Ushqimet brenda 5 gupeve ushqimore identifikohen nga permbajtja ne makronutriente, 
vitamina dhe minerale. Keshtu produktet shtazore ne grupin e qumeshtit dhe mishit(niveli 
i trete i piramides) kane me shume proteina dhe yndryrna, se ushqimet qe ndodhen ne 
grupin e frutave, zarzavateve, bukes dhe nenprodukteve te dritherave. Ushqimet ne 
nivelin e dyte(zarzavatet, frutat) jane burimi kryesor i Vit. A,C dhe i acidit folik, ndersa 
ushqimet ne baze te piramides jane burim kryesor i karbohidrateve dhe vit.B. 
Ushqimi i pershtatshem duhet te zgjidhet me zgjuarsi. Keshillohet nje zgjedhje e 
larmishme e ushqimeve te pasura me karbohidrate dhe fibra dhe te varfera ne yndyre. ( 
nga dy nivelet e poshteme te piramides, sasi te moderuara ushqimesh proteinike, qe 
pergjithesisht permbajne dhe yndyre (niveli i trete), dhe sasi minimale yndyrnash dhe 
sheqerna (maja e piramides) 
 
Marrja e ushqyesve duhet të jetë në raport me kërkesat reale të organizmit: 
a) një tepricë e lipideve nxit obeziteti. Dieta të larta në kolesterol dhe yndyrna te ngopura 
janë të shoqëruara me një incidencë në rritje të sëmundjeve kardiovaskulare: 
aterosklerozë, trombozë, atak në zemër 
b) një tepricë e karbohidrateve rezulton në një kursim të lipideve; yndyrat depozitohen, 
ato depërtojnë në mëlçi, duke shkaktuar dëme të struktures dhe qelizave të saj: pra vihet 
ne vështirësi një organ i një rëndësie primare. Një teprice e karbohidrateve, sidomos 
monosaccharideve, mund të shkaktojë një diabet latent; 
c) një konsum i tepërt i proteinave, i zgjatur në kohe, mund të ndikojnë në prodhimin e 
acidit urik, dhe me dëmtime në veshka. 
d) "përdorimi i lartë i karbohidrateve te rafinuara (oriz, miell, sheqeri i bardhe) është 
një nga shkaqet të cilat janë të lidhura me probleme ne: venat me variçe, hemorroide, 
kanceri i zorrës së trashë. 
 
 57 
GRUPET USHQIMORE 
 
Grupet ushqimore përbëhen nga përbërës ushqimorë me 
vlera të ngjashme ushqimore. 
Përbërësit ushqimorë janë: përbërës kimikë, organikë, 
dhe inorganikë të organizmave shtazore dhe bimore. 
 
ORGANIKE- Proteinat, lipidet, glicidet, Vitaminat. 
INORGANIKE- Uji, kripërat minerale, oksigjeni. 
 
Ushqimet konsiderohen të kompletuar nëse përmbajnë të gjithë këta përbërës, të 
shpërndarë në mënyrë organike. Vetëm qumështi në 6 muajt e parë të jetës i plotëson këto 
kritere. Lind pra nevoja e përdorimit të një diete të ndryshueshme, për të plotësuar 
nevojat ushqimore ditore. 
 
Ushqimet përbëhen nga makro e mikronutrientet 
MAKRONUTRIENTET- janë karbohidratet (sheqernat), lipidet (yndyrnat) dhe 
proteinat. Këto mund të përdoren nga organizmi vetëm pas tretjes, e cila i transformon në 
përbërës të thjeshtë dhe lehtësisht të asimilueshëm. 
MIKRONUTRIENTET- janë vitamina dhe kripëra minerale esenciale; që hyjnë në sasi 
të vogla, të papërpunuara, pas tretjes apo thithjes dhe janë të domosdoshëm për të 
rregulluar realizimin e proceseve jetësore si: reaksionet enzimatike etj. 
 
Vendi fqinj Italia, i ka ndare ushqimet ne 7 grupe. Ndarje kjo ndoshta e pershtateshme 
dhe per vendin tone, si nje vend mesdhetar 
 
 
Fig Nr.1 Grupet e Ushqimeve 
GRUPI I PARE: Grupi i ushqimeve proteinike 
a- MISHI 
 58 
b- PESHKU 
c- SALLAMRAT 
d- VEZA 
 
MISHI- është një ushqim i rëndësishëm për rritjen dhe mbajtjen e trupit, pasi përmban 
proteina të një cilësie të lartë si dhe vitamina të grupit B (sidomos B 12, që gjenden 
vetëm në mish dhe mëlçi), zink, hekur, bakër dhe selenium të cilat janë shumë të 
tretëshme, ndryshe nga ato minerale që gjendet tek ushqimet me origjinë vegjetale. 
Personat që ushqehen sipas dietës vegjetariane, duhet të dinë se eliminimi i mishit nga 
dieta e tyre do t’ju shkaktojë rënie të Vit. B12 dhe të mineraleve të sipërpërmendur 
sidomos të hekurit. 
Këshillohet përdorimi kryesisht i mishit të kafshëve të vogla dhe duhet alternuar 
përdorimi i mishit të kuq (ai i lopës, derrit) me mishin e bardhë (të pulës, gjelit të detit, 
lepurit,vicit) dhe të evitohen pjesët e mishit me përmbajtje të dhjamit 
SALLAMRAT- Duhen dalluar dy lloje sallamrash; ata të mbështjellë të futur në zorrë 
(mortadella, salçiçe, sallamrat, etj) dhe të pambështjellë ( proshuta e pjekur, e papjekur, 
panceta, etj), pasi ato të mbështjella kanë përqindje të lartë yndyrnash dhe kripe (që 
ndihmon në konservimin e tyre). Duhet kujdes i vecantë për marrjen ne sallamrave nga 
personat që vuajnë nga hipertensioni dhe veshkat. Të mos harrojmë se sallamrat duhen 
përdorur si alternativë e mishit dhe duhen konsideruar një pjatë e dytë, ashtu si mishi. 
Gjatë një jave këshillohet konsumi i jo më shumë se tre herë porcione të sallamit (1 
porcion sallam = 50 gr ose 3 feta proshutë ose 6-7 feta sallam tip Milano) 
VEZET- edhe vezët janë një burim i rëndësishëm proteinash me vlera të larta biologjike, 
aminoacidesh esenciale, vitaminash dhe mineralesh. Ato kanë pak kalori. 1 vezë = 75 
kalori dhe një vezë peshon rreth 60 gr. Gjatë një jave këshillohetkonsumi i vezës jo më 
shumë se 2 herë dhe është më mirë të gatuhen të zjera se sa të skuqura. 
PESHKU- edhe peshku është burim i rëndësishëm i proteinave me vlera të larta 
biologjike dhe ai përmban yndyrna esenciale, Omega 3 dhe ka përmbajtje të ulët 
kolesteroli. Përmban edhe minerale si seleniumi dhe Vitamina si Vit.D. Gjithashtu 
peshku është shumë më i tretshëm se mishi. Gjatë një jave këshillohet konsumi i peshkut 
të paktën për 2 herë dhe 1 porcion peshk është = 150 gr. 
GRUPI I II-të 
a- QUMËSHTI 
b- DERIVATET e tij 
QUMESHTI 
Përbën një ushqim të plotë për më të rinjtë, por këshillohet edhe për moshat e tjera. Ai 
përmban proteina me vlera të rëndësishme biologjike, Vitamina të grupit B dhe A, 
kripëra minerale, dhe sidomos një sasi të konsiderueshme Ca, shumë i tretshëm nga 
organizmi. Këshillohet marrja e tij në mëngjes i shoqëruar me biskota, bukë dhe fruta. Në 
këtë kombinim gjenden të gjithë ushqyesit e nevojshëm: proteinat dhe yndyrnat tek 
qumështi, Vitaminat dhe mineralet tek frutat dhe karbohidratet tek biskotat apo buka. 
Këshillohet marrja e qumështit të freskët dhe për moshat 2 vjec ai duhet të jetë pjesërisht 
i skremuar. Persa i përket qumështit UHT që tregetohet me kuti, duhet të dini se ai 
humbet vetëm shijen karakteristike të qumështit nga përpunimi termik që i bëhet, ndërsa 
vlerat ushqyese janë pothuajse të njëjta. Kosi ka të njëjtët përbërës ushqyes si qumështi, 
por ka avantazhin se është më i tretshëm. Ai mund të përdoren në mëngjes, por edhe si 
 59 
vakt i ndërmjetëm. Gjatë një jave këshillohet konsumimi i 14 porcioneve të qumështit. 1 
porcion qumësht = me një gotë qumësht ose 125 ml. 1 porcion kos = 1 gotë kos ose 125 
gr. 
 
DERIVATET E QUMESHTIT- Bulmeti 
DJATHI është një ushqim që vjen si rezulatat i transformimit (kazeifikimit) të qumështit 
dhe i aktivitetit të fermenteve laktike. Në varësi të qumështit të përdorur dhe të mënyrës 
së përpunimit kemi lloje të ndryshme djathrash. 
GJALPI përbëhet nga masa e yndyrshme e qumështit të papërpunuar të lopës. Thamë se 
kosi mund të përdoret si vakt i ndërmjetëm, apo në mëngjes, ndërsa djathrat duhet të 
konsiderohen si pjatë e dytë dhe si alternativë ndaj mishit, peshkut apo vezëve, pasi ai 
është një burim i rëndësishëm proteinash. Këshillohet përdorimi i djathrave me % të lartë 
uji, të cilat kanë më pakë yndyrë, kripë dhe kalori, ndryshe nga djathrat e stazhionuar, të 
cilët edhe pse janë më të shijshëm kanë % të lartë yndyrnash dhe shumë kalori. 
Gjithashtu duhet theksuar që kontrolli mikrobiologjik i këtyre lloj djathrave duhet të jetë 
mjaft i kujdesshëm. Këshillohet të përdoren të grira mbi makarona, oriz apo perime, apo 
në darkë të shoqëruara me një porcion perime të gatuara në avull apo të ziera. Gjatë 1 
jave këshillohet konsumi i 4 porcioneve të derivateve të qumështit. 1 porcion djath i 
freskët i = me 100 gr 
1 porcion djath i stazhionuar = 50 gr 
1 porcion gjizë = 100 gr 
 
GRUPI III-të 
a- DRITHËRAT: Gruri, misri, orizi, thekra, tërshëra,elbi etj. të gjitha nënproduktet 
e tyre; buka, makaronat, gatimet me oriz, biskotat e ëmbla e të kripura, briosh, 
kornflakes, polenta, arapashi. 
b- PATATET, të cilat gabimisht konsiderohen si perime, por duhen konsideruar si 
zëvendësuse të bukës. 
 
Drithërat janë burimi kryesor i karbohidrateve, pra i energjisë që i nevojitet njeriut për 
aktivitetin e tij ditor. Tradita shqipëtare e ushqyerjes ka në bazë të dietës ushqimore 
përdorimin e rregullt të këtyre produkteve, ndaj duke qënë burim energjie, kjo mënyrë 
ushqyerje duhet të shoqërohet edhe me aktivitet fizik të përshatshëm. Pra, ata persona që 
kryejnë aktivitet fizik të kufizuar duhet ta kufizojnë marrjen e drithërave, ndërsa personat 
që kryejnë punë fizike apo aktivitet fizik, duhet të konsumojnë sasi më të lartë drithërash. 
Drithërat përmbajnë fibra dhe ndikojnë në parandalimin e sëmundjeve të zemrës dhe 
diabetit, ndërsa tek fëmijët ndikojnë në kontrollin e peshës. 
 
GRUPI IV- BISHTAJORET 
Janë burimi më i madh i proteinave me koston më të ulët e për këtë përdoren më shumë 
në vendin tonë. Ato janë të pasura me fibra alimentare të tretëshme si dhe kripëra 
minerale. 
Bëjnë pjesë; fasulet, bishtajat, bizelet, thierzat, bathët, soja, etj. Gjatë një jave këshillohen 
2 herë konsumi i bishtajoreve. 
 
GRUPI V-të 
 60 
a- PERIMET 
b- FRUTAT 
Ato janë burimi më i mirë i ujit, vitaminave (veçanerisht C dhe A), sheqernave dhe 
kripërave minerale për të cilat organizmi ka aq nevojë sidomos gjatë verës. Ato janë 
ushqime me përmbajtje të ulët kalorish, ndërkohë që përmbajnë sasi të rëndësishme 
fibrash të cilat nxisin tretjen. Për këto arsye këto kategori këshillohet të zënë vendin 
kryesor në ushqyerjen tonë ditore dhe është mirë që të konsumohen në fund të vakteve 
ose si vakt i ndërmjetëm kur flasim për frutat. 
Gjatë një jave këshillohet të konsumohen: 
14 herë porcione të perimeve të freskëta dhe sallatës (1 porcion perime = 250 gr të pa gatuara dhe 1 porcion 
sallate = 50 gr) 21 herë porcione të frutave (1 porcion fruti = 150 gr ose 1 frut mesatar si molla, dardha, 
porotkalli, pjeshka,etj ose 2-3 fruta të vogla si kumbullat, mandarinat, kajsitë). Në rast se përdorni lëng 
frutash të shtrydhura 1 porcion = 125 ml lëng. 
 
GRUPI VI-të 
a- VAJRAT 
b- YNDYRNAT 
Yndyrnat dhe vajrat për gatim ndahen: 
- Gjapi dhe margarina 
- Dhjami dhe yndyrnat shtazore 
- Vaji i ullirit, lulediellit, misrit, kikirikut, sojës 
Yndyrnat sigurojnë energji dhe veçanerisht acide yndyrore, disa nga të cilat nxisin 
absorbimin e vitaminave të tretëshme në yndyrë (A,D,E,K). Konsumi në sasi të mëdha i 
disa yndyrnave rrit rrezikun e zhvillimit të sëmundjeve jo të komunikueshme, vecanerisht 
të sëmundjeve kardiovaskulare. Për më tepër, konsumi i sasive të mëdha të ndonjë yndyre 
ose vaji mund të rris peshën e trupit, kështu që sasia e yndyrnave të kërkuara në një dietë 
varet nga nevojat për energji të personit. 1 gr yndyrna jep 9 kal dhe për këtë konsiderohen 
si nutrientët që japin më shumë energji. 
Këshillohet që yndyrnat të përbëjnë mesatarisht 25% të energjisë ditore ( maksimumi 
30% deri në moshën 20 vjec). Janë më të këshilluara vajrat vegjetale se sa ato me 
origjinë shtazore dhe këshillohet përdorimi i tyre në formë të freskët e të pagatuar, duke 
evituar sa më shumë skuqjet e përsëritura. 
UJI mund të konsiderohet nutrienti më i rëndësishëm, mbasi njerëzit nuk mund të bëjnë 
pa të qoftë edhe një periudhë të shkurtër. Realizimi i furnizimit me ujë të sigurt në rrjetin 
e banesave, ka kontribuar shumë në shëndetin human. Në zonat ku cilësia e ujit nuk është 
siguruar, këshillohet të zjehet uji dhe të konsumohet pas ftohjes. 
Vitaminat dhe shtesat minerale. Zarzavatet, sallatat dhe frutat me teper se tabletat dhe 
suplementet janë burimi më i mirë i Vitaminave dhe mineraleve. Rekomandimet për 
marrjen shtesë të mikroelementëve, substancave biologjike aktive ose multivitaminave 
janë zakonisht të panevojëshme. Megjithatë, shumica e vendeve kanë rekomandimet e 
tyre për shtesat në vitamina, për grupet më vulnerabile si për fëmijët e vegjël, gratë në 
periudhën e shtatzanisë dhe laktacionit dhe njerëzit në moshë të shkuar. 
Gjatë dimrit në vendet e ftohta ( në Shqipëri kryesisht në zonat veriore) mund të jenë për 
6 ose më shumë muaj me shumë pak ose pa diell, kështu që foshnjet ose fëmijët e vegjël 
në këto vende mund të kërkojnë marrjen shtesë të Vit.D gjatë kësaj periudhe. 
 
