uryana-maytu-4-comunicacion-quechua-central-2020

Vista previa del material en texto

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Q
ic
hw
a
44
PERÚ Ministeriode Educación
Ri
m
an
a 
4
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
4 
Q
ue
ch
ua
 C
en
tr
al
 
Comunicación 4
Cuaderno de Trabajo
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimana
Llapanchik yachakushun
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
Q
ic
hw
a
44
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaLlapanchik yachakushun
Uryana maytu - 4 Rimana - chawpi qichwa 
Cuaderno de trabajo - Comunicación 4 - Quechua Central
©Ministerio de Educación 
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2020 Kimsa Kaq qishpichishqa
8 125 mirachishqa
Impreso en seti embre 2020
Ruraq
Jéssica Carina Mejía García
Qillqaynin qawaqkuna
Cervantes Ovidio Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante, (Margot Camones Maguiña 2020)
Allichaychaw yanapakuqkuna
Abimael Torres Rojas, Eugenio Peña Blas, Maximiliano Huayanay Benites, San Marcos Aniceto Carrillo
Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaqkuna
Moisés Cárdenas Guzmán, Abimael Torres Rojas
Maytu tupachiq
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon, Nelsón Ramón Obando Vásquez
Siqikuna
Emilio Mariano Solier Bustí os 
DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna
Allichashqa qawapaq
Moisés Cárdenas Guzmán
Impreso en:
Quad Graphics Perú S. A.
Av. Los Frutales N.° 344, Ate-Vitarte
RUC N.° 20371828851
2020-05741 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2020-05741
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, 
sin permiso expreso de los editores.
Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alternati va, Interculturalidad Bilingüe
y de Servicios Educati vos en el Ámbito Rural 
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
Shutiiqa:
Ñiqiiqa: 
 
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa:
 Wata:
Wamrapa riqichikuyninWamrapa riqichikuynin
RiqichikuyninRiqichikuyninRiqichikuynin
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman 
churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan 
yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta 
shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha (itsa) yachakuqmasiykikunawan 
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi 
(aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa 
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami 
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, 
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllami (tsaynawllami), llapan aylluykikunawan, 
yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan 
qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), 
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; 
chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis 
wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha (antsa) kuyashqayki 
masiykinawmi, chaymi (tsaymi) shumaq shunquykiwan 
qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
1 Taqa1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
Yachana
Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 10
Chakra qishyaykunapita rikachishun 12
Murukuykuna puquchiy rikachiyta ñawinchashun 14
Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun 19
Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun 26
Yachakunqanchikta chaninchashun 28
2 Taqa2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Yachana
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 30
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 32
Mikuykuna aylluypita siqishqa willakuyta ñawinchashun 34
Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita siqishqa willakuyta 
qillqashun
39
Huk markakunachaw, mikuykuna aylluypita ñawinchashun 46
Yachakunqanchikta chaninchashun 48
4 Taqa4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Yachana
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 70
Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita
yachachishun
72
Tsaki mikuykuna aylluypita yachachiyta ñawinchashun 74
Tsaki mikuy churakuypita yachachiyta qillqashun 79
Yachakunqanchikta chaninchashun 86
3 Taqa3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Yachana
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 50
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun 52
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun 54
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta qillqashun 59
Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita
ñawinchashun
66
Yachakunqanchikta chaninchashun 68
KaqninkunaKaqninkuna
5 Taqa5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
Yachana
Wasi (wayi) ruraypaq patsachikuypita rimashun 88
Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita willakushun 90
Wasi qataypita kartata ñawinchashun 92
Wasikuna ruraypita kartata qillqashun 97
Yachakunqanchikta chaninchashun 104
6 Taqa6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
Yachana
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 106
Tukuy laaya wanukuna iñishiypita chiqay willukuyta willakushun 108
Ashmawan waatanakuypita chiqay willakuykunata ñawinchashun 110
Awaykunapita chiqay willakuykunata qillqashun 115
Huk markakunapa willakuyninta ñawinchashun 122
Yachakunqanchikta chaninchashun 124
7 Taqa7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun
Yachana
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 126
Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 128
Murupakuypaq patsachikuypita tríptico nishqanta ñawinchashun 130
Murupakuypita tríptico nishqanta qillqashun 135
Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 142
Yachakunqanchikta chaninchashun 144
8 Taqa8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik
Yachana
Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 146
Markanchikchaw shumaq kawaypita harawishun 148
Wañukushqakunawan tinkuypita harawina harawita ñawinchashun 150
Mikuykuna llamichinakuypita harawikunata qillqashun 155
Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun 162
Yachakunqanchikta chaninchashun 164
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi 
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa 
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ sukllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ 
ñawinsay
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ 
chiina
*qutsu ~ taki
Kikin rimaykuna
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. 
Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, 
uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin markakunachaw 
/ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna 
qillqayan ćh, chr qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, 
kamashqanwanmi qillqashun.
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna 
kayan: ayllu shimikuna, niykur kikin shimikunapis. Kay llapan 
shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi 
~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa 
*markanchik ~ markanchi 
~ markantsik ~ markantsi ~ 
markansi
*-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi 
*trusku ~ chusku 
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ 
yachatsikuq ~ yachasikuq 
*chaytraw ~ chaychaw ~ 
tsaychaw ~ saychaw 
Taqa
1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun
• Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun.
• Chakra qishyaykuna rikachishun.
• Murukuykuna puquchiy rikachiyta ñawinchashun.
• Mikuykunapa rayminpita rikachiyta qillqashun.
• Huk markakunachaw murukuy waataypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
10
Ayllu shimikuna: unkuy ~ uryay / qura ~ qiwa / hipiy ~ hurquy
Kikin shimikuna: sallqa ~ hallqa / qarwash ~ qallwash / manachayqa ~ manatsayqa ~ manasayqa
Papapa puquyninpita rimashllapa tapukuykunata yaskishun. 1
Muruykuna waataypaq imakunapis 
willamashqanchikpita rimashun
Sallqa runakunaqa hirka 
chakrankunachawmi papata 
murukuyan. Chay (tsay) papankuna 
puqur aywaraykaptinmi, qarwash 
waytankuna llalliqnawpis munan.Chay (tsay) uura mana unkushqaqa 
papapa alli wachaynintami 
chawarachin.
Tukuy qarwash waytakunami papa 
waytakuykaqchaw llalliyta munan.
Kay qurakunataqa hurqananchikmi, 
manachayqa papa alli wachakunantami 
haqintsu.
¿Imatataq siqikunachaw rikanchik?
¿Imataraq chay (tsay) waytakuna 
willamanchik?
¿Tukuy rikuq llimpi waytakunatsuraq 
papa puquykanqanta willamanchik?
¿Llapan markakunachawtsuraq chay 
(tsay) waytapa willakuyninta
riqiyan?
Markaykikunachaw, ¿imanawtaq
papata uryayan?
11
Ayllu shimikuna: uryay ~ unkuy / qura ~ qiwa / sipi ~ watsi ~ haqwa / purwakay ~ qurikay
Kikin shimikuna: sallqa ~ hallqa
Yachaq rimashqanta ñawinchashun.
Purwakaykur, tapukuykuna ñawinchashpa rimashun.
Markanchikchaw papa uryaypapita qillqashun.
• ¿Ayka kutitaq papata uryayan?
• ¿Imapaqraq ñawpa kaq uryaytawan ushaq 
kaq uryayta rurayan?
• ¿Imatataq qarwash waytakuna willamanchik?
• Markaykichaw papa puquypita, ¿imatataq 
musyayan?
2
3
4
Sallqa markaakunachawqa imayka 
murukuykunata waatayaa. Llapan 
papa murushqata shumaqllami 
waatakuyaa. Chaypaq (tsaypaq) 
ishkay uryaytami rurayaa. 
Papapa yuran hatunyaariptin, 
mana alli qurakunapis wiñayan. 
Chayraykurmi runakuna qurar uryayaa. Chaynawpa 
(tsaynawpa) yuran shumaq wiñananpaq.
Chaypaq (tsaypaq) wanuta hichayaa. Chaychaw (tsaychaw) 
kurukunata rikarpis hampitami hichayaa. Papa huklla 
waytaramuptinpis uryar qatiyaa. 
Chay (tsay) llapanta rurayaa, llapan sipin (watsin) 
pamparaananpaq. Chaynawpa (tsaynawpa) alliq 
wachananpaq. Papa alli puquraykaqta, shumaq 
wachaykaqtapis kikin chakrachaw shillkupa qarwash 
waytankuna huk qarwash waytakunapis willamanchikmi.
12
Yarpashun:
• Rikachiypa shutinta churashun.
• Qatinallaman imanaw kanqankunata riqichikushun.
Chakra qishyaykunapita rikachishun
¡Rikashqanchikta rimashun!
Tapukuykunata ñawincharir, imanaw rikachinapaq rimashun.
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawtaq runtu papata ratashyachin?
• ¿Llapan runtu shikwamunqanku papata ratashyachin?
• ¿Imanawtataq papata runtu ratarqa haqirin?
• ¿Ima yachaykunataq markaachaw kan murushqa chakrata 
washanapaq?
• ¿Imapaqraq imanaw kashqanpita rikachishaq?
• ¿Pikunaraq imanaw kashqanpita rimar rikachinqaata 
wiyayaamanqa?
Rikachiyninchikta patsachipakushun. Chayta (tsayta) siqikunawan 
wallkichishun alli yarqunanpaq.
2
1
3
Tayta Shiwata tapukushun 
wiñaykaq papata runtu imanaw 
ratashyachishqanpita. Niykur 
chay (tsay) papa runtuwan 
imanaw kashqanpitapis.
Manaraq rikachir
13
Rurayniykita alli shunquykiwan qallay. Chaynawpa (tsaynawpa) 
llapan yachanqaykita riqichikamuy. 
4
Runtu papata imanaw ratashyachishqanpita rikachishqanchikta 
tupukushun.
5
Ayllu shimikuna: kaayiy ~mayay
Rikachiychaw
Rikachirir
Wiyananchik kaptinqa:
• Llapanta napakurir, 
ninqanpaq shutinta 
riqichikamun.
• Upallallapa shumaqlla 
rimaqta wiyay.
• Rimaykunata mana 
kaayinqaykita qillqar 
tapukuy imapita 
rikachishqanta.
Rikachinanchik kaptinqa:
• Rurashqanchiktanaw 
rikachishun.
• Llapankuna 
wiyamananchikpaq 
rikachishun.
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qatiqllamanku runtu imanaw papata 
ratasyachishqanpita rikachishqaa?
¿Alliku rikachishqaa runtu imanaw kaqta nir?
¿Llapan wiyaqkunapaqku alli rikachimushqa 
kaa?
¿Yanasakuna rikachimushqanta mayaypaku 
wiyashqa kaa?
¿Yanasaakunapa rikachiyninkunata manaku 
pantachishqa kaa?
14
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ nawinchay / masi ~ mahi ~ mayi
Murukuykuna puquchiy rikachiyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Masinchikkunawan papapita rimashun.
Qillqashqata manaraq ñawinchar, siqita rikaykur, kay
tapukuykunata yaskishun.
1
2
¿Imatataq papa 
uryaychaw 
ruranchik?
¿Imanirtaq 
rimashun? 
¿Imapaqraq kay 
qillqashqa riman?
¿Ima 
qillqashqaraq?
¿Imapaqraq 
qillqayashqa?
¿Imataraq nin?
15
Ayllu shimikuna: munti ~ sacha ~ qiru
Kikin shimikuna: sacha ~ hacha
Siqichaw hirkakunapa hawanchaw muntikunawan, 
hatun naaniwan, chakra murushqakunapis kaykaqta 
rikaykanchik. Yuraq pukutaynami hirkakunapa anqash 
hanan patsaman aywaykaq rikakun.
Runtuqa hirkata yuraqyarachishqa, rahunawmi kaykan. 
Sachakunapa raprankunachawpis, chakinkunachawpis 
runtu mashtaraykan.
Chakrakunatanami llapan wachukunachaw runtu 
ayllukashqa kaykan, hatun naanipis yuraqllami rikakun. 
Uushapa yuraq millwannaw llapan siqichaw mashtaran. 
Manaraq ñawinchar kay tapukuykunata yarpachakushpa 
yaskishun.
Qillqashqata upaallallapa ñawinchashun.
• Qillqashqata alli rikashpa llapanchik ñawinchashun.
3
4
Ñawinchaychaw
16
Ayllu shimikuna: ayllukay ~ quturay ~ qurikay / ashma ~ uywa ~ waata / ankupay ~ kuyapayy
Kikin shimikuna: traki ~ chaki / chunya ~ tsunya ~ sunya
Ñawincharir
Shumaq ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawraq chay (tsay) qillqashqapa shutinta churashwan? 
Chayta (tsayta) umanchaw churashun.
• ¿Ima qillqashqatataq ñawincharqunchik? Chayta (tsayta) 
kaywan (X) chimpushun.
• ¿Imanirtaq chayta (tsayta) ninki?
5
Chay (tsay) siqichawqa runakunapis ashmakunapis 
rikakuyantsu. 
Kuchunkunachawnami murushqa papa chakrata 
rikaykanchik. Chaychawmi papaqa llapan yuran 
uchkukushqanaw kaykaamun. Patsachaw maqashqa 
raprankuna mashtaraykan, qarashllami yurankunapis 
rikakun. Papa chakinchawnami yuraqlla rikaykanchik. 
Chaychawmi (tsaychaw) runtukuna ayllukashqa 
kaykaamun. 
Chay (tsay) siqi chunyanawlla kaykan, icha chayraq 
runtumushqa kaptin. Chay (tsay) markaqa tamya 
patsachawnawmi kaykaamun. 
Muruy papaqa ankupaypaqmi runtu usharillashqa. Kanan 
chayqa allinawnatsu yarqullanqa, raprallankunatami 
ruparillanqa, yura-yurachi tsakir qallaykamunqa.
Willakuy Rikachiy Harawi
17
• ¿Ñawinchashqayki imapaqraq riman? Chayta (tsayta) kaywan 
(X) chimpuy.
• Qillqashqachaw, ¿ima niraqtaq runtu tamya?
• Qillqashqachaw, ¿imatataq runtu tamya papa 
murukushqakunata ruran?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqata qillqayashqa? Chayta 
(tsayta) kaywan (X) chimpuy.
Runtu tamya imanaw kanqanpita.
Siqi imanaw kanqanpita.
Papa muruy imanaw kanqanpita.