DIETA MESDHETARE 
 61 
Studimi “Shtatë vende” ka krahasuar për 30 vjet zakonet ushqimore te 7 vendeve: 
Holande, Greqi, Itali, Finlande, SHBA, Japoni, e ish-Jugosllavi. Ky studim tregoi se dieta 
mesdhetare është metodë shumë e vlefshme e të ushqyerit për të parandaluar sëmundjet 
kardiovaskulare dhe kancerin. Një studim i mëtejshëm mbi 12.000 njerëz me moshe 40-
59 vjet tregoi vdekjet e ardhura nga sëmundjet kardiovaskulare se në zonat rurale jo 
Mesdhetare janë më shumë se dyfishi krahasuar me zonat jugore. Zonat më paktë 
goditura ishin Dalmacia, Kreta, Korfuzi dhe fshatrat Crevalcore (Emilia), Montegiorgio 
(Marche), Nicotera (Calabria). 
 
DIETA MESDHETARE-PERAMIDA E DYFISHTË 
e shëndetëshme për njeriun, por edhe për mjedisin; 
PIRAMIDA E DYFISHTEPIRAMIDA E DYFISHTE
IM
PA
KT
I 
AM
BJ
EN
TA
L
KO
NS
UM
I I
 S
UG
JE
RU
AR
e e shshëëndetndetëëshmeshme ppëërr njeriunnjeriun, , porpor edheedhe ppëërr mjedisinmjedisin;;
 
Është vlerësuar se, mesatarisht, për 100 kalori, dieta mesdhetare shkakton një ndikim 
mjedisor me rreth 60% më e ulët në krahasim me një dietë të tipit europian verior apo të 
Amerikës së Veriut (bazuar në konsum në një masë më të madhe të mishit dhe të 
kafshëve të majmura, dhe jo në perime dhe drithëra 
 
GJURMA EKOLOGJIKE 
 
 
GJURMA 
EKOLOGJIKE E 
PERGJITHESHME 
ESHTE SHUMA E TE 
GJITHA SIPERFAQEVE TE DOMOSDOSHME PER 
PRODHIMIN E TOTALIT TE TE MIRAVE TE 
KONUMUARA NGA NJE PERSON 
 62 
Çdo kategori e ushqimit është vendosur në pjesën e Piramidës Ambjentale, korrespondon 
me ndikimin e tij, pra gjurmën ekologjike 
Tipi I ushqimit Gjurma ekologjike 
Për kg uhqim 
Fruta, bishtajore, perime, patate nga 3 në 21 m2 
Makarona, oriz, bukë, sheqer, vaj 
ulliri 
nga 4 në 17 m2 
Qumësht, kos, vezë nga 14 në 15 m2 
Torta, biskota nga 16 në 30 m2 
Mish I bardhë, djath, gjalp Nga 46 në 75 m2 
 Peshk 69 m2 
Mish I kuq gjedhi Deri në 105 m2 
 
TE PRODHOSH DHE KONSUMOSH USHQIM - KONSUMON EDHE 
AMBIENTIN 
Por jo të gjithë ushqimet lenë të njëjtën gjurmë ekologjike. Për cdo tip ushqimi ja gjurma 
ekologjike në m2 
A e dini sa kushton në të vërtetë një kg mish? 
 
 
FAO: DIETË E QËNDRUESHME - BIODIVERISITET 
Për të plotësuar nevojat nutrizionale të një bote më të pasur, është e nevojshme që 
sistemet e ushqimit të pësojnë transformime radikale në drejtim të efikasitetit më të madh 
në përdorimin e burimeve dhe të një konsumi të ushqimit me shumë efikasitet dhe në 
favor të dietave të qëndrueshme, duke ruajtur keshtu burimet natyrore dhe produktive. 
Dietat e qëndrueshme mund të zvogëlojnë përdorimin e UJIT dhe minimizojnë emetimet 
e CO2, të promovojnë biodiversitetin ushqimor dhe vlerësojnë ushqimet tradicionale dhe 
lokale falë varieteteve të tyre Ndër shembujt e dietave të qëndrueshme FAO përmend në 
veçanti dietën mesdhetare. 
D i e t ë: rrjedh nga dhiaita e lashtë greke (stili I jetës-mënyrë jetese) 
 63 
Për të treguar rëndësinë sociale dhe kulturore të dietës mesdhetare, ne vitin 2011- 
UNESCO e klasifikon Dieten Mesdhetare si TRASHEGIMI E NJEREZIMIT. 
Duke marrë parasysh efektet pozitive në sferën sociale, ekonomike dhe mjedisore, mund 
të konsiderohet një model alimentar i qëndrueshëm. 
 
1- PËRFITIMET MJEDISORE 
Përdorimi i burimeve natyrore: 
Konsum të lartë të drithërave, frutave, perimeve dhe bishtajoreve, prodhimi i të 
cilave kërkon përdorimin e burimeve natyrore (të tokës dhe të ujit) dhe të lëshimit 
të gazit serre më pak intensiv në krahasim me një model diete bazuar më shumë 
në konsumin e mishit dhe të yndyrnave shtazore; 
Sezonaliteti: 
Reduktimi i kultivimeve në serë dhe ndikimet e tyre mjedisore, si dhe shpenzimet 
e furnizimit dhe transportit nga vende të largëta (milje ushqimore -food miles). 
 
2- PËRFITIMET MJEDISORE 
Biodiversiteti 
Respekti për territorin dhe biodiversitetin, përmes të mbjellave të ndryshme në 
çdo zonë dhe rotacion të kulturës, në mënyrë që të garantoje sigurinë e ushqimit; 
Kursim: 
Porcione të moderuara dhe konsumi i ushqimeve integrale dhe të freskëta, të 
përpunuara minimalisht. Si sasitë e konsumuara dhe ato që kanë pësuar 
minimalisht përpunim,kontribuojnë në uljen e imnpaktit mjedisor të sjelljeve 
uhqimore. 
 
3- PËRFITIMET SOCIALE 
SHENDET: 
Dieta mesdhetare, shoqëruar me aktivitet fizik ndihmon në parandalimin e: 
- Sëmundjeve kardiovaskulare; 
- Diabetit; 
- Disa lloje të kancerit (zorrës së trashë, gjirit, prostatës & pankreasit) 
Përveç kësaj, marrja e ushqimeve të freskëta dhe drithëra lejon disponueshmëri të larte 
dhe përdorim më të madh të micronutrientëve dhe antioksidantëve. 
NDËRGJEGJËSIMI: 
Vetedije e lartë ushqimoe dhe lidhja me territorin, me njohjen e sezonalitetit, 
biodiversitetin dhe natyrën e ushqimeve. 
BASHKËJETESA 
Dieta mesdhetare promovon marredheniet sociale. Vaktet e përbashkëta janë guri 
I themelit të traditave tona sociale (festa,dasma..). 
IDENTITETI 
Dieta mesdhetare është një shprehje e të gjithë sistemit historik dhe kultural të 
Mesdheut. 
 
4- PËRFITIMET EKONOMIKE 
SHPENZIMET SHËNDETËSORE: 
 64 
Zbatimi I modelit mesdhetar të zakoneve ushqimore për një numer sa me te madh 
të popullsisë, do të përmirësonte gjendjen e përgjithshme shëndetësore të 
popullatës, e cila do të rezultojë në një rënie të shpenzimeve shëndetësore 
kombëtare. 
SHPENZIMET FAMILJARE 
Respektimi i dietës mesdhetare, duke u fokusuar në ushqime sezonale, kryesisht 
drithëra dhe perime, do të lejojë një rënie në shpenzimet e ushqimit të familjeve. 
RRITJA E KOMPANIVE 
Rritja e kërkesës komerciale të produkteve natyrore (fruta, perime, drithëra, 
bishtajore) dhe te derivateve te tyre (vaj, verë, makarona, bukë), duke krijuar të 
ardhura dhe punësim për kompanitë e të rajoneve të Mesdheut. 
RRITJA E TERRITORIT 
Rritja e ofertës agro-gatronomike të territoreve tona, duke kontribuar në 
rregullimin sezonal të ofertës së turizmit 
 
7 rregulla te arta per nje ushqyerje te shendeteshme: 
1. Kontrollo peshen dhe qendro aktiv 
2. Me shume drithera, bishtajore, fruta dhe perime te fresketa 
3. Yndyrna: Zgjidh cilesine dhe limito sasine 
4. Sheqer, embelsira dhe pije te embelsuara ne kufijte e duhur 
5. Merr cdo dite uje me shumice 
6. Kripe? Me mire te mos eccedere 
7. Pije alkoolike:Nqs po te moderuara 
8. Ndrysho shpesh zgjedhjet e tua ne tavoline 
9. Keshillo ne tavoline personat speciale 
10.Siguria ne tavoline varet edhe nga ty. 
 
 
 65 
KONTAMINIMI I USHQIMEVE 
RREZIKU KIMIK DHE FIZIK NE USHQIME 
 
 OBJEKTIVAT 
 
• Të përshkruani shkurtimisht llojet e ndryshme të ndotësve ushqimorë, burimet 
dhe ndikimet e tyre të mundëshme mbi shëndetin 
• Të tregoni rrugët e mundëshme të transmetimit të ndotësve kimikë dhe biologjike 
të ushqimit. 
• Të identifikoni rreziqet dhe risqet në faza të ndryshme të prodhimit dhe konsumit 
të ushqimeve. 
------------------------------------------------------------------------------------- 
Kontaminantë konsiderohet kategoria gjithpërfshirëse që përmban substanca heterogjene 
që nuk janë të shtuar vullnetarisht në ushqime, por që vijnë nga mjediset ku produkti 
është kultivuar, mbarshtuar, transformuar, magazinuar, shpërndarë dhe konsumuar. 
 
Kontaminimi i ushqimeve është një problem i shumanshëm, që mund të sjellë për pasojë: 
1-Alteracione merceologjike (tjetërsime në përbërërit fiziko-kimik 
 të ushqimit) 
2-Dëme në shëndetin e konsumatorit, reflektuar si nga tjetersimi i perberësve ushqimore 
duke cënuar kështu vlerat ushqyese të produktit ushqimor, ashtu dhe nga ndotësit e 
çfarëdo origjine qofshin (fizike, kimike, mikrobiologjike) 
Si pasojë e kontaminimit ushqimor shkaktohen probleme ekonomike, sanitare dhe legale. 
 
Trasferimi i materialeve te padeshirueshme (kontaminantëve) ne produktin perfundimtar 
(ushqim) mund të ketë origjinë të ndryshme: 
 
 KONTAMINIM KIMIK: 
• Substanca kimike të huaja për ushqimet (ose xenobiotiche) 
• Substanca tokstike të pranishme në ushqime 
 
KONTAMINIM FIZIK: 
• Substanca radioaktive 
 Ardhur nga mbeturina radioaktive pas shpërthimeve të reaktorëve nuklearë 
• Trupa të huaj në ushqime (Qelqe, metale, kocka, plastike, gurë, levozhga, dru,etj) 
 
 KONTAMINIM BIOLOGJIK: 
• Mikrorganizma ekzistues problematik në të kaluarën, dhe përsëri të rikthyer me 
rëndësi në përhapjen e restoranteve kolektive dhe hoteleri/katering 
Rreziqet biologjike në ushqim përfshijnë shtamet patogjene te bakterieve, virusët, 
parazitet, helmintet, protozoarët, algat dhe produkte të caktuara toksike që atomund të 
prodhojnë. (OMG- Organizma gjenetikisht të modifikuar 
 KONTAMINIMi KIMIK: 
Perceptimi publik i rrezikut kimik është argumenti në fjalë. Shumë persona i shohin 
kontaminantët kimikë në ushqime si rrezikun më të madh për shëndetin human. Në 
 66 
realitet, edhe pse kanë ndodhur helmime në masë, rreziku i intoksikimit akut ardhur nga 
substanca kimike është shumë i ulët. Janë shumë më të zakonshme sëmundjet me origjinë 
ushqimore të shkaktuara nga kontaminantë biologjikë. Sidoqoftë, konsumatori e ndjen të 
madh kërcënimin ndaj shëndetit, ardhur nga substancat kimike. Sipas studiuesve të 
sjelljes humane, kjo nuk është e lidhur me një vlerësim objektiv të riskut por me faktorë 
si frika për pasojat, që mund të jetë edhe fatale, që shpesh nga padija, perceptimi i një 
rreziku të pakontrollueshëm shihet si një katastrofë. Eshtë e rëndësishme të kemi 
parasysh, veçanërisht kur komunikohet me publikun ose me mass-median Ky leksion 
trajton rreziqet potenciale të substancave kimike në ushqime dhe do të vlerësojë riskun që 
mund të sjellë. 
Prodhimet bujqësore dhe kafshët mund të jenë të ekspozuar ndaj rrezikut të substancave 
toksike të lidhura me kontaminimin ambjental të ujit, ajrit dhe të tokës. Gjithashtu, 
produktet kimike si pesticidet janë gjerësisht të përdorura në pjesën më të madhe të 
vendeve. Ushqimet mund të kontaminohen edhe gjatë procesit produktiv, magazinimit 
dhe përgatitjes. Ekspozimi për kohë të gjatë në nivele të ulëta të kontaminantëve kimikë 
është i lidhur me sëmundje të rënda, përfshirë shqetësime neurologjike, probleme në 
shtatzani dhe në lindje, kancer. 
Meqë janë të rralla, ekspozimet akute ndaj kontaminantëve kimikë transportuar përmes 
ushqimeve kanë provokuar sëmundje, në disa raste me pasoja të pakthyeshme mbi 
shëndetin dhe dëme të mëdha ekonomike. Një informacion i rregullt dhe i kujdesshëm 
mbi kontaminimin e ushqimeve është esencial për të ulur incidencën dhe rritur 
mbikqyrjen e shëndetit publik. 
Çdo substancë kimike që mund provokojë një dëm është një rrezik 
 
 Ç’është kontaminimi kimik? 
Prania e metaleve të rënda, pesticideve, solventeve, antibiotikëve, hormoneve, etj. që 
origjinojnë nga lënda e parë për efekt të ndotjes ambientale, nga kontakti i ushqimeve me 
ambalazhet, nga përdorimi i papërshtatshëm i medikamenteve farmaceutike në 
mbarështimin e kafshëve, etj. 
 
Kryesisht ndotja kimike e ushqimeve është një problem i lidhur me: 
 Zhvillimin ekonomik, industrial dhe urban. 
 Përdorimin e substancave xenobiotiche (substanca kimike të 
 huaja për ushqimet) 
Mbetjet që kontaminojnë ushqimet janë zakonisht në prani të sasive shumë të vogla: 
ppm (pjesë për milion) 
ppb (pjesë për miliard) 
 
Edhe pse të gjitha substancat kimike kanë si veti toksicitetin, pjesa më e madhe e tyre nuk 
janë të pranishme në nivele të tilla që të përbëjnë një problem për shëndetin human. Disa 
substanca kimike potencialisht të rrezikëshme janë prodhim human; të tjera janë më 
origjinë natyrale. Ekspozimi human ndaj produkteve kimike mund të vijë përmes 
inhalacionit, përthithjes me lëkurë dhe, natyrisht, marrjes së ushqimit dhe ujit të pijshëm ; 
disa substanca kimike (psh.plumbi) mund të merren me rrugë të ndryshme, Në këtë 
seksion trajtohen substancat kimike të pranishme në lëndën e parë që mund të 
 67 
përfaqësojnë rrezik për shëndetin e njeriut, dhe substanca kimike që mund të përdoren në 
mënyrë korrekte dhe të sigurtë në proceset produktive. 
 
Mund të rezultojnë të ndotur me këtë lloj kontaminimi: 
PRODUKTE VEGJETALE: 
si të trajtuara në mënyrë direkte, ashtu dhe të kultivuara në toka të trajtuara së fundmi me 
pesticide, prania e të cilave verifikohet në ujra. 
PRODUKTE SHTAZORE: 
Këto produkte rezultojnë të kontaminuara me rrugë indirekte. Mishi, qumështi, vezë të 
kafshëve ushqyer me foragjere ose ushqimeve të trajtuara, peshq, molusqe. 
 
FURNIZIMI ME UJE : 
si me prejardhje sipërfaqësore, si nga thellësi jo të mëdha. Proceset e pastrimit nuk janë të 
efektshme për ndotje kimike 
 
RRUGET E KONTAMINIMIT KIMIK 
Rruga endogjene: 
Substanca presente normalisht në përbërjen e produktit 
Rruga eksogjene: 
Ardhur nga jashtë.Mund të jenë: 
a- Direkte ose primare: Ushqime kontaminuar në origjinë 
b- Indirekte ose sekondare: Ushqimet kontaminohen gjatë praktikave përpunuese 
 
KONTAMINANTE KIMIK 
a- Inorganik (metale të rënda) 
b- Organik: 
- Sintezë(pesticide, gjyrues) 
- Natyralë (Fitotoksina, Mykotoksina) 
 
legjislacioni Europian vlerëson rreth ~600 substanca Pesticide dhe ~600 substances 
Medikamente Veterinare. Ai synon që MRL (Limitet e Lejuara të Mbetjeve) të 
vlerësohen nga mg/kg (ppm) në < μg/kg (ppb). 
 