Runtu tamya ruranqanpita.
Runtu tamya imanaw kanqanta willamaananchikpaq.
Papa muruykunata ruranapaq.
Siqi imanaw kanqanta willamaananchikpaq.
Kikin shimikuna: niraq ~ rikuq
18
• Qillqashqachaw awmi nirpis, manami nirpis qillqay.
• ¿Imataraq rurashwan runtu tamya murushqanchikta mana 
ushachinanpaq?
• Qillqashqata ñawincharir, ¿imanawtaq karqunki? Chayta (tsayta) 
qaqllakunachaw chimpuy.
• ¿Imanirtaq chayta (tsayta) ninki?
Runtuqa hirkata yuraqyarachishqa, rahunawmi 
kaykaamun.
Kuchunchawnami huk murushqa papa chakrata 
rikaykanchik.
Llapan chakrakunachaw papa muruyashqanlla 
kaykaamun.
Chay (tsay) siqi chunyanawlla kaykan, icha 
chayraq runtu tamyashqa kaptin.
Markaqa allaapami achachaykan. Chaymi 
(tsaymi) intipis hanan patsapa chawpinchaw 
kaykan.
Yuraq pukutaynami hirkakunapa hanan 
patsaman aywaykaq rikakun.
Ayllu shimikuna: chimpuy ~ aspiy
Kikin shimikuna: karqunki ~ kaskishqayki
19
Mikuykunapa rayminpita 
rikachiyta qillqashun
Ayllu shimikuna: shuqapay ~ mañakuy / qarash ~ qallash / yakaray ~ hatiray
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita
Siqichaw huk hirkata pukutaywan rikaykanchik. 
Huk hatun hirkapis qaraslla rikakun. Chay (tsay) 
hirkapa hawanchaw quyulla chakrakuna rikakun. 
Chakrakunachaw papa murushqa rikakun, tukuy 
rikuq waytankunapis mashtaraykan.
Papa washanchawnami huk awkis runa ishkan 
makinta pallarishqa kaykan. Chay (tsay) runaqa 
Aputami mañakuykan, kukapis, washkupis kaykan.
Runaqa shumaq tukuy rikuq kushmashqa churakan, 
chuullun yakaranqanpis tukuy rikuq kushmannawpis 
rikakun.
Shumaqllami chay (tsay) siqi, papakuna 
waytaykaptin, runa shumaq Patsamamata 
mañakuptinpis. Chay (tsay) siqikunaqa 
shunqullatami kushirachimun.
Qillqashqata ñawincharir, imankuna kanqanta riqishun.1
Huk hatun hirkapis qaraslla rikakun. Chay (tsay) 
hirkapa hawanchaw quyulla chakrakuna rikakun. 
Papa washanchawnami huk awkis runa ishkan 
makinta pallarishqa kaykan. Chay (tsay) runaqa 
Aputami mañakuykan, kukapis, washkupis kaykan.
Shumaqllami chay (tsay) siqi, papakuna 
waytaykaptin, runa shumaq Patsamamatamañakuptinpis. Chay (tsay) siqikunaqa 
Shutin
Siqin
Riqichikuynin
Imanaw 
kanqanta
Imata cha-
ypita nish-
qayki
Papapaq Apukunata mañakuynin
20
¿Imankunataq rikachiypa kapun? Chayta (tsayta) qillqayay.
Awmi, manami nirpis alli kaqman qillqashun.
2
3
Qillqanapaq
• Qillqanapaq ñawpata alli 
rikapaarishun.
• Llapanpaq qallaykur, 
chaypaq (tsaypaq) 
uraypa icha hanapa 
qillqashun.
• Achka shuti 
tikrachiqkunata churashun.
Imakunatapis rikashqata 
kaqnaw nimanchik.
Markakunapa, 
ashmakunapa, runakunapa 
imaykakunatapis 
rikashqata, rikachiyta 
rurashwan.
Kaq
Rikachiypa achka shuti tikrachiqninkunami kapun.
Rikachiypa runakunallapaq ruranchik.
Rikachiy imanaw kanqanta nin.
Rikachiy hatun runakunallami qillqayan.
Rikachiychaw siqi kaqnawtami nimanchik.
Rikachiypa kaqninkuna
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
21
Papa washanchawnami huk awkis runa makin pallashqa 
kaykan. Chay (tsay) runaqa Aputami mañakuykan, 
kukapis, washkupis kaykan.
Qillqashqachaw pukawan llimpishqa shimikunata rikashun. Niykur 
rimayllapa tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imaraykurraq pukawan qillqashqa shimikuna kayan?
• ¿Imanaw shimikunataraq hatun qillqawan qillqanchik?
Qillqashqachaw, mana alli hatun qillqakuna kaykan. Chayta 
(tsayta) hawanchaw yapay allichashpa qillqay.
Imay hatun qillqawan qillqanata riqishun
Yarpashun:
• Runakunapa shutinkunata imaypis hatun qillqawanmi 
qillqanchik.
• Ima patsashutikunatapis hatun qillqawanmi qillqanchik.
• Ima qillqashqatapis qillqayta qallarmi hatun qillqawan 
qillqananchik.
• Qatinan chikuta churaptinchik, niykur hatun qillqawanmi 
qillqayta qallanchik.
• Rakinan chikuta churarkur, huk raki qillqashqata, hatun 
qillqawanmi qallanchik.
Puka qillqashqakunataqa hatun 
qillqawanmi riqinchik.
malliwan antukushi panituri kayan. paykuna pumapampa
markachawshi papata uryayan.
22
Rimaykunachaw chaw shuti yusapa shunquntawan 
tikrachiqninkunata riqishun. Niykur rimaykunata kamashun.
hatun yuraq 
(shuti yusapa tikrachiqnin)
runtu
(shuti yusapa shunqun)
Chimpa hirkata hatun yuraq runtu nitirishqa.
Siqichaw huk hirkata pukutaywan 
rikaykanchik. Huk hatun hirkapis 
qaraslla rikakun. Chay (tsay) 
hirkapa hawanchaw quyulla 
chakrakuna rikakun.
Kanan, hapallaykikuna qillqana maytuykikunachaw shuti yusapa 
kaqninkunata qipa qillqashqapita hurqaykur qillqay.
Rimaykunachaw shuti yusapa shunquntawan
tikrachiqninkunata riqishun
Yarpashun:
• Shuti yusapa kaqninkunami kayan: shunqun, 
tikrachiqninkuna.
Chiqyawan 
qillqashqakuna 
rimaykunachaw shuti 
yusapa shunquntawan 
tikrachiqninkunami 
kayan.
Ayllu shimikuna: hurqay ~ hipiy
23
¿Imatataq siqichaw 
rikanchik?
¿Maychawraq?
Qam, ¿imataq ninki
chaypaq (tsaypaq)?
¿Imankunataq kan?
Yarpashun:
• Imanaw rikachiypa shutinta churashun.
• Siqintapis churashun.
• Llapan imanaw kanqantapis qillqashun.
• Chikukunatapis churashun.
• Hatun qillqakunatapis kaqninman churashun.
Manaraq qillqar
Ayllu shimikuna: patsatsiy ~kamakatsiy
siqi
Tapukuykunata yaskishun.
Kanan, imanaw qillqananchikpaq, tapukuykunata yaskishun.
1
2
¿Imatataq 
qillqashun?
¿Pipaqraq 
qillqashqachaw 
rimashaq?
¿Piraq 
qillqashqata 
ñawinchanqa?
¿Imanawraq 
qillqashaq?
24
Riqichikuynin
Shutin
Imanaw 
kanqanta
Imata chaypita 
nishqayki
Llapanchik qillqashun.3
Qillqaychaw
Ayllu shimikuna: sutin ~ hutin
25
Qillqarir
Ayllu shimikuna: kaayiy ~ mayay / kaayiy ~ mayay
Chuskukuchaw, awmi nirpis, manami nirpis kanqankunata kaywan 
(X) ashpishun.
4
Rimaykuna Awmi Manami
¿Qillqashqayki kaayichikunku?
Shuti tikrachiqninkuna alli qillqashqami 
kaykan.
Rikachiypa llapan kaqninkunatami 
churarquu.
Chikukunata alli kanqanchaw churarquu.
Qillqashqa siqillapita riman.
Hatun qillqakunatapis kaqninman churarquu.
Kanan allichaykur qillqashqaykita hatun 
raprachaw qillqay.
26
Huk markakunachaw murukuy waataypita 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Kay tapukuykunata llapanchik yaskishun.
• ¿Imanawraq huk markakunachaw muruykunata waatakuyan?
• ¿Imapaqraq qillqashqata ñawinchashaq?
1
Ñawinchaychaw
Alli rikaykur, upaallallapa ñawinchashun.2
Yunka suyuchaw murukuykuna alli
waatay
Perú nishqan suyuchaw 
imayka markakunami kan. 
Achachaqkuna, alalaqkunapis. 
Chaychaw tukuy mikuykunatami 
muruyan.
Yunkachaw, kukata caféta, 
cacaota, piiñatapis waatayanmi.
Mikuykunata shumaqllami 
waatayan, ñawpa 
muruyaananpaq chakrata 
kichayan. Chakrata 
kichayananpaqnami llapan 
runakuna ayllukaayan 
yanapayaananpaq. Wallunata iñishiyan. Chaywan hatun 
qurakunata ruqushpa chakrata kichayan. 
Chayta ruraykur, patsata uqtiyan. Chay (tsay) 
uqtishqamannami imaykakunatapis muruyan. Chay 
(tsay) muruy hatunyariptinnami, llapan runakuna 
Ayllu shimikuna: tukuy ~ imayka
27
Ñawincharir
Tapukuykunata yaskishun.
Shumaq qatipaqninman yupakunata churay.
¿Imapaqraq qillqashqa riman?
3
4
Ayllu shimikuna: qura ~ yura/hurqay ~ hipiy/ñawpa ~ punta/wanu ~ iska ~ saachi/qutsu ~ taki/uryay ~ aruy
aywaykur qurankunata hurqayan. Chay (tsay) qurakunata 
mutunawan ikiykur patsaman kutichiyan. Chay (tsay) 
chakrakunachawqa wanukunata manami hhichayantsu. 
Chay (tsay) qurakunapa raprankuna ismuninllawan 
kawakuyan. 
Chay (tsay) markachaw allaapa tamyaptinqa, 
raprakunata chakraman wanupaq hichayan, allpata 
tamya mana apakunanpaqpis chaytami (tsaytami) 
rurayan. Llapan rurayninkunapaq yunka suyuchaw 
Patsamamata kushichiyaananpaqmi qutsukuyanpis, 
tushukuyanpis, chaykunata ruraykuraq uryayninkunaman 
yarquyan.
Huk 
markakunachaw 
pukllaykunapita.
Huk 
markakunachaw
pukllaykunapita.
Huk markakunachaw 
llapan 
rurayashqanpita.
Murukuqkuna Patsamama qarayta yachayan.
Chay (tsay) qurakunata mutunawan ikiykur patsaman 
kutichiyan.
Mikuykunata shumaqllami waatayan, ñawpa 
muruyaananpaq chakrata kichayan.
Yunkachaw, Yunkachaw, kukata caféta, cacaota, piiñatapis 
waatayanmi.
Perú suyuchaw imayka markakunami kan, achachaqkuna, 
alalaqkunapis.
Chay (tsay) muruy hatunyariptin, llapan runakuna aywaykur 
qurankunata hurqayan.
Yachakunqanchikta chaninchashun
Chuskukuchuchaw tapukuykunata yarpachakushpa yaskishun.1
Kay taqa 
rurashqanchikta 
yarpaarishun.
¿Imatataq rurashun llapan 
yachakushqanchikta 
musyachinanchikpaq?
Llapan rurashqanchikta 
yachachishun
¿Imatataq rurashun? • Rikachiyta qillqashun.
• Hatun raprachaw 
qillqashqanchikta qillqashun.
¿Imanawtaq chayta (tsayta) 
rurashun?
• Purwakaykur.
• Purwakunapa 
rimayanqankunata akrashpa.
¿Pikunaraq umalliqkuna 
kayan? Yanasaakuna.
¿Imayraq chaykunata 
rurashwan? Qillqayta alli usharir.
Rikachiyta alliq ruranapaq, 
¿ima kaqninkunataraq 
iñishishun?
Shutin.
Siqin.
Riqichikuynin.
Imanaw kanqanta.
Imata chaypita nishqayki.
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun
Taqa
• Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun.
• Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun.
• Mikuykuna aylluypita siqishqa willakuyta ñawinchashun 
(ñawintsashun). 
• Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita siqishqa willakuyta 
qillqashun.
• Huk markakunachaw, mikuykuna aylluypita ñawinchashun 
(ñawintsashun).
Kaykunata yachakushaq:
30
Tapukuykunapita rimashun.
• ¿Ima murushqatami rikaykaayanki?
• ¿Pikunaraq chayta (tsayta) 
murukuyashqa?
• ¿Achka papataku 
hurqakuykaayan?
• ¿Imanirraq achka paparaq 
yarqushqa?
• ¿Imaypis qampaq chaynaw 
(tsaynaw) papa allaykuna 
kashqaku?
• ¿Imanawtaq papata 
allaykaayan?
• ¿Imanirraq papa allaychaw 
wichayllapa hitanchik?
• Qamkuna, ¿imanawtaq papata 
allayanki?
• Papa allaychaw, ¿pikunataraq 
mañakunchik? 
• ¿Imanirraq wakinkuna ichikllata papata allayan?
Ishkaypayan rimayllapa kay tapukuyta yaskiyay. ¿Imatataq papa 
alli yarqunanpaq rurashwan?
Taytaykipaq, mamaykipaqpis ñawinchanaykipaq qillqay.
1
2
3
Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun
Kikin shimikuna: wichay ~ witsay ~ wisay
31
Ayllu shimikuna: tayta ~ yaya / quriy ~ aylluy / maakuy ~ mayakuy 
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska
Yaya Shanti imanaw yachachishqanta ñawinchashun.
Kanan, Tiwllu rimanqanpita purwakaykur, rimashun.
Tapukuykunata qillqashpa yaskishun.
4
5
6• ¿Imatataq qam Tiwllu papata wichaypa hitanchik 
ninqanpita ninki?
• Papa allaychaw, ¿ima yachaykunatataq yachanki? 
Llapan chakra mikuyninchikta shumaqlla 
ayllukushun, mana chayta rurarqa apukunami 
piñakuyan. Murukunapis maakuyanmi. Paykunata 
lluta hitashqaqa waqayanmi.