 Kontaminantët kimik në ushqime mund të kenë origjinë të ndryshme: 
Kontaminantët kimikë të ushqimeve mund të ndahen duke u bazuar në tre klasa 
kryesore: 
Direktë, indirektë, ambjentalë. 
Kontaminantët kimikë (Direkt ose shtuar vullnetarisht) 
Kanë efekt të prodhojnë një kontaminim direkt ato substanca që janë shtuar 
vullnetarisht në ushqim gjatë fazave të prodhimit ose komercializimit (tregëtimit). 
 68 
Kontaminimi
primar
Kontaminimi
primar
Kontaminimi
sekondar
Kontaminimi
sekondar
Mungesë masash
parandaluese
ne magazinim
• Pesticide
• aditive
• substanca kimike
• detergjentë/dezinfektantë
MbetjeMbetje
ttëë pa vullnetpa vullnetëëshmeshme
Mbetje tMbetje tëë
vullnetvullnetëëshmeshme
pesticide
Metale të rënda 
Mbetje farmaceutike
anabolizantë
KONTAMINIMI NGA SUBSTANCA KIMIKE
 
Kësaj kategorie i përkasin 
1. Substanca me origjinë industriale dhe ambjentale 
2. Substanca shtuar me qëllim dhe / ose përdorur në mënyrë të papërshtatëshme dhe 
që krijojnë mbetje në ushqime 
3. Substanca toksike natyrale me origjinë vegjetale 
4. Substanca me gjenezë të re prodhuar në procese të vecanta teknologjike ose në 
fazën e gatimit të ushqimeve 
1-Pesticidet ose antiparasitarët 
Përdoren: 
 Vetëm për kultura për të cilat janë të autorizuar 
 Në përqëndrim të përshtatshëm 
 Duke rrespektuar intervalet e sigurisë 
 
Në këtë rast rreziku nga mbetjet është minimal. 
 
Legjislacioni synon të rregullojë: 
-Kontaminimin ushqimor dhe të mjedisit ardhur nga përdorimi i antiparazitarëve 
- Prodhimin, tregtimin, shitjen dhe përdorimin e pesticideve 
Nqs produkti nuk është aplikuar në mënyrë korrekte ose nqs nuk vëzhgohet periudha e 
pritjes, mund të mbeten në ushqim mbetje të rrezikshme. Ndërkohë që nuk është një 
problem i madh në vendet industriiale, produktet kimike për bujqësinë janë fortësisht të 
reklamuar në shumë vende në zhvillim si një mënyrë për të rritur sasinë e të korrurave. 
Në këto vende, bujqit mund të mos jenë të mirë instrukturuar për përdorimin në mënyrë 
korrekte të produkteve kimike. Pesticidet klororganike përdorimi i të cilave është i 
ndaluar në të korrat, sic është DDT, përdoren në mënyrë ilegale në ushqime. Të dhënat e 
grumbulluara nga GEMS/Programi Ushqimor, edhe pse jo të plotësuar, indikojnë që 
përdorimi i keq i pesticideve mund të përbëjë një problem nqs monitorimi dhe programi i 
kontrollit nuk zbatohen 
 69 
Në shumë vende janë parashikuar kërkesa për rregjistrimin e produkteve kimike për 
bujqësinë dhe për përcaktimin e kushteve të sigurta për përdorim. Këto informacione 
shpesh vijnë në etiketën e produktit. 
------------------------------------------------------------------------------------ 
I- Substanca shtuar vullnetarisht dhe / ose përdorur në mënyrë të 
papërshtatëshme dhe që krijojnë mbetje në ushqime 
 
1- Aditivët ushqimorë dhe ngjyruesit me diferencë që këta, krahasuar me të 
mësipërmit, janë shtuar me qëllim rritjen e karakteristikave të konservueshmërisë të 
ushqimit ose për modifikimin e pamjes. 
Aditivët ushqimorë 
Nqs përdoren në mënyrë korrekte, aditivët ushqimorë mund të mbrojnë në një mënyrë 
ushqimin nga alteracionet dhe organizmat patogjene, duke ndihmuar kështu në sigurimin 
e një furnizimiushqimor të ndryshëm dhe të bollshëm. Në të njëjtën kohë, disa aditivë 
ushqimorë të aprovuar mund të jenë të rrezikshëm kur përdoren në mënyrë të eksagjeruar. 
Të tjerë aditivë ushqimorë mund të jenë të rrezikshëm nqs shtohen në ushqim në sasi të 
pamjaftueshme. Psh. nitritet përdoren për të evituar rritjen e sporeve të C. botulinum në 
produktet e mishit të kripur. Pamjaftueshmëria e jodit në kripë mund të shkaktojë dëme të 
deficiencës së jodit (trajtuar ne leksionin e parë). 
Disa aditive ushqimore (psh. squfuri) provokojnë reaksione alergjike. Disa persona janë 
të ndjeshëm ndaj produkteve kimike që nuk provokojnë shqetësime në popullsi në 
përgjithësi. Persona me probleme metabolike mund të reagojnë ndaj të tillë aditivëve 
ashtu si ndaj ushqimit. Një etiketim i kujdesshëm dhe i kompletuar i ushqimit, ndihmon 
këta konsumatorë të evitojnë produkte që mund t’i dëmtojnë. 
Pak vende kanë rregulla të detajuara për përdorimin e të gjithë produkteve kimike 
(aditivë ushqimorë) që mund të lëshojnë mbetje në ushqim, si ndihmues në proces 
dhe produkte për pastrimin. 
Përdorimi i ngjyruesve të pa aprovuar është veçanerisht i zakonshëm ndërmjet 
shitësve ambulantë të ushqimeve. Një program i kontrolluar dhe shoqëruar me 
gadishmërinë e agjentëve ngjyrues të sigurt dhe pak të kushtueshëm është mënyra më e 
mirë për të zgjidhur keto praktika të shpërndara dhe të rrezikëshme. 
Ndër vendet në zhvillim, përdorimi ngjyruesve tekstilë, ku shumë prej tyre janë 
karcinogjenë dhe përdoren në ushqime, është një problem serioz. Shitësit ambulantë të 
ushqimeve i përdorin sepse janë ekonomik dhe lehtësishttë përdorshëm. Pjesa më e 
madhe e konsumatorëve nuk e dinë që këta ngjyrues janë të rrezikshëm. 
Fallsifikuesit (lëndët zëvendësuese) janë përdorur shpesh për të mashtruar konsumatorin 
mbi cilësinë ose vlerën e produktit. Ndonjëherë, ata janë të rrezikshëm. Psh. acidi borik 
dikur ka qënë gjërësisht përdorur si konservant ushqimore me kosto të ulët, por tashmë 
gjykohet si tepër toksik për përdorim ushqimor. Në vendet në zhvillim, gjithashtu, akoma 
përdoren në mënyrë ilegale. Në të njëjtën mënyrë, formalina është përdorur ndonjëherë 
për konservimin e peshkut dhe produkteve të tjera itike, sidomos në vende ku nuk ka një 
gadishmëri për ftohje të përshtatëshme. 
2- Hormonet dhe antibiotikët: Substancat me përdorim mjekues, mbetja e të cilave, 
krijon fraksione që mbeten të pa ndryshuara ose të transformuara kimikisht me rrugë 
metabolike pas trajtimit. Përbëjnë në një farë mase një potencial rreziku për shëndetin. 
 70 
Prania e mbetjeve të antibiotikëve në produktet me origjinë shtazore mund të shkaktojë 
shkatërrimin e mikroflorës intestinale të individit të ekspozuar, duke favorizuar kështu 
ngjitjen e mundëshme të bakterieve patogjenë. 
Një pasojë tjetër shprehet me shfaqje të alergjive dhe antibiotikorezistencës 
 
II- Kontaminantët kimikë indirect (përdorur në mënyrë të pa vullnetshme): 
Kontaminimi industrial dhe ambjental 
Eshtë ai i lidhur me ekspozimin ndaj agjentëve kimikë të jashëm, shpërndarë në ajër, në 
ujrat sipërfaqësore ose nëntokësore ose në tokë si pasojë e aktiviteteve me origjinë 
antropike 
 
Dioksina, PCB dhe metalet e rënda, janë ndër më të njohurit dhe mund të shkaktojnë 
dëme serioze në shëndetin human. Rreziqet më të mëdha me origjinë biologjike janë të 
lidhura me substancat toksike të pranishme në bimë, me mykotoksinat dhe substanca të 
tjera toksike me origjinë biologjike. 
DIOKSINADIOKSINADIOKSINA
 
Fig. Rruga e ardhjes së dioksinës në ushqime 
Një grup i vogël, por i rëndësishëm kontaminantësh mund të vijë nga procesi i prodhimit. 
Edhe substanca si aditivët, pesticidet e medikamentet për kafshë kanë provokuar 
intoksikacione, por janë normalisht të sigurt në qoftë se përdoren në mënyrë korrekte. 
Disa substanca kimike mund të provokojnë reaksione alergjike, edhe në nivele të ulëta, 
dhe përbëjnë një rrezik për jetën për personat sensibël. 
-Ushqime të kontaminuara me radioizotope të imët shpërndarë në atmosferë si 
pasojë e: 
- Shpërthimeve bërthamore 
- Shkarkimeve ose rrjedhjeve nga impiante bërthamore 
 
 71 
Burime të rrezatimit të jashtëmBurimeBurime ttëë rrezatimitrrezatimit ttëë jashtjashtëëmm
NaturalNaturalNatural ArtificialArtificialArtificial
SubstancaSubstanca radioaktiveradioaktive
kozmikekozmike dhedhe toktokëësoresore
MaterialeMateriale ndndëërtimirtimi
DiagnostikaDiagnostika mjekesoremjekesore (96%)(96%)
HumbjeHumbje nganga reaktorreaktorëë nuklearnuklearëë
ShpShpëërthimerthime ttëë armarmëëveve nuKlearenuKleare
ShkaqeShkaqe profesionaleprofesionale
RadiobRadiobëërthamorerthamore
 
III- Substanca toksike natyrale me origjinë vegjetale 
Shumë bimë përmbajnë komponentë që mund të jenë toksikë për qëniet njerëzore dhe për 
kafshët. Disa, si fasulja e vogël e kuqe, duhet të trajtohen në kohën e duhur para se të jenë 
të sigurta për konsum. Të tjera, përfshirë shumë specie të përdorimit të zakonshëm, 
përmbajnë substanca natyrale të njohura ose të dyshimta karcinogjene si alchil-
isotiocianati (hudhra), capsaicina (speci djegës) dhe selino (majdanozi, sedano, 
pastinaka). 
MYKOTOKSINAT- Çfarë janë? 
Myktoksinat janë substanca helmuese të prodhuara nga kërpudhat dhe kanë provokuar 
episode të demshme tek njeriu dhe në kafshë. 
- Përfshijnë një familje substancash toksike të rreth 100 molekulave. 
- Janë metabolite sekondare prodhuar nga kërpudha ose bakterie që rriten me 
formime pluhurore të bardha, përzverdhura ose të zeza mbi bimë ose mbi ushqime 
të ardhura prej tyre. 
- Prodhojnë efekte të shumta biologjike sepse janë të afta të ndërveprojnë me 
elementë qelizore të ndryshëm ( acide nukleike, proteina, enzima, etj) 
Shumë raste kanë qënë të lidhura me ngrënien e ushqimeve të mykura për kafshët, nga 
mungesa e ushqimit ose nga injoranca për pasojat e mundëshme. Këto mënyra të sjelluri 
janë akoma të pranishme në shumë anë të botës. 
Karakteristika të mykotoksinave të pranishme në ushqime: 
 Ushtrojnë veprimin e tyre në përqëndrime të ulëta. 
 Mund të jenë të pranishme në ushqime kur akoma kontaminimi 
 nuk është i dukshëm 
 Mund të persistojnë në ushqim edhe pas shkatërrimit së kërpudhës 
 Janë shumë rrezistentë ndaj nxehtësisë dhe nuk shkatërrohen komplet nga 
operacione normale të gatimit, as nga trajtime të ndryshme të cilave ju nënshtrohen 
derivatet gjatë proceseve të përgatitjes së ushqimeve 
 72 
Shkaktojnë preokupacione dhe dëme serioze në shëndetin human dhe mund të 
provokojnë dëme të konsiderueshme ekonomike në mbarshtime, dhe në impiante 
zooteknike ardhur nga një rënie në fazat produktive e riproduktive 
Mykotoksinat janë implikuar edhe në shumë sëmundje kronike, përfshirë kancerin. 
Operatorët e shëndetit publik kanë filluar të njohin impaktin e këtyre toksinave mbi 
shëndetin publik human dhe të kafshëve. FAO llogarit që 25% e korrurave botërore është 
e kontaminuar nga mykotoksinat. 
Aflatoksinat janë karcinogjene për të gjitha llojet e kafshëve të studjuara, përfshi njeriun. 
Aflatoksina dhe virusi i hepatitit B rrisin rrezikun e kancerit të mëlçisë nqs të dy faktorët 
janë të pranishëm. 
Aflatoksinat (B1, G1, B2, G2 e M1) janë mykotoksinat më të njohura, prodhuar kryesisht 
në misër dhe në kikirik nga Aspergillus flavus dhe A.parasticus. Aflatoksina B1 është 
klasifikuar si faktor karcenogjen i njohur për njeriun. Nivelet në ushqime për njeriun 
duhet të jenë më të ultit e mundshëm, për të ulur në maksimum rrezikun e tyre potencial. 
Ky rezultat mund të arrihet duke përmirësuar manipulimin pas grumbullimit, 
magazinimin, kampionimin dhe izolimin e ushqimeve dhe ushqimeve të kafshëve të 
kontaminuara. 
Në shumë vende autoritetet e tyre lokale kanë përcaktuar limite për mykotoksinat, në 
mënyrë të vecantë për aflatoksinat. Gjithashtu, limite të tilla duhet të bazohen mbi një 
vlerësim shkencor të riskut të toksicitetit të mykotoksinës dhe vlerësim të të dhënave të 
riskut të ekspozimit. Kështu,shumë limite të përcaktuara për mykotoksinat janë bazuar 
mbi Praktikat e Mira të Bujqësisë dhe/ose mbi Praktikat e Mira të Fabrikimit.Komisioni i 
Ekspertëve të FAO/OBSH mbi Aditivët Ushqimorë (JECFA) është duke përdorur 
studime epidemiologjike humane për të zhvilluar një vlerësim quantitativ të riskut të 
aflatoksinës. 
Duhet thënë që pjesa më e madhe e Vendeve Europiane kanë përcaktuar nivele të 5 
mcg/kg për aflatoksina, ndërkohë në USA përdorin një “nivel të veprimit” të 10 mcg/kg 
për aflatoksinat totale. 
 
Burimi : “Micotossine nell’alimentazione umana e salute”. XII Direttorato Generale XII - Scienza, Ricerca e Sviluppo, 
Commissione Europea (2004). 
 