Papatapis shumaqllami allanchik, mana 
chawqashllapami.
Tayta Tiwllu, 
¿imakunatataq ruranchik 
achka papata allanapaq?
Ñawpa papa muruy qallayninchaw 
Patsamamata qaranchik.
Papa allaychawnami wichaypa-
wichayllapami papataqa hitanchik,
Mana chayta rurarqa huknin shamuq 
watanami ichikllana kanqa.
32
Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita 
willakushun
Shumaqlla rimananchikpaq, siqita rikarishun.
Kanan, ishkaypayan purwakaykur, yaskishun.
Purwakaarishun papa allay minkakuypita willakunanchikpaq.
• ¿Imatataq siqichaw rikaykanchik?
• ¿Pikunaraq papata allakuykaayan?
• ¿Imataraq rimakuykaayan? ¿Piñashqaku kushishqaku 
kaykaayan? ¿Imanirraq?
• ¿Mayqan siqichawraq minkanakuykaayan?
Alli willakunanchikpaq:
• ¿Imanawtaq willakushun?
• ¿Imakunapita willakushun?
• ¿Pikunaraq rimayanqa?
• ¿Imanawraq rimayanqa?
• ¿Imakunataq wanashun?
1
2
3
Manaraq willakur
Kikin shimikuna: purway ~ quriy ~ aylluy / payllaa ~ paakillaa / piñash ~ ahash / wanashun ~ iñishisun
33
Puukashkunapa rurinchaw qillqashun alli papa aylluypaq.4
Rurashqanchikpaq, awmi nirpis, manami nirpis qillqashun.5
Wiyarinayki kaptinqa:
• Upaallalla, shumaqlla 
wiyay.
• Rimaykunata mana 
kaayinqaykita qillqay.
• Makiykita huqarirkur 
tapukuy. 
Willakuy willakunayki kaptinqa:
• Rurashqaykinaw willakuy.
• Llapan wiyananpaq willakuy.
• Llapan wiyanqankunata rikay.
• Shumaqlla willakuy.
• Siqin kaptinqa, chayllapaq 
willakuy.
¿Papa allaychaw minkapaq willakurquu?
¿Llapan willakuy rimanqaata kaayiyaamashqaku?
Willakuychaw alli kaayichinapaq makiita kuyuchirquu.
¿Llapan kaqkuna alli wiyayamashqaku?
Willakurir
Willakuychaw
Ayllu shimikuna: kaayiy ~ mayay / willakurquu ~ willakushqa kaa
34
Mikuykuna aylluypita siqishqa willakuyta 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Masinchikkunawan papapita rimashun.
Siqikunapa shutinta ñawincharir, tapukykunata yakishun.
1
2
¿Pipaqraq 
qillqashqa riman?
¿Imapaqraq 
qillqashqa?
¿Imaraq chaypaq 
(tsaypaq) nin?
¿Ima 
qillqashqaraq?
¿Imanawraq papata allashaq?
Ñawinchaychaw
Kaytami rurananchik:
• Upaallalla ñawinchashun.
• Shumaq shimikunata rimaykur ñawinchashun.
¿Imanawtaq 
markaykichaw 
papata allayan?
¿Ima arunakunatataq 
papa allaypaq iñishi-
yanki?
¿Ima papakunatataq 
riqinki?
Ayllu shimikuna: iñishiy ~ wanay
Kikin shimikuna: masi ~ mahi ~ mayi
35
Siqichaw rimaykunata ñawinchashun.
¿Imanawraq papata allashaq?
3
Huk hunaqshi Tiwllu...Huk hunaqshi Tiwllu...
Huknin hunaqchawran
Papaqa allinami 
kaykan 
allanapaq.
Kanan chayran 
papallaata 
allashaq.
Kanan papata 
ayllushunlla.
¿Imayraq 
chayta (tsayta) 
rurashwan kumpa?
Huknin hunaqchawranHuknin hunaqchawran
!Kumpa Tiwllu,
papaallata
allashun ari!
Papaata allar raslla 
usharqunchik waray
rantikushaqmi.
Yuntataraqchi 
ashiramushaq, 
kumpa Maashi.
Huk markachawqa
trakturwan ayllayanqanta
rirarquu.
Yuntawan imayraq 
ushashun, kumpa.
Chaynaqa waray 
quyalla ashiq 
aywashaq, kumpa.
ayllushunlla.
Ayllu shimikuna: rikarquu ~ rikashqaa
36
Ñawincharir
Qillqashqata ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imanawtaq siqishqa willakuy qallan? Kaqninman ashpiy.
• ¿Pitaq nishqa trakturwan uryayaananpaq? Chay (tsay) kaqta 
ashpiy.
• ¿Imanawraq Tiwlluqa? Chay (tsay) kaqta ashpiy.
4
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Pipaqraq qillqashqa riman?
Tiwllu Maashi Traktur apaq
Runaqa trakturman yarparakuykaqta.
Runaqa papata rantinanpaq yuyaykaqta.
Runaqa taakuykan rumi hananchaw papa 
allaypaq yarpakurkur.
Trakturwan uryakuykaqta.
Alli yanasa.
Qilla runa.
Chiki runa.
Mana yachaq runa.
Kikin shimikuna: yuyay ~ yarpay / urya ~ aru / ashpiy ~ chimpuy 
37
Chuskuchukunachaw qillqay.
Willakuy kaptinqa, kimsaman rakirkur qillqay.
Markaykichaw, ¿chaynawku papata allayan?, ¿imanawtaq 
chayta (tsayta) rurayan? Chayta (tsayta) qillqay.
5
6
7
Shutin
Qallaynin
Watakaynin
Ushaynin
Tapuykuykuna Maashi Tiwllu
¿Imatataq ruran?
¿Imanawtaq?
38
Yarpashun:
Siqishqa willakuykuna ñawinchananchikpaq, uma kaq 
puukashkunapa qallashun.
Qillqashqachaw kaptinqa ashpiy.
Tiwllu kar, ¿imatataq rurankiman? Qillqay
Chay (tsay) siqishqa willakuyta, ¿imanawraq ushachinkiman? 
Qillqay.
8
9
10
Rimaykuna Awmi Manami
¿Shutin kanku?
¿Rasllaku kaayirqunki?
Qillqashqachaw, ¿rakiqillqashqa kanku?
¿Alliku qillqashqa kashqa?
¿Siqinkuna kapunku?
Ayllu shimikuna: uma ~ piqa
39
Ayllupakuychaw, mikuykuna ruraypita siqishqa 
willakuyta qillqashun
Mallaq wamra
Kanan wamraa 
kay mishki 
papa kashkiwan 
kushikunqa.
Ama waqaytsu,
wamra. Arukuq 
aywaykaa.
¡Mama! ¡Mama!
Wiksanaami.
Huk hunaqshi…Huk hunaqshi…
¡Yum! ¡Yum! 
Mama,
yapamankiraq.
Mikuy, mikuy, 
wamra. 
Alarinqami.
Añallaw mama, 
kay papa kashkiqa 
mishkinmi.
Shutin
Hatun siqi
Qillqashqa Puukash
Siqikuna
Shumaqlla 
rimaptin
Siqishqa willakuypa kaqninkunata riqishun.1
Ayllu shimikuna: arukuy ~ yanukuy / wiksanay ~ mallaqay / añallaw ~ achallaw
40
Siqishqa willakuy
Shutin
Hatun siqin
Puukashkuna
Siqikuna
Qillqashqankuna
Kay qillqashqapa achka 
siqinkunami kapun. Chay 
(tsay) siqikunami qatiqnin 
kayan.
KapunKaq
Shumaqlla 
rimaptin. Piqanllachaw 
rimaptin.
Qapariypa 
rimaptin.
Imanaw siqishqa willakuy kanqanta riqishun.
Kay puukashkunatami siqishqa willakuyman churanchik. 
Chaykunata musyashun.
2
3
Ayllu shimikuna: uma ~ piqa
41
Qillqashqachaw, chikukunata alli rikaykur, ñawinchashun. Niykur 
shutinkunata qillqashun.
Qillqashqata allilla ñawinchashun. 
Yapay qillqariy chikukunata churashpa.
Hamana chikukunata riqishun
Ñuqa wasiiman chaarirkur papa kashkita 
mikushaq. Mamaanii shumaqlla papa 
kashkita ruran, paymi runtuta muñatapis 
papa kashkiman hitan. Papa kashkita mana 
rurariptinqa tuqush apitami ruran, ¿qam 
imatataq mikunki?
Ñuqa wasiiman chaarirkur, papa kashkita mikushaq. 
Mamaanii shumaqlla papa kashkita ruran. Paymi 
runtuta, muñatapis papa kashkiman hitan.
Papa kashkita mana rurarqa tuqush apitami ruran.
¡Mana qunqanapaq!
• Qatinan chiku. Imatapis alli niyta usharkurmi churanchik.
• Rakinan chiku. Raki qillqashqata usharkurmi churanchik.
• Ushanan chiku. Qillqashqata usharkurmi churanchik.
Kay chikukunata churarkurqa, hatun qillqawanmi qatinan 
shimikunata qillqanchik.
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa / hitay ~ wiñay / wasi ~ wahi ~ wayiurya ~ aru / ashpiy ~ chimpuy
42
Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.
Pishinqanta qillqashun.
1. wasiiman chaarirkur papa kashkita mikushaq. 
2. runtuta muñatapis papa kashkiman hitan.
3. ¿ imatataq mikunki?
Rimaykunata ñawinchashun.
Kanan yana kaq shimikunapa shuti rantinkunawan rimaykunata 
qillqashun.
Kanan qamkuna shutipa rantinwan rimaykunata qillqayay.
• Maashi papanta allayta munarqan.
• Maashi, Tiwlluta yanapananpaq mañakun.
• Maashiwan Tiwllu yanasakuna kayan.
Shutipa rantinta riqishun
Ñuqa wasiiman chaarirkur, papa kashkita 
mikushaq. Mamaanii shumaqlla papa kashkita 
ruran. Paymi runtuta, muñatapis papa kashkiman hitan. 
Papa kashkita mana rurariptinqa, tuqush apitami ruran. 
Qam, ¿imatataq mikunki? 
Shutipa rantin
Kay shimikuna shutikunapa
rantinchaw churanchik: ñuqa, qam, pay, 
ñuqanchik, qamkuna, paykunapis kayan.
Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.Qillqashqata ñawincharir, pukawan kaqkunata riqishun.
Pishinqanta qillqashun.Pishinqanta qillqashun.Pishinqanta qillqashun.Pishinqanta qillqashun.Pishinqanta qillqashun.
Ayllu shimikuna: uma ~ piqa
43
Manaraq qillqar
Purwakaykur, kay tapukuykunata yaskishun.
Yaskinqaykita yanasaykikunata riqichikuy.
Willakuyniykita qatinqankunaman qillqanki. Chayta (tsayta)ruranki 
kaqninkunata yarparkur. Niykurna qillqana maytuykichaw qillqanki.
Yaskinqaykita yanasaykikunata riqichikuy.
1
2
3
4
¿Ima qillqashqata 
qillqashaq?
¿Imanawtaq 
qillqashaq?
¿Pipaqraq 
qillqashaq?
¿Pipaqraq 
qillqashqachaw 
rimashaq?
Qallaynin Watakaynin Ushaynin
¿Pikunapaqraq 
rimayaamunqa?
¿Maychawraq 
kaykaayan, 
imatataq 
ruraykaayan?
¿Imanawraq 
watakaynin/
awriynin? 
¿Imanawraq 
awriyninta 
allichayanqa? 
¿Imanawraq 
ushanqa?
44
Qillqaq
Shutin
Kanan siqishqa willakuyta papawan arukushqankunapita qillqashun.5
Qillqaychaw
45
Awmi nirpis, manami nirpis tapukuykunata yaskir (X) ashpiy.
Llapanta allichaykur, hatun rapraman siqishqa willakuyniyki qillqay.
Niykur yanasaykikunata riqichikuy.
7
8
Qillqarir
Qillqashqata alliyachinaykipaq yachachiqniykikunawan
ñawinchayay. Niykur yapay qillqayay.
6
Shimikuna Awmi Manami
Qillqashkaykichaw, ¿shutin kanku?
¿Puukashkunata churarqunki imanaw
rimashqantanawku?
¿Siqikuna rimashqantanawku rikakun?
¿Chikukunata alli kanqanchawku
churarqunki?
Shumaqlla qallayninpaq aywan.
Hatun qillqakunatapis kaqninman 
churarqunki.
Ayllu shimikuna: ashpiy ~ chimpuy 
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ ñawintsay
46
Huk markakunachaw, mikuykuna aylluypita 
ñawinchashun
Huancayo suyuchaw papa allay 
Huk hunaqshi Huancayo markachaw Pilluwan suqta 
wawqinkuna taarayanaq. Chay (tsay) wawqikunapashi 
taytankuna unayna wañukuyaanaq. Taytankunapa 
achka chakrankuna kayaapunaq. Chay (tsay) hatun 
pampachawshi llapan wawqikuna ayllunkunawan 
taarayanaq. Hatun pampata rakinakuykur, imayka 
mikuykunatapis muruyaanaq.
Llapanpis wakchallashi 
kayaanaq. Chay 
(tsay) murukuykunaqa 
mikuyninkunallapashi 
tinkupayaanaq. Chaynaw 
(tsaynaw) kaykayaptinshi Tutu 
wawqin kaqpashi yuyaynin 
chaamunaq. Chayna huk hunaqshi llapan wawqinkunata 
purwakaachiyarqan.
Chay (tsay) purwachaw kaykayaptinshi Tutu wawqinqa 
kaynaw ninaq: "Chusku watanami kay chakrakunata 
murukunchik, chaykunawan mikunchik, chayllapaqmi 
tinkun. Chaymi (tsaymi) llapanchik huk icha ishkay 
Manaraq ñawinchar
Siqillata rikaykur, llapanchik tapukuykunata yaskishun.
• ¿Pipaqraq qillqashqa riman?
• ¿Ima qillqashqaraq?
1
Upaallalla qillqashqata ñawinchashun.2
Ñawinchaychaw
Kikin shimikuna: suqta ~ huqta ~ uqta / achka ~ atska ~ aska / trakra ~ chakra
47
muruylla muruptinchik achka mikuykunata hurqashwan. 
Llapan wawqikunanashi awmi niyaanaq". Chaynashi 
chay (tsay) wataqa llapan wawqikunashi papallata 
muruyaanaq. Llapan yanapanakushpa aruyaanaq 
(uryayaanaq).