IV- Substanca me gjenezë të re prodhuar në procese të vecanta teknologjike ose 
në fazën e gatimit të ushqimeve 
 
IV-1 Ciguatera gjendet kryesisht në peshkun tropikal të shkëmbinjëve të nënujshëm. 
Akumulohet në zinxhirin ushqimor. Peshqit e mëdhenj grabitës janë më toksikët. 
Helmimi shkakton sintoma gastrointestinale, kardiovaskulare dhe neurologjike, si psh 
sensacion të invertituar të nxehtësisë dhe të ftohtit. 
IV.2- Histamina formohet gjatë konservimit të gabuar dhe të përzgjatur (dekompozimi) 
nga degradimi bakterial i aminoacideve të muskujve te peshkut. Prodhohet nga 
dekarboksilimi i istidinës vepër kjo e bakterieve. Për evitimin e rrezikut behet vlerësimi i 
freskisë së peshkut. Mund të shkaktojë reaksione alergjike shumë të rënda, zakonisht 
djegie, ekzema ose rënie të presionit të gjakut, sintoma që vijnë brenda 30 minutash nga 
ngrënia, dhe sintomat zhduken pas tre orësh. 
IV.3- Kontaminantët toksikë mund të derivojnë nga procesi produktiv i ushqimeve. 
 73 
Substanca potencialisht karcinogjene mund të prodhohen me përdorimin e grilës (zgarës), 
duke tymëzuar ose djegur mishin dhe peshkun. Nivele të larta të Benzopirenit mund të 
formojnë në ushqim gjatë gatimit me grilë me karbon; aminat eterociklike dhe 
nitropirenët formohen kur mishi dhe peshku janë të ekspozuar në temperatura të larta. 
Nitrozaminat, që janë karcinogjenë të njohur, formohen gjatë skuqjes dhe në disa 
procese të shëllirës dhe kriposjes. Etilkarbamati mund të formohet gjatë fermentimit dhe 
gjendet në birrë dhe alkoolet e distiluar, sidomos në ëhiskeys skoceze. Clorpropanolët 
mund të vijnë nga hidroliza e proteinave me acidin hidroklorik. 
Industria ushqimore gradualisht është duke ulur nivelin e këtyre kontaminantëve. Disa 
vende e kanë të ndaluar procesin tradicional të tymëzimit; shumë industri përdorin një 
aromë të tymit likuid që nuk përmban hidrokarbure aromatikë policiklikë. 
Kontaminantët mund të transferohen nga mjetet e guzhinës ose nga kontenitorët. 
-Rreziqe ushqimore ardhur nga konfeksionimi 
Rasti i semicarbazidës prodhuar nga dekompozimi i azodicarbonamidit ekspozon 
rrezikun ndaj ushqimeve të shumta (marmalate, salsa, mjalt, lëng frutash, ushqime 
konserva për fëmijë) konfecionuar në kavanozë qelqi me kapak metalik, me guarnicion 
që përmban ADC 
Alumini- 80% e njerëzve që bëjnë një test mineralogrami në flokë, rezulton të jenë 
intoksikuar nga alumini. Alumini sot përdoret në sasi të mëdha si në fushën ushqimore 
(edhe në mjekësi dhe 
kozmetike). Rreziku mund të vijë nga përdorimi i tenxhereve, letrave të aluminit të 
guzhinës si dhe gjatë trajtimit të ushqimeve të ndryshe si miell, djath, kakao etj (përdorur 
si zbardhuer, emulsues,etj) 
Produktet kimike mund të migrojnë nga materialet në kontakt me ushqimin; për shëmbull, 
nivele të ulëta të kontaminantëve mund të transferohen nga materialet e ambalazhit. Në 
shumë vende, specifikat për plastiket e klasifikuara për ushqime përfshijnë limite mbi 
materialet çliruese. 
Të gatuash ushqim acid ne tenxhere bakri mund të provokohet kalimi i bakrit në ushqim. 
Plumbi mund të transferohet në ushqim nga disa lloje qeramikash. Dhe ushqimi 
përmbajtur në enë të salduara me plumb ka nivel tregues më të lartë të plumbit se sa 
ushqimi i ngrohur në enë të salduara pa plumb. 
Disa lloje mjetesh të guzhines mund të përbëjnë një rrezik. Tenxheret prej materiali të 
papërshtatshëm të ricikluar mund të përmbajnë metale të rënda të çlirueshme. Pjatat e 
qeramikës dhe të smaltuara, vecanërisht ato me ngjyra të shkëlqyeshme, mund të 
përmbajnë plumb dhe substanca të tjera toksike. Kristali me plumb mund të lëshojë këtë 
metal të rëndë, që nqs ekspozohet me ushqime acide si vera. Së fundmi, shumë produkte 
të pastrimit, si pastrues dhe solventë, janë toksikë nqs hanen, dhe nuk duhet të 
magazinohen pranë ushqimit. 
Ndotësit fizikë 
Objekte të ndryshme fizike mund të jenë të pranishme në ushqim; disa mund të jenë të 
rrezikëshme. Disa janë të pranishme natyralisht në ushqime të caktuara, si psh halat në 
peshk. Por, është e papranishme që ushqimi të përmbajë copa të metalit ose të qelqit, që 
mund të shkaktojnë thyrje të dhëmbëve ose dëme të tjera të rënda nqs gëlltiten. 
Kontaminimi më i zakonshëm përbëhet nga prania e qelqeve në ushqime dhe pije në 
kontenitorë qelqi. Prania e skorieve, të quajtura edhe “gjysëm-të ngurta”, përbën një tjetër 
problem të shpeshtë dhe mund të shkaktojë shqetësime gastrointestinale. 
 74 
Problemi i kontaminimit fizik në ushqimet për fëmijë është i një interesi të vecantë. 
Disponohen pak statistika mbi rrezikun fizik në ushqime. Këto probleme më tepër vijnë 
nga industria ushqimore. 
 
Burimi: Hyman, F.N., Klontz, K.C. and Tollefson, L. FDA surveillance of the role of foreign agents in foodborne 
injuries. Public Health Reports 108:54-59 (1993). 
 
Këto rreziqe mund të jenë të kontrollueshme përmes inspektimit viziv, gjithashtu 
diferencat fizike përdoren si bazë për kontrollin përmes mjeteve të automatizuara të 
monitorimit, zakonisht të përdorëshme në industrinë ushqimore. Manipuluesit e 
ushqimeve dhe konsumatorët duhet të jenë të informuar për rreziqet e mundëshme, si 
heqjen e bizhuterive, dhe objekteve të tjera që mund të bien në ushqime dhe duhet të 
përdorin veshje të përshtatëshme kur manipulojne me ushqimin. Kjo gjë parandalon 
lezione të ndryshme dhe eviton humbjet ekonomike për industrinë ushqimore. 
----------------------------------------------------------------------------------------- 
Të dhënat e literatures (burimi: Global Environment Monitoring System Food 
Contamination Monitoring and Assessment Programme- GEMS / Food) tregojnë që, 
përveç rasteve të izoluara të niveleve të larta të kontaminimit të ushqimeve në Europë dhe 
në Amerikën e Veriut, këto kontaminime janë më pak të zakonshme në vendet e 
zhvilluara. Të dhënat e ardhura nga Vendet në zhvillim nuk janë aq të kuptueshme; 
gjithashtu, shumë nga këto vende nuk kanë një legjislacion të fortë në këtë fushë të 
ndotjeve. Kështu, ushqimet e furnizuara nga këto vende mund të përmbajnë kontaminantë 
kimikë me prejardhje industriale dhe metalesh të rënda. Helmimet masive të ardhura nga 
këto produkte kimike kanë ndodhur dhe kanë provokuar dëme serioze në shëndet. 
Implikimet mbi shëndetin human të ardhura nga ekspozimi në nivele të ulëta për kohë të 
gjata, për shumë nga këta kontaminantë nuk janë tërësisht të njohur. 
Masat për kontrollin e rreziqeve kimike ndërmerren zakonisht kur mendohet që një 
produkt është i rrezikshëm (psh. dioksina), ose është present në nivele të larta (psh. 
mykotoksina). Në disa vende, ky lloj perceptimi mund të jetë krijuar nga media. 
Autoritetet publike duhet të rishohin procedurat për identifikimin e riskut në 
bashkëpunim me organizatat internacionale si OBSH. Vlerësimi i rrezikut merr në 
konsideratë aspektin toksikologjik dhe ekspozimin, duke përcaktuar nivelet finale 
toksikologjike dhe duke matur potencialin toksik për njeriun. 
ANALIZA TE RISKUT TE SUBSTANCAVE 
KIMIKE NE USHQIME
ANALIZA TEANALIZA TE RISKUT TE SUBSTANCAVE RISKUT TE SUBSTANCAVE 
KIMIKE NE USHQIMEKIMIKE NE USHQIME
Karakterizimi i riskut
Niveli final
Efekti i dozës
Vlerësimi i ekspozimit
Niveli në ushqim
Marrja ditore
Vlerësimi i 
riskut
Administrimi i 
riskut
Karakterizimii Karakterizimi i 
riskutriskut
Identifikimi i Identifikimi i 
riskutriskut
Komunikimi i Komunikimi i 
riskutriskut
Monitorimi dhe 
vlerësimi
Mundësitë e
zgjidhjes vullnetare 
mosndërhyrjes i lig jit
Vlerësimi socio-ekonomik 
dhe politik
risk-benefic
kosto-benefic
 
 75 
Kjo praktikë mund të jetë e vështirë me kontaminantët, veçanërisht, nqs nuk mund të jenë 
përdorur faktorët tradicional të sigurisë. Vlerësimi i ekspozimit është më pak i vështirë 
teknikisht, por mund të mos ketë mjete të përshtatëshme disponibile. Administrimi i 
rrezikut përdor analizën e risk-përfitimit (benefic) dhe kosto-përfitimit për vlerësimin e 
situatës. Komisioni i Codex dhe organizmat e tij subvestionues bëjnë këtë në nivel 
internacional. Vendet mbrojnë konsumatorët duke përcaktuar limite për substancat 
kimike në ushqime, dhe duke ulur kontaminimin në burim. Mund të jenë shumë të 
dobishëm programe të edukimit të konsumatorit; në Zvicër psh.,gratë shtatzëna vihen në 
vëzhgim për ngrënien e peshkut që mund të përmbajë nivele të larta të metilmerkurit. 
Informacionet mbi rreziqet janë esenciale për konsumatorët në mënyrë që ata të kenë 
besimi në ofertën e ushqimeve. Monitorimi i kontaminimit në ushqime dhe studime 
epidemiologjike mund të përdoren për vlerësimin e efikasitetit të stategjive të ndërhyrjes. 
Pikat e monitorimit për rreziqet kimike janë zgjedhur në bazë të ndjeshmërisë, saktësisë 
dhe kostos. Emisionet (nxjerrjet) e industrisë, ajri, uji dhe toka monitorohen për të 
vlerësuar potencialin e tyre konatminues për ushqimet. Shumë vende kryejnë studime të 
rregullta mbi dietën për vlerësimin e kontaminantëve në nivel të tregut. Politikanët 
përdorin rezultatet e këtyre studimeve për të vlerësuar dhe modifikuar programet e 
ndërhyrjes. P.sh, të dhënat mbi radioaktivët kanë treguar që nivelet në ushqime janë në 
mënyrë konstante nën udhëzues, duke treguar që monitorimi mund të jetë më pak 
frekuent (i shpeshtë). Metoda të ndjeshme analitike (biomonitorimi) mund të përdoren 
për monitorimin direkt të konsumatorit lidhur me praninë e kontaminantëve. Për 
kontaminantët e tretshëm në yndyrë, analiza e qumështit matern është veçanërisht e 
dobishme jo vetëm sepse tregon ekspozimin total të nënës ndaj kontaminantit, por edhe 
sepse fëmijët janë një grup vecarërisht vulnerabël. Studimet epidemiologjike që përdorin 
këto metoda mund të përmirësojnë bazën shkencore të karakterizimit të riskut. 
Për të drejtuar kerkimin e kontaminantëve sipas kritereve racionale të kosto-efikasitetit, 
duhet të të theksonen prioritetet. Keto kritere mund të përdoren për të stabilizuar 
priotitetet për aktivitetin e kontrollit të ushqimeve. Edhe pse emergjencat e sigurisë 
ushqimore kanë gjithmonë prioritetin më të lartë, një planifikim i mirë i shëndetit publik 
duhet të bazohet mbi shkencën dhe vlerësimin objektiv të rreziqeve dhe mundësive të 
lidhura me kosto-efikasitetin për uljen e tyre. 
Konsumatorët zakonisht nuk mund të zbulojnë kontaminantët kimikë, kështu ata dhe 
avokatët e tyre duhet të reagojnë për forcimin e monitorimit publik në mënyrë që të 
garantohet siguria e ushqimeve dhe e ujit të pijshëm. Konsumatorët mund edhe të bëjnë 
përpjekjet e tyre për uljen e riskut nga rreziku kimik. Psh. larja për largimin e mbetjeve të 
pesticideve nga frutat dhe perimet. 
 
 Për risqet kimike janë të domosdoshme vlerësimet e sakta të riskut, që kërkojnë 
përmirësimin në vlerësimet toksikologjike dhe lidhur me ekspozimin. Kjo kërkon 
studime epidemiologjike dhe një interpretim të mirë të mekanizmave të sëmundjeve nga 
produktet kimike. Natyrisht, vija e parë e mbrojtjes është mbikqyrja e furnizimeve të 
ushqimeve, për të siguruar që ekspozimi ndaj risqeve kimike nuk i kalon nivelet e 
sigurisë. 
 
 
 76 
KONTAMINIMI I USHQIMEVE 
RREZIKU BIOLOGJIK NE USHQIME 
 
 OBJEKTIVAT 
 Të përshkruani kushte të pasigurisë së ushqimeve. 
• Të përshkruani shkurtimisht llojet e ndryshme të ndotësve biologjik, burimet dhe 
ndikimet e tyre të mundëshme mbi shëndetin 
• Të tregoni rrugët e mundëshme të transmetimit të ndotësve mikrobiologjik të 
ushqimit. 
• Faktorët që sjellin kontaminimin biologjik në ushqime. 
• Cilet jane kushtet qe favorizojne zhvillimin e bakterieve ne ushqime ? 
• Të identifikoni rreziqet dhe risqet në faza të ndryshme të prodhimit dhe konsumit 
të ushqimeve. 
_____________________________________________________________ 
 
Kushte të pasigurisë së ushqimeve 
Origjiojne nga agresioni i ardhur në ushqime nga ana e agjentëve biologjik, insektet, 
larvat e tyre, jashtëqitjet e roditorëve,etj. 
Rreziqet biologjike në ushqim që interesojnë shëndetin publik shkaktohen nga shtamet 
patogjene të bakterieve, virusët, parazitet, helmintet, protozoarët, algat dhe produkte të 
caktuara toksike që ato. 
Në të kaluarën problematika e lidhur me kontaminimin biologjik të ushqimeve ka qënë 
mjaft e mprehtë dhe me pasoja të rënda në shëndetin publik. Me kalimin e viteve faktorë 
të ndryshëm kanë kontribuar në luftimin e ndotjes mikrobiale. Ndër ta më të rëndësishmit 
janë: 
- Përmirësimi i standardit jetësor të higjienës 
- Sistemet e ruajtjes më të efektshme 
- Mekanizimin e proceseve të mirëmbajtjes 
- Shpërndarja e frigoriferëve në familje 
Megjithatë modernizimi dhe sofistikimi i stileve te jetes sot ka çuar në përhapjen e 
ushqimit kolektiv dhe kateringut e për pasojë në rritjen e rasteve të kontaminimit dhe të 
episodeve toksinfektive. 
Sa më tepër një ushqim të jetë i manipuluar ose i përbërë nga shumë ingredientë, më e 
madhe është mundësia e pranisë së një numri të lartë mikroorganizmash. E për pqasojë sa 
më i madh të jetë ky numër, aq më e ulët është cilësia higjieniko-sanitare e ushqimit Jetë-
gjatësia e tij pa dyshim (Schef-life) ne keto raste eshte e ulet. 
FAKTORE QE SJELLIN KONTAMINIMIN E USHQIMEVE 
 77 
1. Ushqime krudo fillimisht të kontaminuara. 
2. Perpunues te ushqimit, portator të agjentëve patogjen që prekin ushqimin. 
3. Kontaminimi i kryqëzuar ndërmjet ushqimeve Krudo dhe të gatuara. 
4. Përdorimi i ushqimit “të avancuar". 
5. Furnizimi nga burime të pasigurta (fruta deti, qumësht krudo, konserva dhe ushqime 
shtëpiake) 
6. Konservimi në zona me kondensim ose pikim (magazina te papershtateshme) 
Siç u theksua që në fillim Kontaminimi biologjik shkaktohet nga prania në ushqim e 
organizmave të rrezikshëm për shëndetin e njeriut, si bakterie, viruse, myqe, parazitë, 
krimba, insekte.. 
Pjesa më e madhe e ushqimeve përbën një substrat kultural vecanërisht të përshtatshëm 
për zhvillimin e mikrorganizmave saprofite dhe patogjene. Lidhur me këtë ushqimet 
mund të ndahen në: 
 Favorizues të shumëfishimit bakterial (qumësht dhe derivate, bujon mishi dhe 
përgatitje me bazë vezë); 
 indiferente (bukë, fruta dhe perime) 
 pengues, për shkak të përqëndrimit të lartë të kripës, alcolit ose sheqerit ose 
aciditet të lartë (vera, uthulla, konservaushqimore). 
« CILET JANË KUSHTET QË FAVORIZOJNË ZHVILLIMIN E BAKTERIEVE 
NË USHQIME ? » 
 
Bakteriet për t’u shumëfishuar kanë nevojë për: 
 Temperaturë të përshtatëshme 
 Lagështi 
 Burim ushqimi (proteina, yndyrna, sheqerna) 
 Kohë (çdo 10 – 20 minuta dyfishohet numri) 
 
 
 Temperatura është një faktor përcaktues për shumëfishimin e bakterieve: +37°C 
përfaqëson temperaturën optimale të rritjes; në temperatura inferiore nga +4C° dhe 
mbi +60C° rritja ngadalësohet ose ndalon, por pjesa më e madhe e bakterieve 
mbijeton dhe rifillon të shumëfishohet kur kushtet e temperaturës i afrohen përsëri 
atyre optimale (nga +4°C në +60°C: (zona të rrezikut) 
Një gatim korrekt (në temperaturë mbi +70C° deri në zemër të ushqimit për një kohë 
të mjaftueshme) vret pjesën më të madhe të bakterieve. 
 