Papa allaychawnashi makinkuna allaypaq pishinaq. 
Chayshi (tsayshi) wakin runakunata qayaykur 
allakuykuyaanaq. Achka papatashi allayaanaq, 
wakinkunata mikuyaananpaqwan pakayaanaq, 
wakinkunanashi huk markaman apaykur rantikuyaanaq. 
Achka qillayshi chaypaq (tsaypaq) chaskiriyaanaq. 
Niykur huk camión nishqanwan papankunata 
apayaananpaq rantiriyaanaq. 
Chaypitanashi huk tractor nishqantana papata 
allayaananpaq rantiriyaanaq. Chay (tsay) tractor
nishqanwan huk aywayllachaw achka papata 
hurqukurinaq. Runakunashi qipanta aywakur, huk 
runku chiqllankunachaw wataykurshi papata raslla 
aylluyaanaq. Chaypitanashi shumaqlla llapan wawqikuna 
Huancayo suyuchaw paarayanaq.
Rikachiy Willakuy Riqichikuy
Ñawincharir
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqaraq?
• Chay (tsay) qillqashqapa, ¿imaraq shunqun?
3
Imanaw papata Huancayo suyuchaw allayan.
Ima ruraytapis allillami kanqa, llapan 
yanapanakur uryaptinchik.
Trakturwan rasllami papata allanchik.
Kikin shimikuna: chiqlla ~ tsiqlla ~ siqlla / achka ~ atska ~ aska
Yachayninchikkuna ¿Imakunata yachakurquu?
¿Ima yachaykunaraq 
pishipaamanraq?
Mikuyninchikpaq 
ayllupakuynin.
Siqishqa willakuyta 
ñawinchayta 
kaayinapaq.
Siqishqa willakuyta 
qillqayta.
Aynipaq.
Qallaynin Watakaynin Ushaynin
Siqishqa willakuy qillqanaykipaq kaqninkunata 
yarpashun:
Yachakunqanchikta chaninchashun
Siqishqa willakuy qillqaypaq llapan yachakunqanchikta kushilla 
qillqashun. Chaypaq (tsaypaq) patsachishun.
Imakuna alli kashqanta, mana alli kashqantapis tawkuchaw 
qillqashun.
2
1
3 Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun
Taqa
• Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun.
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun.
• Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta ñawinchashun.
• Qasa patsachaw qishyakuna waataypita riqichikuyta 
qillqashun.
• Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
50
Siqita rikaykur, yanasaykikunawan tapukuykunata yaskiy.
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskiy.
2
1
Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita 
rimashun
¿Ima 
killachawraq 
qasa yurin?
Markaykichaw,
¿ima killachawraq 
qasa yurimun?
¿Imakunataraq 
qasa killachaw 
rurashwan?
¿Imatataq 
qasa ruran?
¿Allitsuraq 
patsa qasa?
¿Imanawraq
chay (tsay) 
quyllurkuna 
willamanchik?
¿Imanawtaq 
qasamunanpaq 
yachanchik?
¿Pitaq chayta (tsayta) 
willamanchik?
¿Imakunatataq 
markanchikchaw 
qasa ruran?
¿Imakunaraq 
qasa patsachaw 
rurashwan?
Ayllu shimikuna: qasa ~ qaha
51
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa / sallqa ~ hallqa / chay ~ tsay ~ say/ ñuqa ~ nuqa
Yachaq willakushqanta ñawinchashun.
Chay (tsay) qillqashqapita yanasaykikunawan rimayay.
Huk yachaqta tapukuykur, yaskishun.
Markaykichaw, ¿imanawtaq qasamunanpaq musyayan? Qillqay.
3
4
5
Inti raymi killachaw qasakamun. Wakin 
watakunami allaapa hiqamun. Sallqa 
markakunachaw qasakamuptinqa, 
llapan mikuykunatami tsakichin. 
Ñuqakuna allaapa alalaptin 
hunishta qayayaa. Hunishqa 
qasakamunanpaqmi willamanchik, huk 
laaya rikuqnami tikrashqa, quyllurkunapis 
imanawnachi chipapayaamun.
Inti raymi killachaw qasakamun. Wakin 
watakunami allaapa hiqamun. Sallqa 
qasakamunanpaqmi willamanchik, huk 
laaya rikuqnami tikrashqa, quyllurkunapis 
• ¿Imanawtaq qasamunanpaq musyanchik?
• Markaykichaw, ¿qasakamunku? ¿Ima killachawraq?
52
Ayllu shimikuna: yuyay ~ yarpay
Kikin shimikuna: ñawpa ~ nawpa
Mikuykuna tikrachiypita riqichikushun
Manaraq riqichikur 
Kanan, tapukuykunata ñawinchashpa yarpachakuy. 
Qipa alli mikuypita, mana alli mikuypita rimashun. Niykur siqita
rikaykur, tapukuykunata yaskishun.
Kanan yanasanchikkunawan purwakaarishun. Niykur llapan kay 
tapukuykunapita yarpachakushun.
• Qamkunapaq, ¿mayqan mikuykunataq alli?
• ¿Imanirtaq alli mikuy ninyanki? ¿Imanirtaq mana alli mikuymi 
niyankitsu? 
• Markaykichaw, ¿mayqan mikuykunatataq mikuyanki?
• ¿Imanirraq kanan qipamanqa mana alli mikuykunallata 
mikunchik?
• ¿Imanawraq kay mana alli mikuykunata rurayan?
3
1
2
¿Imapaqraq 
riqichikusaq?
¿Imanawtaq 
chaypaq (tsaypaq) 
riqichikusaq?
¿Ima mikuykunaraq 
kayan?
¿Maypitaraq chay 
(tsay) mikuykunata 
hurqayashqa?
¿Imanawtaq chay 
(tsay) mikuykuna 
yuriyamushqa?
¿Imapaqraq 
chayta (tsayta) 
riqichikusaq?
53
Ayllu shimikuna: kaayiy ~ tantiyay ~ mayay
Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay ~ allisay
Kanan, riqichikushqanchikta allichananchikpaq yaskishun.4
Qam rimaptiyki:
• Napanakur imapaq 
rimashqaykita riqichikuy.
• Ñawpa ruranqaykinaw 
riqichikunki.
• Shumaqlla riqichikur 
llapanta kaayichishun. 
• Riqichikunqaykichaw llapan 
yanasaykikunata rikay.
• Riqichikunqaykichaw chay 
(tsay) ninqaykillapa rimay.
Qam wiyaptiyki:
• Pipis rimaptin 
upaallalla wiyashun.
• Shumaq 
riqichikushqankunata 
siqikunawan 
paqtanqanta 
maakunki.
• Mana shimikuna 
riqiptiyki, huk 
raprallachaw qillqanki.
Riqichikurir
Riqichikuychaw
• ¿Imakunatataq alli rurarqunchik?
• ¿Imakunatataq alliyachishun?
54
Kikin shimikuna: huti ~huti ~suti / upaallalla ~upaalala
Mikuykuna tikrachiypita riqichikuyta 
ñawinchashun
Tuqushpa kallpankuna
Tuqushqa inkakunapa mikuyninmi karqan. Tukuy papapitami 
rurayarqan. Tuqush yarqunanpaq papata yakuchaw 
ushmaykachir ismuchiyan. 