 Lagështia e ushqimit është një tjetër faktor i rëndësishëm per shumëfishimin e 
bakterieve; ato në mungesë të ujit nuk mund të rriten edhe pse disa mund të 
mbijetojnë gjatë në ushqime të thata. 
 
 Burimi i ushqimit, që lejon bakteriettë shumëzohen, është vet ushqimi, sidomos nqs 
është i pasur me proteina, yndyrna dhe sheqer. Për këtë arsye konsiderohen ushqime 
12
3
6
9
 78 
në risk mishi, pula, veza, qumështi dhe derivatet e tyre, molusqet, orizi, etj., si dhe 
produktet e përgatitura me këta ingredientë . 
 
 Sa më e madhe të jetë koha në të cilën një ushqim lihet në temperatura të 
ndërmjetme (zona të rrezikut), aq më i madh është numri i baktereve që mund të 
gjenden. 
Gjithashtu, tre faktorë kryesore të shumëzimit të mikroorganizmave janë: 
Flora mikrobiale e ushqimeve e cila ndahet në tre kategori: 
1. Saprofite, që janë bakterie normalisht në ushqim dhe nuk janë sinjifikative për 
gjendjen higjieno-sanitare. Por, një përqendrim i tyre i lartë mund të jetë tregues i një 
higjiene të dobët në prodhimin e ushqimit ose në ruajtjen e tyre, ose transporti apo 
shpërndarja janë kryer në kushte të papërshtatshme. 
2. Shtame bakteriale "Indikatorë të ndotjes fekale." Zbulimi i tyre në ushqim mund 
të jetë një tregues indirekt i pranisë së patogjenëve nga habitati i zorrëve. Megjithatë, 
duke qënë shumë të përhapur dhe të shpeshtë, prania e tyre është lejohet të pranohet 
brenda limiteve të caktuara. 
3. Bakteret patogjene dhe toksinat e tyre, që mund të jenë përgjegjës për sindrome 
infektive dhe toksinfektive. 
Është e nevojshme të bëhet dallimi midis " rrezikshmërisë në një ushqim ", përcaktuar 
si prani e patogjenëve dhe / ose toksinave të tyre dhe "alterimit të një ushqimi". 
Në rastin e parë mund të mos kemi ndryshime të karakteristikave organoleptike, që në 
fakt karakterizojnë alteracionet (ndryshimet) , siç u përmend më parë. Ky i fundit, 
nëse i dedikohet bakterieve saprofite, jo domosdoshmërisht e bën ushqimin e 
rrezikshëm. 
Kontaminimi biologjik i ushqimeve mund të vijë në momente të ndryshme dhe me 
mënyra të ndryshme, të cilat mund t’i ndajme: 
 kontaminim primar: ushqimet përmbajnë mikrorganizma që nga origjina e tyre, 
që mund të vijnë nga kafshë portatore të mikroorganizmave ose të sëmura,(po 
keshtu edhe per bimet). 
 kontaminim sekondar: ushqimi, pa prani të bakterieve nga origjina e tyre, 
kontaminohet gjatë fazave të përgatitjes, manipulimit, konservimit, transportit, etj. 
Pra na intereson të analizojmë se si ndodhin fenomenet e kontaminimit sekondar, të cilat 
mund të lindin edhe në sektorin e shpërndarjes së madhe (me shumicë). 
Përgjithësisht, kontaminimi mund të vijë përmes: 
 79 
o Të ashtuquajturve të sëmurë ose portatorë , që transmetojnë bakteriet përmes 
teshtitjes ose kollitjes, ose nga njerëz me sëmundje lëkurë nëpërmjet kontaktit 
(plagë. pucrra); 
o Mjete (uji, enët, kontejnerë) 
o Vektorë (Mushkonja, miza, minj, buburreca) 
« METODA TE KONTROLLIT TE KONTAMINIMIT MIKROBIOLOGJIK» 
Per të evituar shumëfishimn e bakterieve në ushqime është e domosdoshme të zbatohen 
metoda të përshtatëshme të kontrollit , duke patur parasysh rëndësinë e dy faktorëve 
kohë dhe temperaturë. Duhet proceduar me: 
PERDORIM I NXEHTESISE 
Duke ushtruar mbi ushqim njDuke ushtruar mbi ushqim njëë temperaturtemperaturëë mbi 75mbi 75°°CC nnëë
mmëënyrnyrëë uniformeuniforme nnëë ttëë gjithgjithëë pikat ppikat pëër 8r 8--1010’’, , 
bakterietbakteriet patogjenepatogjene asporigjeneasporigjene eliminohen.eliminohen.
zjerjazjerja
65°C-80°C për 5 minuta
shkatërron patogjenët asporigjen
siguron shkatërrimin e asporigjenëve;
shumë spore dhe disa toksina
mund të rrezistojë.
Shkatërron edhe sporet
pasterizimipasterizimi
sterilizimisterilizimi
Sa më e lartë të jetë T, aq më e madhe mundësia e shkatërrimitSa më e lartë të jetë T, aq më e madhe mundësia e shkatërrimit
PERDORIMI I NXEHTESISE
 
 Një ftohje : kontrollo rregullisht funksionimin e mirë të aparaturave frigoriferike dhe 
mbajtjen e temperaturave të përshatëshme për kategori të ndryshme ushqimesh (nga 
0°C në + 4°C për ushqimet në ftohje, nga –22°C në –18°C për të ngrirat/mbi 
ngrirat). 
PERDORIMI I TEMPERATURAVE TE ULTA
I ftohti nuk i shkatërron i mikrorganizmat.
Sa me e ulët të jetë temperatura, aq më i lartë është
ngadalësimi i aktivitetit mikrobik, duke synuar 
zgjatjen e kohës së konservimit.
Sistemi i konservimit në të ftohtë parashikon në
mënyrë rigoroze respektimin e zinxhirit frohës,
 
 80 
Produketet e ngrira, kur shkrihen, duhet 
të ruhen në frigorifer dhe të konsumohen 
brenda 24 oreve.
Mos shkri kurrë në temperaturë
ambienti: bakteriet mund të shumëzohen 
pas shkrirjes.
SHKRIRJA
Ushqimet e shkrira nuk duhet 
të ringrihen
 
 
SËMUNDJET ME ORIGJINË USHQIMORE 
 
Objektivat: 
 
Pasi të studjoni këtë kapitull, ju do të jeni të aftë të : 
 
• Të shpjegoni marëdhëniet ndërmjet mjedisit dhe sigurisë ushqimore 
• Të përcaktoni dhe ilustroni ndryshimin ndërmjet helmimeve ushqimore dhe 
infeksioneve me origjinë ushqimore 
• Cili është roli i ushqimeve ne transmetimin e sëmundjeve 
• Bazat për të përcaktuar se një sëmundje është transmetuar me ushqimin 
• Infeksionet dhe intoksikacionet ushqimore bakteriale 
 
 
Definicione mbi konceptin e shëndetit në ecuri të viteve… 
 
Shëndeti nuk është thjesht mungesë e sëmundjes, është diçka pozitive, një qëndrim i 
lumtur ndaj jetës dhe një pranim i lumtur i përgjegjësisë që vetë jeta sjell për individin. 
Sigerist, 1941 
 
Shëndeti është shprehje e nivelit të rezistencës ndaj sëmundjeve. 
Gordon, 1953 
 
Shëndeti është produkt i një marrëdhënie harmonike midis njeriut dhe ekologjisë së tij. 
Rossdale, 1965 
 
Shëndeti është një ecuri e përsosur e vazhdueshme e një organizmi në mjedisin e tij. 
Ëylie, 1970 
 
“Në kuadër të promocionit të shëndetit, Shëndeti dhe sëmundja nuk konsiderohen si 
gjendje e alternuar dhe eskluzive, por si pika skajore të matura të një filli përcjellës" 
(Franzkowiak & Lehmann, 1999) (sëmundja-shëndeti) 
 81 
Përcaktimi i Shëndetit (përkufizimi) 
Statuti OBSH 1948 
 
“Shëndeti përcaktohet si një gjendje e plotë e mirqënies fizike, mendore dhe sociale 
dhe jo thjesht mungesa e gjendjes së sëmundjes ose lëngimit." 
 
Sëmundjet me origjinë ushqimore janë një problem shëndetësor i zakonshëm dhe serioz. 
Statistikat e nënvleftësojnë numrin e rasteve të tyre sepse jo çdo person i prekur vizitohet 
tek mjekët, të cilët nga ana e vet, mund të mos i raportojnë të gjitha rastet. 
Në disa raste sëmundjet me origjinë ushqimore mund të mos dokumentohen sepse ato 
nuk njihen si tilla. Në disa Vende në Zhvillim (VNZH) deri në 60% e rasteve të këtyre 
sëmundjeve, mund të shkaktohen nga teknikat e dobëta të trajtimit të ushqimit dhe nga 
ndotja e ushqimit në pikat e tregtimit. Probleme të ngjashme ekzistojnë edhe ne Vendet e 
Zhvilluara (VZH). 
Siguria ushqimore, kimike dhe mikrobiologjike, janë çështje të ngjashme, por të ndara 
midis tyre. Në themel ushqimi është një përzjerje e kimikateve (përfshi nutrientet), 
toksinave natyrore, ndotësve dhe shtesave ushqimore. Nutrientët përbëjnë 99,9% të 
ushqimit. Disa nga këta nutrientë, në dietat e pabalancuara, siç u diskutuan në sesionin e 
mëparshëm me titullin “Shëndeti dhe ushqyerja”, mund të shkaktojnë edhe efekte 
shëndetësore negative. Ndotësit biologjikë, (si shkatarë të sëmundjeve ushqimore) 
përbëjnë objektin e kësaj pjese 
Gjendja e shëndetit të një individi varet nga integriteti anatomik dhe funksional i 
organeve dhe aparateve të ndryshme. Ushqyerja paraqet një nevojë primare për qëniet e 
gjalla. Për një ushqyerje korrekte duhen: 
 Ushqime të sigurta 
 Diete ushqimore e përshtatshme 
 Sjellje ushqimore korrekte 
Gjithë ushqimet mund të kontaminohen nga prania e agjentëve të jashtëm që i bëjnë 
kështu të dëmshëm për shëndetin. Siguria ushqimore është baza e një ushqyerje korrekte. 
Normativa Europiane e përcakton sigurinë e produkteve ushqimore në këtë mënyrë: 
“..garancia që produktet ushqimore nuk kanë efekt të rrezikshëm mbi shëndetin e 
konsumatorit, kur përgatiten dhe konsumohen” 
Siguria e ushqimeve, ose karakteristika për të cilën ushqimi mund të konsumohet pa 
rrezik, paraqitet si dy anëte mëdaljes. Nga njëra anë siguria nutricionale dhe nga ana 
tjetër siguria sanitare. 
Vitet e fundit komuniteti njerëzor po përballet me një rritje të rrezikshme të episodeve 
toksiinfektive, që i atribuohen mbi të gjitha: 
- Ndryshimit të zakoneve të ushqyerit 
- Globalizimit të tregjeve 
- Kompleksitetit të cikleve të prodhimit dhe shpërndarjes së ushqimeve 
 82 
Po cili është roli i ushqimeve ne transmetimin e sëmundjeve? 
Roli i ushqimeve në transmentimin e STU (Semundje transmetuar me ane te 
ushqimeve) me eziologji mikrobike mund të jetë: 
 Thjesht transmetues 
 Sherben si substrat i intensitetit të shumëzimit 
Si është përcaktimi për një sëmundje transmetuar përmes ushqimeve (food-born 
illness)? 
Eshtë cfarëdo lloj sëmundjeje që rezulton nga marrja (ngrenia) e ushqimeve që 
përmbajnë elementë toksikë me natyrë kimike dhe/ose biologjike 
Ushqimet mund të paraqesin potencial të mundshëm transmetimi sëmundjeje kur mund të 
transmetojnë tek konsumatori mikroorganizma dhe substanca kimike me aftësi të 
provokojnë dëme për shëndetin. 
Lista e sëmundjeve akute, lidhur me një transmetim ushqimor është rritur në mënyrë 
dramatike në vitet e fundit. 
Infeksionet dhe intoksikacionet ushqimore bakteriale 
ORIGJINA E RISQEVE USHQIMORE 
 
Pjesa më e madhe e ushqimeve përmban një popullim mikrobik natural që mund të rritet 
gjatë proceseve të trasformimit dhe konservimit të cilave ju nënshtrohen këto ushqime, 
ose mund të rritet për efekt të kontaminimit atmosferik ose të atij ardhur gjatë kontaktit 
me veshjet, kafshët dhe njeriun. Prania e këtyre mikroorganizmave mund të ndryshojë 
thjesht karakteristikat organoleptike të ushqimit, ose mund të shkaktojë zhvillimin e 
agjentëve patogjenë, duke e bërë ushqimin kështu të rrezikshëm për konsumatorin. 
Agjentët patogjenë mund të ushtrojnë veprimin e tyre përmes prodhimit in vivo të 
toksinave (më tepër bëhet fjalë, për enterotoksinat që prodhohen në zorrë), ose si veti të 
aftësisë së tyre të invadojnë mukozën intestinale dhe, eventualisht, të kapërcejnë atë dhe 
të arrijnë në inde dhe organe të tjera (infeksione invazive). 
 
 
Në të gjithë botën toksiinfeksionet dhe intoksikacionet ushqimore përbëjnë tashmë një 
nga problemet më të vështira për t’u zgjidhur dhe administruar. Aktualisht sëmundjet e 
rregjistruara që rrjedhin nga konsumi i ushqimeve, me prani te agjentëve të ndryshëm 
biologjik si bakterie, virus, parazit dhe nga mikroorganizma përgjegjës të quajtura 
“patogjenë emergjentë”, përbëjnë sigurisht “problem të rëndë”, me të cilin në mënyrë të 
vazhdueshme përballet industria ushqimore, autoritetet e kontrollit dhe konsumatori. 
Agentë dhe substanca të ndryshme toksike mund të transmetohen me ushqime duke 
shkaktuar tek njeriu sëmundje të ndryshme akute si hepatiti, sëmundje gastro-intestinale 
dhe respiratore. Shkaktarët mund të jenë: 
 83 
 bakterie, myqe, viruse, parazitë (protozoarë, cestod, nematod) 
 substanca natyrale endogjene helmuese të pranishme në ushqime 
 mbetje të substancave kimike të përdorura në bujqësi 
 kontaminantë ambiental, mbetje framaceutike, aditivë ushqimorë. 
Shumë toksina transmetuar me rrugë ushqimore mund të godasin organe të ndryshme të 
traktit gastro-intestinal, që, sido që të jetë, mbetet rruga më e lehtë e hyrjes në organizëm. 
Sisteme, si ai nervoz, qarkullues ose skeletor, mund të përfshihen në vijim nga marrja 
(ngrënia) e ushqimeve të kontaminuara. 
 
Një ushqim është konsideruar si një rrezik për shëndetin kur ai përmban agjentë fizike, 
kimike apo biologjike që mund të dëmtojnë ata që konsumojnë atë. Në shumicën absolute 
të rasteve, sëmundjet e transmetuara me konsumin e ushqimeve janë klasifikuar si: 
• Intoksikacione (helmime) 
• Infeksione 
• Toksiinfeksione 
 
Infeksionet akute: 
• Shfaqen pas konsumimit të ushqimeve që përmbajnë ngarkesa të larta të 
mikroorganizmave të gjalla të cilët, kur merren së bashku me ushqimin 
shkaktojnë dëmtimin e mukozën e zorrëve (p.sh. salmonellosis) 
 
Toksinfeksione : 
• Sëmundja provokohet nga mikroorganizma patogjenë dhe/ose toksina të tyre që 
shumohen para gëlltitjes, vazhdojne të shumohen ne zorrë, duke prodhuar 
toksina.(Clostridium perfringens, Vibrio parahaemolyticus, shtame enterotoxice 
te E.Coli) 
 
Intoksikacione: 
• Janë manifestime patologjike që ndodhin pas konsumit të ushqimit që përmbajnë 
toksina të prodhuara nga mikroorganizmat që janë shumuar në ushqim para 
konsumit të tij. 
Bazat për të përcaktuar se një sëmundje është transmetuar me ushqimin 
Përcaktimi në se një sëmundje është me origjinë ushqimore është shumë i ndërlikuar. 
Gjithësesi faktorët kryesorët mund të renditen si më poshtë: 
 Eshtë e rëndësishme të vihet ne evidencë zbulimi i agjentit që shkaktoi sëmundjen 
në një kampion ushqimor që personi i goditur ka konsumuar. Eshtë gjithashtu e 
qartë që kjo, për arsye të ndryshme nuk është gjithmonë e mundur. 
 Sëmundja godet një grup personash që kanë të përbashkët faktin që mund të kenë 
konsumuar të njëjtin ushqim. 
 Transmetimi me rrugë ushqimore mund t’i dedikohet faktit që sëmundja shkakton 
shqetësime në nivel të traktit gastro-intestinal. Ky mund të jetë një tregues fallso; 
 84 
gjithashtu mungesa e sintomave në nivel të traktit gastro-intestinal nuk provon që 
një sëmundje nuk është me origjinë ushqimore. 
Vetëm 1% e helmimeve nga ushqimi sillen në statistikat vjetore. Kjo vjen nga: 
 Mungesa e raportimit të rasteve të ardhura si pasojë e një investigimi jo të 
përshtatshëm; 
 Mosvlerësimi në planin psikologjik që sot shpesh i jepet këtyre sëmundjeve, kur i 
sëmuri shpesh eviton konsultimin me mjekun, duke pritur shërimin, ose duke ju 
drejtuar strukturave sanitare vetëm nqs. sintomat nuk zhduken pas disa ditësh. 
Faktore qe ndikojne ne rritjen e sëmundjeve ushqimore: 
1. shpërndarja e fenomenit ndër restorantet kolektive 
2. aplikimi i udhëtimeve turistike me spostime të grupeve të mëdha nëpër botë 
3. mbarështimet zooteknike intensive të tipit industrial 
4. modifikimet teknologjike të prodhimit, shpërndarjes dhe konsumit 
5. import eksporti në shkallë ndërkombëtare 
Bakteriet përgjegjëse të sëmundjeve ushqimore 
Pjesa më e madhe e bakterieve përgjegjëse të sëmundjeve me origjinë ushqimore 
provokon, përmes prodhimit të toksinave ose ndërhyrjes direkte të tyre, shqetësime të 
traktit gastro-intestinale (GI). Vetëm disa, dhe shumë të rëndësishëm, për të qënë të 
transmetueshëm përmes ushqimeve, kanë veprim të ndryshëm mbi pritësin 
(konsumatorin). 
Shqetësime te traktit 
Gastro-intestional 
Salmonella 
Shigella 
Campylobacter 
Escherichia coli 
Vibrio.spp 
Bacillus ceresus 
Clostridium perfrigens 
Staphylococcus aureus 
Te tjera shqetësime Listeria monocytogenes 
Clostridium botulinum 
Mycobacterium tuberculosis 
Mycobacteriumbovis 
Brucella abortus 
Brucella melitenis 
Corynebacterium diphteheria 
Bakterie përgjegjëse të sëmundjeve ushqimore 
Mekanizma patogjene të infeksioneve intestinale 
 Sëmundje infektive: çdo modifikim i kushteve normale organike ku një ose më 
tepër pjesë të trupit human janë të pa aftë të zhvillojnë funksione normale jetësore 
nga prania e një mikroorganizmi ose e metabolitëve toksik të tij; 
 85 
 Patogjen: cdo agjent mikrobik në gjendje të provokojë sëmundje; 
 Patogjenitet: aftësia e patogjenit për të shkaktuar sëmundje. 
Substancat toksike ose irritante që hyjnë në stomak, induktojnë peristaltikë inverse që 
kombinuar me kontraktime të muskujve abdominale provokon të vjella. Nqs. substancat 
toksike nuk eliminohen me të vjella, këto ose mikroorganizmat që i prodhojnë kalojnë në 
zorrë dhe japin kontraksione, dhimbje abdominale dhe diarre 
SIGURIA MIKROBIOLOGJIKE E NJE USHQIMI VARET NGA: 
o Tipi i mikrorganizmit- toksinfeksioni verifikohet nqs. ushqimi është 
kontaminuar nga një mikrorganiëm patogjen. 
o Numri i mikrorganizmave- bakteriet, ose toksinat e tyre, duhet të jenë prezente 
në sasi të mjaftueshme në ushqimin ekonsumuar 
Nqs numeri i bakterive është i pamjaftueshëm Individi që ka konsumuar ushqimin 
mund të bëhet portator 
FAKTORE TE PRANISHEM QE SHKAKTOJNE NJE TOKSINFEKSION 
1- Prania e një mikrorganizmi 
2- Kontaminimi i ushqimit permes: 
• Veshjeve dhe sipërfaqeve të pista 
• Ushqimeve krudo 
• Personelit të ngarkuar (që manipulon me ushqimin) 
o Një ushqim i përshtatshëm që përbën terren favorizues për shumëzimin e 
mikroorganizmit (sidomos ushqimet proteinike) 
o Koha dhe temperatura që lejon mikrorganizmin të shumëfishohet 
o Konsumi (ngrënia) i ushqimit të kontaminuar 
Doza Infektive Minimale (DIM) 
Për cdo mikroorganizëm, që ai të shkaktojë dëm në shëndetin e njeriut, ekziston një Dozë 
Infektive Minimale (DIM) që varet kryesisht: 
o nga virulenca e mikroorganizmit 
o nga mosha e gjendja e përgjithëshme e shëndetit (gjendja imunitare) të përsonit të 
goditur. 
SHKAQE TE INFEKSIONEVE USHQIMORE 
o Përdorimi i ingredientëve të kontaminuar 
o Gatim i papërshtatshëm/ringrohje 
o Ftohja e papërshtatëshme e ushqimeve të gatuara 
o Konservimi i ushqimeve të nxehta në mënyrë të papërshatëshme 
 86 
o Ushqime të përgatitura shumë para kohe 
o Kontaminim i kryqëzuar 
o Higjienë e ulët e personelit 
o Pastërti e pamjaftueshme : lokale, veshje ,mjete 
o Manipulimi i ushqimeve nga personel i infektuar 
Sëmundjet ushqimore kanë një impakt të rëndësishëm jo vetëm shëndetësor, por edhe 
social dhe ekonomik në shëndetin publik human. Humbjet ekonomike të shkaktuara në 
vlera monetare mund të ndryshojnë nga një vend në tjetrin. 
Shpesh bëhet fjalë për sëmundje jo të rënda, por që ndonjëherë mund të marrin karakter 
preokupant, sidomos tek femijët dhe tek pleqtë ose kur manifestohen në forma të 
epidemive të vërteta (rasti I episodeve që i përkasin restoranteve kolektive) 
Toksiinfeksionet ushqimore janë ngjarje të papëlqyeshme jo vetëm për konsumatorët 
fatkeq që kanë konsumuar ushqim të kontaminuar, por edhe për titullarët e laboratorëve 
dhe të shërbimeve nga vjen ushqimi I inkriminuar, sepse mund të sjellin pasoja të rënda 
administrative (dyshim për ushtrim veprimtarie), civile (kompesim dëmesh) por edhe 
penale. 
Faktorë të ndryshëm predispozues në Shqipëri 
o Ndryshimet demografike të pas viteve 1990, 
o Ndryshimet në sjelljen humane, 
o Ndryshime në teknologjinë dhe industrinë e përpunimit të ushqimeve, 
o Ndryshime në zhvillimin ekonomik, 
o Udhëtimet dhe tregëtia ndërkombëtare, 
o Adaptimet dhe ndryshimet mikrobike, 
o Masat jo efikase për ruajtjen e shëndetit publik, 
Literatura dhe site te konsultuar: 
o Microbiologia alimentare - Ëikipedia.mht 
o Il sistema agro-alimentare dell’ Unione Europea” Kapitulli 7- Mariani-Vigano, 
2002 
o Regolamento (CE) n. 2073/2005 del Parlamento Europeo e del Consiglio del 15 
Novembre che stabilisce i criteri microbiologici applicabili ai prodotti alimentari. 
G.U.C.E. L 338 del 22/12/2005. 
o http://ëëë.agrofood.it 
 
 
 87 
 VEPRIME PER TE MBESHTETUR SHENDETIN DHE MJEDISIN 
 
Objektivat: 
 
Pasi të studjoni këtë kapitull, ju do të jeni të aftë të : 
• Të përcaktoni veprimet që duhen ndërmarrë, nga punonjësit e shëndetit mjedisor, 
për të zgjidhur problemet e kësaj fushe 
• Të aplikoni për një problem të caktuar konceptim “ mendo në mënyrë globale 
dhe vepro në mënyrë lokale” 
• Të kuptoni parimet e rëndësishme etike që lindin kur ndërmerrni një veprim për 
një cështje të shëndetit mjedisor. 
_____________________________________________________________________ 
PËRMBAJTJA 
Nga dijet tek veprimi 
Parimet etike që drejtojnë punën në Shëndetin Mjedisor 
 
Roli i profesionistëve të shëndetit mjedisor 
Ekspertiza teknike 
Praktika profesionale 
 
Edukimi i publikut dhe ndërtimi i kapaciteteve 
Shëmbulli personal 
Mbështetja 
Komunikimi 
Kërkimi dhe dokumentacioni 
 
NGA DIJET TEK VEPRIMI 
Shpesh është e vështirë për të rënë dakort mbi shkaqet kryesore që shkaktojnë problemet 
e mjedisit, sepse individë dhe kultura të ndryshme kanë opinione shume të ndryshme 
lidhur me shkaktarët e këtyre problemeve. Një shoqëri mund t’i shohë problemet sikur 
ato lindin për shkak të arrogancës së treguar nga progresi, si pasojë e një qëndrimi të tillë 
sipas së cilit njeriu mund të bëjë gjithcka pa frikën e pasojave. Një shoqëri tjetër mund t’i 
shohë problemet si përfaqësuese të dështimit moral të qeverisjes dhe të shoqëtisë dhe si 
pjesë e dëshirës së individit për të jetuar mirë, por pa u lodhur shumë. Një e tretë mund t’i 
shohë këto probleme si të pashmangëshme, si pjesë e kostos që duhet paguar për të 
përfituar një jetë më të mirë dhe për të dalë nga varfëria. 
Këto ide rreth shkaqeve nuk janë domosdoshmërisht të drejta apo të gabuara, por ato nuk 
mund të ofrojnë një udhëheqje të mjaftueshme për të vepruar. Zakonisht është e vlefshme 
të përqëndrohemi mbi problemet ekzistuese dhe veprimet që duhen ndërmarrë me qëllim 
që ato të mos përkeqësohen. 
Cfarë nuk është e qartë është fakti se c’duhet bërë për to. Shumë individë dhe grupime 
politikekanë idetë e tyre rreth ndryshimeve rrënjësore që duhen bërë për korrigjimin e 
problemeve të vecanta që ata i shohin si shkaktarët kryesorë. Megjithatë, shkaku që mund 
të jetë kryesor sipas disa njerëzve (p.sh mbipopullimi) mund të vlerësohet nga të tjerët si 
një fenomen dytësor ( sikurse psh. arsimimi dhe forcimi i pamjaftueshëm i pozitave të 
grave). Zgjidhjet radikale janë shumë të lehta për t’u gjetur, por shumë të vështira për t’u 
 88 
zbatuar. Eshtë e qartë se bota nuk ka shumë kohë për të debatuar rreth këtyre cështjeve 
para se dëmi ndaj mjedisit të jetë i përhershëm, i pakthyeshëm dhe të përparojë aq shumë 
sa të kufizojë zgjedhjet dhe liritë jetësore të brezave të ardhshëm. Shumë njerëz të zgjuar 
dhe të ndërgjegjshëm, pa marrë parasysh këndvështrimin rreth shkaktarëve të 
problemeve, po arrrijnë në një pikë të përbashkët lidhur me ndryshimet më emergjente që 
duhen bërë për t’i dhënë shoqërisë dhe mjedisit pak frymëmarrje. 
Megjithatë, në vende të ndryshme të botës po përvijohet një linjë konsensusi mbi hapat 
minimale që duhen ndërmarrë për t’u përballuar me këto cështje. Këto hapa renditen në 
tabelën e mëposhtëme jo domosdoshmërisht sipas rëndësisë së tyre. 
 
Tabela Nr.1 
Pika për të identifikuar problemet kryesore të shëndetit mjedisor 
Kontrolli i ndotjes Së pari, për të parandaluar clirimin e ndotesve në mjedis dhe për të 
ngritur strukturat ekonomike dhe rregullatore që mbështesin 
vigjilencën në kontrollin e ndotjes. 
Tërheqja e mbeturinave Me qëllim pastrimin e zonave të ndotura dhe kthimin e tyre në 
gjendjen e mëparshme ose të paktën në gjendje të pranueshme 
Ruajtja e burimeve Ku përshkruhet riciklimi dhe ripërdorimi, për të ulur sasinë e lëndëve 
të para që i nevojiten industrisë dhe për të rritur efektshërinë e 
përdorimit të këtyre burimeve 
Ruajtja e ekosistemit Për të siguruar që habitatet e specieve të ndrysme do të konservohen 
në produktivitet të plotë dhe se do të mbështetet një përdorim sic 
duhet i tyre nga ana e njeriut. 
Angazhimi për t’i dhënë fund 
varfësisë ekstreme 
Dhe mbështetja për të krijuar një ekonomi të qëndrueshme, për të 
mundësuar të paktën një nivel ekonomik dhe të shëndetit personal 
deri diku të krahasueshëm me atë qëe ka sot bota e zhvilluar. 
Transferimi i teknologjisë Për t’i dhënë VNZH mundësi të industrializohet me teknologjitë më 
të efektshme, më pak të rrezikëshme dhe më pak ndotëse 
Sisteme ekonomike të 
qëndrueshme 
Që e bazojnë produktivitetin e tyre ekonomik në atë që mund të 
nxirret nga mjedisi pa shkaktuar dëmtime aftagjata. 
Kontrolli i rritjes së popullsisë Bashkangjitur me angazhimin për të përmirësuar cilësinë e jetës së 
familjes dhe sigurisë personale. 
Pranimi deri në një farë mase i 
rrezikut 
Si pjesë e jetës së përditëshme, bashkë me angazhimin e shoqërisë 
për të ulur risqet për qytetarët e saj nëpërmjet arsimimit, rregullave 
dhe ndihmave ekonomike në mënyrë që rreziqet e jetëstë mos 
kthehen në preokupime të vazhdueshme. 
Parandalimi i luftës 
konvencionale dhe asaj 
bërthamore 
Dhe kalimi sa më shumë të jetë e mundur, i fondeve të shpenzuara 
për armatime, për qëllime paqësore, përtfshi përmirësimin e mjedisit 
 
Në qoftë se arrihet një konsensus mbi minimumin që duhet bërë, ceshtja tjetër është se 
kush duhet t’a bëjë atë. Duket qartë se këto veprime kanë një komponent praktik dhe 
teknik që duhet menaxhuar nga profesionistë të trajnuar. Megjithatë, këta profesionistë 
nuk mund të veprojnë të izoluar. Ata duhet të mbështeten nga njerëzit që preken në 
mënyrë të drejtëpërdrejtë, nga udhëheqësit e shteteve, nga institucionet dhe nga drejtuesit 
në nivel lokal, të cilët mbase janë ata që kanë më shume ndikim se të tjerëtpër të 
vendosur në se reformat do të ndërthuren me punën dhe jetën e përditëshme. Pra, formimi 
i aleancave me drejtuesit e komuniteteve , të moshuarit dhe njekët popullorë, është 
 89 
thelbësor. Prandaj, ndërmjet të tjerave, PSHM nuk mund të jenë thjesht ekspert teknikë. 
Ata, duke edukuar njerëzit me rëndësinë e këtyre cështjeve dhe duke mobilizuar të tjerët 
për të ndërmarrë veprime efektive , duhet të jenë edhe faktorë ndryshimesh brenda 
shoqërive të tyre. 
 
PARIME ETIKE QE UDHEHEQIN PUNEN NE SHENDETIN MJEDISOR 
PSHM, në punën e përditëshme duhet të marrin vendime që përvec aspektit tekniko-
shkencor, përfshijnë edhe aspektin etik. Parimet etike bazë në punën e shëndetit mjedisor 
ndjekin të njëjtat parime të fushave të tjera të shëndetit, me përjashtim të faktit se PSHM 
u kërkohet t’i kushtojnë më shumë vëvendje pasojave më të gjëra sociale të punës së tyre. 
Tabela Nr. 2 na jep parimet etike të krijuara për epidemiologët e mjedisit. Këto parime 
mund të aplikohen edhe nga punonjësit e tjerë të ekipeve të shëndetit mjedisor. 
 
Tabela Nr.2 
Udhëzues etik për epidemiologët e mjedisit 
Detyrime ndaj 
pjesëmarrësve në studim 
• Rrespekto të drejtat dhe autonominë personale të gjithsejcilit 
• Shfrytëzo përfitimet dhe pasojat negative, individuale dhe 
kolektive të studimeve të propozuara 
• Mbro mirqënien e tyre 
• Merr konsensusin gjithnjë kur është e mundur 
• Ruaj fshehtësinë 
• Përdori të dhënat dhe kampionet vetëm për qëllimin (et), për të 
cilin (at) ke marrë leje 
Detyrime ndaj shoqërisë • Shmang njëanshmërinë 
• Bëj dallimin midis shkencëtarit dhe avokatit (mbështetësit) 
• Interesi publik ka përparësi ndaj cdo interesi tjetër 
• Ji objektiv në përhapjen e gjetjeve të studimit dhe i kuptueshëm në 
debatet publike 
• Komunitetet e propozuara për studim përfshiji në të gjitha fazat e 
zhvillimit dhe raportimit të studimit 
• Angazhohu, bashkë me disiplinat e tjera, për të rritur dhe 
maksimalizuar dobinë publike të epidemiologjise mjedisore 
• Merr parasysh pasojat më të gjera sociale , përfshi dhe psiko sociale 
dhe të shëndetit fizik 
• Merr në konsideratë si barazinë dhe rregullshmërinë e shpërndarjes së 
burimeve të përdorura për studime në fushën e epidemiologjisë 
mjedisore në zona, shtresa sociale dhe juridiksione të ndryshme 
• Përfusnimet e studimeve epidemiologjike janë të pasigurta,prandaj 
duhet të përdoren si duhet , psh. Në analizën e riskut, në zhvillimin e 
politikave dhe përcaktimin e ndërhyrjeve 
• Ji i zellshëm në zbatimin e detyrave të tua profesionale. 
Detyrime ndaj sponsorve 
dhe punëdhënësve 
• Sigurohu që si studjuesi edhe sponsori/punëdhënësi, janë në dijeni të 
përgjegjësive rrespektive dhe asaj se asj cfarë pritet nga njëri tjetrit 
• Thekso detyrimet ndaj të tjerëve 
• Ruaje informacionin e rezervuar por përhapi metodat, procedurat dhe 
rezultatet e studimet 
Detyrimet ndaj kolegëve • Promovo saktësinë/korrektësinë në projektimin e studimeve dhe 
neutralizimin në ekzekutimin e tyre 
• Raporto dhe publiko metodat dhe rezultatet në literaturën e 
specializuar, pa patur parasysh në se përfundimet janë pozitive, 
negative apo nuk aknë fare rezultat. 
• Përballu me sjelljet dhe kushtet e papranueshme 
 90 
• Deklaro kërkesat etike 
Detyrimet ndaj te gjithë 
grupeve të 
sipërpërmendura 
• Konsultohu me investitorët, përfshi anëtarët e komunitetit 
• Shmang konfliktin e interesave dhe njëanshmërinë 
• Mbaji të gjitha përgjegjësitë me zellin e duhur 
• Komuniko publikishtdhe në mënyrë të kuptueshme përfundimet e 
studimeve 
Burimi: Soskolneand Light, 1999 
 
Aplikimi i parimeve etike, në nivel personal , përfshin njohjen e faktit se si mënyra e tyre 
e jetesës dhe ajo e komunikimit të burimeve reflekton mbi ceshtjet e mjedisit. Së fundmi 
cdo PSHM duhet të gjejë një ekuilibër midis bindjeve dhe angazhimit të tij/saj dhe asaj 
që i kërkohet si profesionist. 
PSHM, në kontekstin më të gjerë global, ka gjithashtu përgjegjësinë e promovimit dhe të 
sigurimit të një përqasjeje të kujdesshme të kominitetit ndaj shëndetit mjedisor. 
Si pjestar i një skuadre ndërdisiplinore dhe duke zgjeruar njohuritë e specializuara në 
profesionin e tij, ai duhet të ndihmojë në zgjidhejn e problemeve të shëndetit mjedisor. 
Në vijim nënvizohen këto role në mënyrë më specifike. 
 
ROLI I PROFESIONISTEVE TE SHENDETIT MJEDISOR 
PSHM përbëjnë fondin e njohurive teknike të një shoqërie dhe burimin e parë për 
konsultime teknike rreth mënyrës se si duhet të përballemi me problemet e shëndetit 
mjediso. Këta profesionistë, kur kanë të bëjnë me grupe të ndryshme, në situata të 
ndryshme, duhet të adoptojnë qëndrime të ndryshme. Një përqsje e caktuar nuk mund të 
funksionojë gjithmonë e në situata të ndryshme. Kjo do të thotë se PSHM duhet t’i 
kuptojnë mirë rolet e tyre të ndryshme dhe për të qënë efektivë në këto role duhet të kenë 
aftësitë e kerkuara teknike. 
 
Ekspertiza teknike 
Roli i parë dhe më i qartë i PSHM është të njohë mirë detajet dhe konteksin teknik të 
problemeve të mjedisit. Për të zgjidhur një problem zakonisht është e novojëshme të 
kuptohet se kush e përkeqëson situatën. Në të ardhmen kërkohet përmirësimi i mëtejshëm 
i këtyre njohurive dhe aftësive teknike. C’është e vërteta procesi i mësimit vazhdon gjatë 
gjithë jetës profesionale.Ky proces mësimi do të ketë më shumë efekt në rast se një 
problem me të cilin përballemi shikohet si një mundësi për të kuptuar se si mund të 
zgjidhet më mirë problemi i ardhsëm. Për t’u bërë një profesionist i mirë në këtë fushë 
duhet të jemi në kontakt të vazhdueshëm me zhvillimet më të fundit tekniko-shkencore 
dhe të zhvillojmë aftësinë teknike për të qënë të aftë të punojmë në ekip me profesionistët 
e tjerë dhe me komunitetin. 
Procesi i mësimit në punë e sipër mund të lehtësohet shumë nga debatet e 
mirëstrukturuara dhe nga rishikimi i eksperiencës së fituar në menaxhimin e problemeve 
të shëndetit mjedisor. Në rast se në vendin tuaj të punës nuk ekziston një program për 
diskutime të tilla, duhet të merrni masa ta krijoni. Programi mund të përfshijë rishikimin 
e rasteve më interesante me të cilat jeni përballur ju dhe kolegët tuaj.Aty mund të 
përfshihet leximi i artikujve të ndryshëm nga revista shkencore e profesionale ose nga 
tekste të përzgjedhura dhe diskutimi i përmbajtjes së tyre në lidhje me punën tuaj. 
Trajnimi zyrtar në nivel më të lartë për cështjet e shëndetit mjedisor përbën një mënyrë 
tjetër për të rritur njohuritë dhe aftësitë teknike. Mundësia për trajnime të tilla ndryshon 
 91 
nga një vend në tjetrin. Shoqatat profesionale kombëtare të kësaj fushe kanë zakonisht 
informacionin e duhur rreth këtyre kurseve. Kurset e promovuar në nivel ndërkombëtar 
mund të gjenden psh. në listat (katalogët) dhe database-t e vëna në dispozicion nga 
OBSH 
Një PSHM që dëshiron të jetë me të vërtetë efikas , për të kuptuar problemet dhe 
zgjidhjet e mundëshme të tyre, duhet të angazhohet, gjatë gjithë jetës së vet të lexojë, të 
mendojë dhe analizojë. Mbi të gjitha duhet të ketë një gjykim të mprehtë për të ditur se 
cfarë duhet të funskionojë në botën e vërtetë dhe cfarë jo dhe se si të gjejë një zgjidhje që 
mund të funksionojë në një botë jo të përsosur.Praktika profesionale 
Të lidhura ngushtë me rolin e PSHM janë edhe aftësitë që ata tregojnë në praktikë. 
Praktika profesionale e PSHM varet nga puna dhe rrethanat por ajo kërkon njohjen e një 
sërë indikatorësh të shëndetit, testeve laboratorike (psh. për të përcaktuar cilësinë e ujit) 
dhe aftësi për të interpretuar rezultatet e për të dalë në përfundime. Këto përbëjnë aftësinë 
teknike kryesore dhe PSHM duhet të jetë i aftë të gjykojë se cfarë testesh kërkohen, kur 
duhet të kryhen dhe se si duhet të vendosen mjesët e mozaikut në pikturën e madhe të 
identifikimit të problemit. Pas kësaj, , PSHM, duhet të vendosë për zgjedhjet e duhura. 
Atij mund t’i duhet të bind të tjerët se një përqsje është më e mirë se një tjetër ose një 
veprim është më i domosdoshëm për t’u ndërmarrë.. Kjo do të thotë se aftësitë 
komunikuese janë po aq të rëndësishme sa edhe ato teknike. 
Një ndihmë të rëndësishme në ruajtjen e cilësisë së punës tuaj si profesionist mund të 
japë puna në ëshoqëri dhe shoqata profesionistësh. Ato sigurojnë një forum për të 
diskutuar zhvillimet e reja dhe materialet edukative. Ato krijojnë gjithashtu një rjet 
lidhjeje midis profesionistëve i cili synon të rrisë standartet e punës dhe të asj cka pritet 
prej saj. 
 
Edukimi i publikut dhe ndërtimi i kapaciteteve 
Një nga funksionet më të rëndësishme të PSHM është të edukojë publikun. Për PSHM 
është më e dobishme të mendojnë për krijimin e mundësive për të mësuar se sa të 
mendojnë veten si përcjellës të informacionit.. Meqënëse të mësuarit mund të kryhet në 
shumë mënyra, është e dobishme që t’i kuptojë këto mënyra të ndryshme edukimi. 
Mënyra më e mirë për të mësuar është ajo mqë zhvillohet rast pas rasti, atëhere kur 
shfaqet një mundësi për të shpjeguar dicka. Shpesh kjo ndodh kur PSHM konsulton dikë 
për një problem që ai kërkon të zgjidhë. Në një situatë të tillë ai që kërkon të mësojë 
është i motivuar, i hapur, mëson shpejtë dhe me vëmendje të gjitha detajet. Në fillim ai që 
mëson mund të duket i padurueshëm për të dëgjuar detajet e tepërta dhe mund të mos 
kuptojë problemin. Edukatori duhet t’i rrezistojë përpjekjeve për t’i rënë shkurt dhe të 
sigurohet që nxënësi të mos largohet me ide të shtrëmbëruar rreth problemit. Duhet shtuar 
se kjo përqasje minimalizuese ndaj shkencës duhet fajësuar për gjendjen ku është sot 
mjedisi, i cili nga ana e vet, kërkon një përqasje më të plotë në formulimin dhe 
implementimin e zgjidhjeve të mundëshme e të qëndruehsme. Prandaj, kur afrojmë një 
informacion teknik, për një problem të caktuar , duhen bërë përpjekje për t’a vënë 
problemin në një kontekst më të gjërë. Zgjidhja më e mirë varet patjetër nga situata. 
Mësimdhënia nëpër shkolla është ndoshta lloji më familjar i edukimit.Në këto mjedise 
edukimi përqëndrohet zakonisht në të kuptuarit e prejardhjes së problemit dhe të 
 92 
karakterit të tij. Mënyra më e zakonëshme është ajo e një mësuesi që i flet një auditori të 
madh dhe përpiqet të sqrojë përmbajtjen e problemit nga fillimi ose të shpjegojë se si 
funksionojnë gjërat. Problemi i kësaj metode të mësuari të të rriturve (që janë në 
marrëdhenie pune) është se ata zakonisht janë të motivuar nga problemet dhe jo nga 
dëshira, për të kuptuar gjithcka rreth një cështje. Meqënëse të rriturit janë të prirur nga 
rezulatet, është më e dobishme që për ta të krijohen mundësi për të bërë pyetje dhe 
prezantim i mësimit duhet të jetë sa më konkret dhe praktik që të jetë e mundur. Shpesh 
mësimdhënia përmes eksplorimit të detajeve të një rasti është shumë më efektive se sa të 
mbajturit e një leksioni rreth së njëjtës çështje. 
Sidoqoftë, gjatë kryerjes së kësaj pjese të punës së vet , PSHM duhet vlerësojnë disa 
parime bazë të mësimdhënies. Edukatorët mendojnë se mësimdhënia me të rriturit që janë 
në marrëdhënie pune kërkon metoda të tjera mësimdhënie nga ato që përdoren për fëmijët 
dhe studentët. Disa ekspertë mendojnë se shumë nga metodat e zhvilluara për t’u dhënë 
mësim të rriturve që vazhdojnë punën, mund të përdoren edhe në mësmdhënien 
tradicionale. 
Prezantimet para komunitetit bëhen kur lindin probleme të caktuara. Banorët e 
komunitetit duan që problemi t’u shpjegohet dhe t’u tregohet se në c’mënyrë ky problem 
i prek ata. Zakonisht ata duan të dinë se cfarë do të bëhet për t’a zgjidhur problemin dhe 
mund të jenë shumë këmbëngulës që përgjegjësinë e zgjidhjes së tij ta lënë tek autoritetet. 
Banorët e komunitetit mund të jenë pak të interesuar rreth shpjegimeve të detajuara mbi 
prejardhjen e problemitdhe shumë mund të mos duan të dëgjojnë diskutime të 
komplikuara mbi pasojat në përgjithësi, përvec atyre që mund të ketë drejtëpërdrejt mbi 
jetën dhe komunitetin e vet. Madje mund të ketë individë që vijnë në këto mbledhje me 
një program të vetin dhe mund ta përdorin atë për të bërë pyetje dhe deklarime që janë 
projektuar për të ndryshuar qëndrimin e komunitetit ose për të angazhuar autoritetet për 
të ndërmarrë veprime që nuk janë në interes të komunitetit si një i tërë..PSHM duhet të 
jenë të përgatitur për këto situata. 
Në prezantimet para komunitetit është shumë e rëndësishme që PSHM të mbajnë 
qëndrimin dhe sjelljen e duhur. Prezantimet ku PSHM paraqiten shumë krenarë, shumë të 
distancuar dhe shumë të zënë, me punë të ndryshme nga ato që kanë të bëjnë me 
shqetësimet e banorëve, janë të destinuara të dështojnë dhe mund të nxisin armiqësi në 
turme. Prezantimet ku PSHM paraqitet i përqyeshëm, i kujdeshëm, i arritshëm nga 
njerëzit, i ndershëm dhe i ditur, por jo prepotent, ja arrijnë më mirë qëllimit. 
Edukimi duhet të kryhet edhe nëpërmjet mediave . PSHM duhet të fasin shpesh me 
gazetarët. Gazetarët, si në gazeta, në televizion apo në radio, kontrollojnë atë cka 
shkruhet, ndërsa botuesit kontrollojnë se si paraqitet ajo që është shkruar. Prandaj për 
PSHM është shumë e vështirë që të kontrollojë se si do të paraqitet një histori e caktuar 
në media dhe cdo përpjekje për ta bërë këtë do të hasë në rrezistencën e gazetarit që e 
interviston.Cdo përpjekje për t’a minimizuar apo shtrëmbëruar një histori ka shumë 
mundësi ta bëjë gazetarin të kryej nhetime të mëtejshme me shpresën se do zbulojë se 
janë bërë përpjekje për të mbuluar problemin. Shumica e ceshtjeve të mjedisit janë të 
komplikuara dhe për të kuptuar plotësisht situatën, kanë nevojë për spjegime të detajuara. 
Zakonisht, mënyra më e mirë për t’a parashtruar problemin është ajo e të qënit të hapur, 
të ndershëm të kuptueshëm në fjalorin e përdorur, për të mënjanuar shpejtë keqkuptimet, 
të panjohurat dhe vështirësitë që mu nd të ndeshen në përballjen e problemit të caktuar. 
Ndryshe këto vështirësi dhe keqkuptime do të shfaqen dhe do ta vënë PSHM dhe 
 93 
agjensinë që ai përfaqëson, në një pozitë të vështirë. Menjëhërë, sapo një problem 
pranohet se ekziston, ai e humb rëndësinë e lajmit. Përgjithësisht, të gjithë PSHM-të kanë 
patur ndonjë eksperiencë të keqe me mediat, por nuk ekziston asnjë mënyrë më e mirë 
për të edukuar masa të mëdha njerëzish në komunitet. 
Një mënyrë e mirë për të menaxhuar edukimin e kominitetit dhe për të kënaqur kërkesat e 
mediave për informacion, është kijimi i shërbimeve të informacionit. 
 
Shëmbull personal 
Mënyra personale e jetesës u diskutua tek Prime etike që udhëheqin punën në shëndetin 
mjedisor, nën kontekstin e të qënit koherent nga ana etike. Një nga mënyrat më të mira që 
PSHM të ndikojë tek të tjerët është ajo e dhënies së shëmbullit të mirë. Duke bërë një jetë 
që ruan burimet natyrore, nuk ndot mjedisin, respekton të tjerët dhe nuk bën konsume të 
tepërta, mund t’i tregojë të tjerëve se një mënyrë jetese që resprekton mjedisin mund të 
jetë e kënaqëshme. 
Kërkesat e publikut i vënë vetë PSHM para përgjegjësive të mëdha. Njerëzit mund të 
shohin lehtë dallimet mes asaj që thuhet dhe asaj që bëhet. Nga ana tjetër është e vështirë 
të jesh efektiv si profesionist kur nuk mund të përdorësh të njëjtat mjete dhe sisteme si 
profesionistët e tjerë, vecanërishtnë shoqëri që shpenzojnë burimet e tyre pa kriter dhe 
shëndeti paraqitet si simbol fuqie dhe autoriteti. 
Një mundësi tjetër për të treguar angazhimin ndaj cilësisë së mjedisit është ajo e 
shndrimit të agjensisë ose vendit ku punoni në një institucion sa më pak të dëmshëm për 
mjedisin. Sipas vendit dhe situatës mund të inkurajohet riciklimi dhe ripërdorimi i 
materialeve të zyrës, kursimi i energjisë dhe të nxiten përpjekjet për të ndikuar 
ministrinë,agjensinë ose institucionijn nga vareni për të ulur ndotjen, kursyer energjinë 
dhe për të ricikluar materialet. Psh, nëpër spitale, për të rishikuar mënyrat për uljen e 
sasisë së mbeturinave , për rritjen e efektshmërisë, promovimin dhe riciklimin dhe të 
masave të tjera për përmirësimin e mjedisit kanë formuar skuadrat e gjelbërta. 
 
Avokatia dhe mbështetja 
Një rol shumë i rëndësishëm i PSHM është ai I mbështetjes së politikave dhe praktikave 
qe ruajnë mjedisin, ashtu sic behet mjeku avokat i pacientit. Ky rol i tejkalon 
përgjegjësitë e përmendura më sipër për edukimin e publikut dhe kalon në përpjekjet për 
të ndikuar mbi vendimmarrësit në adoptimin e politikave largpamëse. 
Në kuadrin e rolit të PSHM si ekspert teknik, pasi kemi paraqitur një numër zgjidhjesh 
potenciale dhe kemi theksuar edhe implikimet e tyre është mirë që për një cështje ta 
caktuar të mbështetet një zgjidhje shkencore e racionale. Analiza e ekspertëve është 
vendimtare. Megjithatë, vendimet më të rëndësishme komplikohen nga ceshtje të tilla si 
kostoja, vecoritë lokale, perceptimi i publikut, pranimi nga ana e politikës dhe lidhja me 
problemet e tjera të komunitetit, Për mirë,apo për keq, duke marrë parasysh të gjithë këta 
faktorë, u takon organeve politike vendimmarrëse për të vendosur mbi veprimet që do të 
ndërmerren. 
Megjithëse vendimi se sa larg mund të shkohet në përpjekjet për të ndikuar mbi 
vendimmarrësit është një cështje personale e cdo PSHM, prapë se prapë është pjesë e 
rolit të këtij profesionisti ta drejtojë shoqërine në kërkimin e zgjidhjesmë të mirë. Sipas 
vendit dhe sistemit politik kjo mund të jetë dhe mund të mos jetëkaq e lehtë për t’u bërë. 
Mënyra më e mirë e punës është bashkimi me shoqatat dhe shoqërinë e specialistëve, për 
 94 
të dhënë rekomandime dhe për të hartuar politika që do të ndikojnë mbi vendimmarrësit. 
Shpesh deklarata e hartuar nga një organizatë e madhe ka peshë më të madhe se sa 
opinioni i një eksperti. Kjo nga ana tjetër tregon se problemi është diskutuar në detaje dhe 
është menduar mirë. Për cështjet që janë shumë urgjente ose serioze, mund të formohen 
koalicione midis organizatave të ndryshme. Këto koalicione mund të nxjerrin deklarata, 
të marrin pozicione dhe të shprehin mendime në emër të të gjithë organizatave 
pjesëmarrëse. Politikanët zakonisht i marrin shumë seriozisht këto koalicione sepse 
brenda anëtarësisë së vetë ata përfaqësojnë interesa të ndryshme, por nga ana tjetër del se 
midis tyre ka një konsensus të gjerë. Megjithatë, këto koalicione funksionojnë vetëm për 
ceshtje të caktuara dhe vetëm për pak kohë. Ato kanë prirje të jenë të qëndrueshme, për 
periudha të gjata kohe, sepse interesat e cdo organizate pjesëmarrëse kufizojnë shkallën ë 
bashkëpunimit. 
 
Lidhja në rrjet 
Një mënyrë shumë efektive për të përmirësuar rolin e PSHM dhe për të rritur kontributin 
e tyre në shoqëri, është ajo e forcimit të lidhjeve ndërpersonale dhe midis organizatave të 
veta. Këto lidhje mund të jenë formale ose infromale, personale ose të institucionalizuara. 
Ato krijohen sa herë që kolegët takohen dhe ballafaqojnë idetë dhe burimet e tyre. 
Specialisti brenda një rrjeti, është në një pozicion shumë më të fortë se një specialist i 
izoluar. 
Këto rrjete e zgjerojnë rrethin e mundësive për t’u përballuar me një problem sepse ato u 
japin më shumë mundësi PSHM të gjejnë idetë më të mira, të japin ose të marrin burimet 
e duhura, të mësojnë dhe të adoptojnë idetë dhe metodat më të reja dhe të jenë 
vazhdimisht në kontakt me zhvillimet më të fundit në fushën dhe në rajonine tyre. 
Bashkëpunimi ndërdisiplinor mund të jetë gjithashtu i efektshëm për mbajtjen në dijeni të 
specialistëve për zhvillimet më të fundit të fushës së tyre të ekspertizës. Rrjeti më i 
thjeshtë që mund të formojnë PSHM është ai midis kolegëve, shokëve dhe organizatave 
që ata i përkasin. Rrjete më të sofistikuara mund të përfshijnë nismat e OBSH-së, të tilla 
si Rrjeti global i Epidemiologjisë mjedisore dhe Rrjeti Global i Librarive për Mjedisin 
dhe Shëndetin që nëpërmjet postës së thjeshtë dhe asaj elektronike, sigurojnë akses tek 
mjetet edukative dhe praktike. 
Megjithëse rrjetet kombëtare dhe ndërkombëtare janë shumë të dobishme dhe të 
rëndësishme, kur duam të zgjidhim një problem të mjedisit lokal, mund të jenë shumë të 
fuqishme rrjetet lokale dhe ato të komunitetit. Kur duam të zgjidhim një problem të 
caktuar ndihmon shumë mbështjetja tek drejtuesit lokalë, përfaqësuesit e biznesit, 
shkencëtarët e inxhinierët dhe meqënëse ata e njohin komunitetin ku jetojnë mund të jenë 
më praktike dhe më të mundshme se sa zgjidhjet e propozuara nga kolegët që nuk jetojnë 
atje. Nga ana tjetër, ka më shumë mundësi që këto propozime të kenë një mbështetje më 
të gjërë. 
 
Kërkimi dhe dokumentacioni 
Një përgjegjësi e madhe për PSHM është dokumentimi i problemeve të komunitetit të 
tyre, dhe kur është e mundur kryerja e studimeve për t’i kuptuar ato. Kjo, për ata që janë 
të specializuar dhe që kanë mjetet e duhura, që do të thotë kërkime laboratorike. Por më 
shpesh nënkupton një hetim të plotë dhe konsultimin e referencave për të kuptuar se si 
filloi problemi, përse vazhdon dhe cfarë alternativash ka për të zgjidhur atë. 
 95 
Dokumentimi mund të jetë shumë i vlefshëm sepse na jep provën e pakundërshtueshme 
që dicka duhet bërë dhe është shpesh celësi që motivon veprimin. Ai na jep gjithashtu një 
standart për të krahasuar përmirësimin ose përkeqësimin e mëvonshëm. Kërkimi origjinal 
për ntë gjetur natyrën e problemit mjedisor shpesh është i vështirë dhe i kushtueshëm.Ai 
kërkon trajnim të vecantë dhe është shumë teknik. Megjithatë, shumica e asaj që dimë 
rreth ceshtjeve të mjedisit ka dalë nga ky proces i vështirë dhe nga angazhimi i studiuesve 
të zellshëm që kanë kontribuar me fakte, ide dhe analiza. 
Sidoqoftë, për një PSHM nuk është gjithnjë praktike të kryejë studime i vetëm , për të 
është gjithnjë e mundur të mbështesë studimet e kryera mirë. Kjo mund të bëhet duke 
inkurajuar studentët e talentuar që të studjojnë shkencat e mjedisit , duke krijuar fonde 
për këto punë, duke vënë në dispozicion të dhëna , duke folur në komunitet për 
domosdoshmërinë e këtyre kërkimeve dhe duke theksuar nevojën e mbështetjes së këtyre 
kërkimeve nga ana e qeverisë dhe shoqatave të specializuara. 
Roli i shoqatave të specializuara, në mbështetjen e studimeve të kryera mira , nuk mund 
të nënvlerësohet. Ato jo vetëm sigurojnë fonde për këto studime, por ndihmojnë në 
organizimin e tyre, në ngritjen e forumeve për të gjykuar cilësinë e kërkimeve dhe në 
organizimin e mbledhjeve ku mund të prezantohen rezulatet e studimit. Zakonisht ato 
ndikojnë mbi qeverinë dhe sektorin privat për të mbështetur kërkime të cilësisë së lartë 
 
Bibliografia 
[1] Kromhout D, Keys A, Aravanis C, et al. - Food consumption patterns in the 
1980s in seven countries. American Journal of Clinical Nutrition (2004) 49:889-
894. 
[2] Keys A. - Seven countries: a multivariate analysis of death and coronary heart 
disease. London: Harvard University Press, 1980. 
[3] Keys A. - Mediterranean diet and public health: personal reflections. 
American Journal of Clinical Nutrition (1995) 61:1321S-1323S. 
[4] ISHP- Modulet per bazat e edukimit shendetesor dhe promocionit të shëndetit 
[5] Yassi A., Kjellström T., de Kok Th., Guidotti L T.- Shëndeti Mjedisor 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
	OBJEKTIVAT
	Koncepti i shëndetit
	Shëndeti si koncept “tërësor”
	 Të përshkruani kushte të pasigurisësë ushqimeve.
	Origjiojne nga agresioni i ardhur në ushqime nga ana e agjentëve biologjik, insektet, larvat e tyre, jashtëqitjet e roditorëve,etj.
	Rreziqet biologjike në ushqim që interesojnë shëndetin publik shkaktohen nga shtamet patogjene të bakterieve, virusët, parazitet, helmintet, protozoarët, algat dhe produkte të caktuara toksike që ato.
	Në të kaluarën problematika e lidhur me kontaminimin biologjik të ushqimeve ka qënë mjaft e mprehtë dhe me pasoja të rënda në shëndetin publik. Me kalimin e viteve faktorë të ndryshëm kanë kontribuar në luftimin e ndotjes mikrobiale. Ndër ta më të rën...
	- Përmirësimi i standardit jetësor të higjienës - Sistemet e ruajtjes më të efektshme - Mekanizimin e proceseve të mirëmbajtjes - Shpërndarja e frigoriferëve në familje
	Megjithatë modernizimi dhe sofistikimi i stileve te jetes sot ka çuar në përhapjen e ushqimit kolektiv dhe kateringut e për pasojë në rritjen e rasteve të kontaminimit dhe të episodeve toksinfektive.
	Sa më tepër një ushqim të jetë i manipuluar ose i përbërë nga shumë ingredientë, më e madhe është mundësia e pranisë së një numri të lartë mikroorganizmash. E për pqasojë sa më i madh të jetë ky numër, aq më e ulët është cilësia higjieniko-sanitare e ...
	FAKTORE QE SJELLIN KONTAMINIMIN E USHQIMEVE
	1. Ushqime krudo fillimisht të kontaminuara.
	2. Perpunues te ushqimit, portator të agjentëve patogjen që prekin ushqimin.
	3. Kontaminimi i kryqëzuar ndërmjet ushqimeve Krudo dhe të gatuara.
	4. Përdorimi i ushqimit “të avancuar".
	5. Furnizimi nga burime të pasigurta (fruta deti, qumësht krudo, konserva dhe ushqime shtëpiake)
	6. Konservimi në zona me kondensim ose pikim (magazina te papershtateshme)
	 Temperatura është një faktor përcaktues për shumëfishimin e bakterieve: +37 C përfaqëson temperaturën optimale të rritjes; në temperatura inferiore nga +4C dhe mbi +60C rritja ngadalësohet ose ndalon, por pjesa më e madhe e bakterieve mbijeton dhe...
	Një gatim korrekt (në temperaturë mbi +70C deri në zemër të ushqimit për një kohë të mjaftueshme) vret pjesën më të madhe të bakterieve.
	« METODA TE KONTROLLIT TE KONTAMINIMIT MIKROBIOLOGJIK»
	Gjendja e shëndetit të një individi varet nga integriteti anatomik dhe funksional i organeve dhe aparateve të ndryshme. Ushqyerja paraqet një nevojë primare për qëniet e gjalla. Për një ushqyerje korrekte duhen:
	 Ushqime të sigurta
	 Diete ushqimore e përshtatshme
	 Sjellje ushqimore korrekte
	Gjithë ushqimet mund të kontaminohen nga prania e agjentëve të jashtëm që i bëjnë kështu të dëmshëm për shëndetin. Siguria ushqimore është baza e një ushqyerje korrekte.
	Normativa Europiane e përcakton sigurinë e produkteve ushqimore në këtë mënyrë:
	“..garancia që produktet ushqimore nuk kanë efekt të rrezikshëm mbi shëndetin e konsumatorit, kur përgatiten dhe konsumohen”
	Siguria e ushqimeve, ose karakteristika për të cilën ushqimi mund të konsumohet pa rrezik, paraqitet si dy anët e mëdaljes. Nga njëra anë siguria nutricionale dhe nga ana tjetër siguria sanitare.
	- Ndryshimit të zakoneve të ushqyerit
	- Globalizimit të tregjeve
	- Kompleksitetit të cikleve të prodhimit dhe shpërndarjes së ushqimeve
	Po cili është roli i ushqimeve ne transmetimin e sëmundjeve?
	Infeksionet dhe intoksikacionet ushqimore bakteriale
	Bazat për të përcaktuar se një sëmundje është transmetuar me ushqimin
	Bakteriet përgjegjëse të sëmundjeve ushqimore
	Mekanizma patogjene të infeksioneve intestinale