Unay inkakunashi papata unaypa kachiyaananpaq chayta 
(tsayta) rurayaanaq. 
Ñawinchaychaw
Manaraq ñawinchay
Qillqashqata upaallalla ñawinchashun.
(Riqichikuy)
Kanan, huk riqichikuypa shutinpita yarpachakushun.
Kay tapukuykunata llapanchik yaskishun.
3
1
2
Tuqushpa kallpankuna
• ¿Ima qillqashqaraq?,¿imanirtaq chayta (tsayta) ninki?
• ¿Imapaqraq chayta (tsayta) qillqayashqa?
• ¿Imaraq tuqushpaq riqichikamun? 
55
Rikachiy Willakuy Riqichikuy
Ayllu shimikuna: ashpiy ~ chimpuy
Kikin shimikuna: chaymi ~ tsaymi ~ saymi / sallqa ~ halqa
Tuqushqa allaapami asyaykun. Chay (tsay) asyarpis allaapa 
alli mikuymi. Chaymi (tsaymi) Perú suyuchaw “penicilina 
natural” nishqanwan riqiyan. Chay (tsay) tuqush papa 
ruraychaw penicilina nishqanta yurin. Kay penicilina
nishqantaqa tukuy qishyaykunatami hampin. Hampinmi 
chuqakunata, pacha ruru qishyayta, tullu nanayta. Hinaman 
infección nishqantapis hampikunmi.
Tuqushqa sallqa warmikuna wacharir qishyayanqantapis 
hampiriqmi. Hinaman unay runakunaqa chuqata, pacha 
nanayta, soroche nishqankunatapis hampiyaq.
¿Imakunatataq tuqush hampin? 
Kaykunatami hampin:
- Mikuykunata raslla 
charaananpaq yanapan. 
- Pacha qishyaykunata 
alliyachin.
- Tsaki chuqakunata hampin.
- Kurkupa tullunkunata 
kallpayachin.
- Soroche nishqanta mana runakunata qunanpaq.
Kay tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqaraq? Hukllayllaman kayta (X) churay. 
4
Ñawincharir
56
• ¿Imanir chayta (tsayta) ninki?
• ¿Imapaqraq qillqashqata qillqayashqa? Hukllayllaman kayta (X) 
churay. 
Qillqashqa ñawinchashqata yarpaykur, chuskukuchukunaman 
qillqay.
5
Tuqush
Papa tuqushta ruranapaq.
Papa tuqushta riqinapaq.
Papa tuqush ima qishyaykuna hampikunqanta 
musyanapaq.
Papa tuqushwan apita ruranapaq.
¿Imataq? ¿Ima 
qishyaykunatataq 
hampin?
¿Imapaqtaq alli?
Ayllu shimikuna: ashpiy ~ chimpuy
57
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqata qillqayashqa? Qillqay.
Ñawinchashqanchik riqichikushqanpita alli kaqta ashpiy.
Niykunata ñawincharir, alli kaqta ashpiy.
7
6
Tuqush papa shumaq 
pukutan.
Tuqush papa shunqu 
nanayta hampin.
Tuqush papa chuqa 
qishyayta hampin.
Tuqush papaqa 
hampikuntsu.
Sara (hara) tuqushpaq.
Imanaw tuqushta ruranapaq.
Ima qishyaykunata tuqushwan hampinapaq.
Imanaw tuqushta ruranapaq.
Ayllu shimikuna: pukutay ~ mushkuy
58
Markaykichaw, ¿ima qishyaykunatataq tuqushwan hampiyan? 
Qillqashpa yaskiy.
Ñawinchayta usharir, ima rurarqanchikta ashpishun.
Riqishqanchikpita qillqashun.
¿Allitsuraq tuqushta rurayan? ¿Imanir?
8
9
10
Rimaykuna Awmi Manami
Qillqashqapa riqichimashqanchikta raslla 
tarirquu.
Imankuna kanqanta rikarquu.
Riqichimashqanchikta musyarirqunchik.
Imapaq qillqashqanta yachakurquu.
Wasinchikchawna taytanchikkunata 
ima qishyaykunata tuqush 
hampinqanpita tapukushun.
Kikin shimikuna: raslla ~ saslla / wasi ~ wayi ~ wahi / tarirquu ~ tarishqa / tayta ~ yaya / rikarquu ~ kikashqaa
59
Qasa (qaha)
Qasaqa fenómeno meteorológico nishqanmi. 
Chaychaw (tsaychaw) allaapa alalaptin 0˚C 
(cero grados centígrados) temperatura nishqan 
chaarir shikwamun. Rara patsata, pukutaytapis 
alalaachin. 
Chay (tsay) alalashqa pukutayqa patsaman 
hiqaramun, hiqaramuptinnami llapan patsachaw 
alalayta mantsanchik. Chaynaw (tsaynaw) kaptin 
yaku qucharaqtapis chururuman tikrarachin. Sallqa 
markakunaman qasaqa paqashllapa hiqaramun, 
uma patsa chipyaqlla rikakamuptinmi. 
Tukuy qasami hiqamun: ichik qasa kanmi. 
Chayqa huk icha ishkay tuyullami hiqamun. Hatun 
qasanami chayqa achka tuyu hiqamun.
Ichik qasa kaptinqa kanqannawllami llapanpis 
waraaramun. Hatun qasa qaptinmi chayqa 
patsachaw yaku qucharaqtapis tsururuman 
tikrarachin.
Allipaq qasa.
- Qasawan kukupa (tsaki papata) rurayan.
Mana allipaq qasa.
- Mikuykunata tsakichin.
- Qishyaykunata yurichimun.
Qasawan rimanakushqaqa imayka 
rurapakuypaqpis allimi. 
Shuti (huti)
Riqichikuynin
Chuyan- 
chashqan
Kikin shimikuna: qasa ~ qaha ~ qahapa / shuti ~ suti ~ huti / chururu ~ tsururu ~ sururu / sallqa ~ hallqa
Qallaynin
Qasa patsachaw qishyakuna waataypita 
riqichikuyta qillqashun
Kay qillqashqata ñawinchashun, imankuna kaqninkunata 
riqinapaq.
(Riqichikuy)
1
60
Yanasaykiwan tapukuykunata yaskiyay.
Kaqninkunata yarpaanapaq ñawinchashun (ñawintsashun). Niykur 
tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Qillqashqapa imankuna kapun?
• ¿Imapaqraq riman?
• ¿Imaraq kanman mana qasawan rimaptinchik?
2
3
• Ñawinchashqanchik, ¿imapaqtaq riqichimanchik?
• ¿Imapaqraq alli riqichimashqanchikta wananchik?
Riqichikuy
¿Imankunataq 
kapun?
¿Imataq?
Chay (tsay) qillqashqaqa 
shumaq rimayllapa imayka 
kaqkunapaq musyayninchikta 
riqichimanchik.
Qallaynin: Kaychaw imapaq, 
imanaw kanqanta, imapaq alli 
kanqantami riqichimanchik.
Riqichikuynin: Llapan 
musyananchikpaq 
chuyanchashllapami 
riqichimanchik.
Chuyaychashqan: 
Qillqashqapa alli kaqninta 
ichik qillqashqallachaw 
riqichimanchik.
Ayllu shimikuna: wanay ~ iñishiy
61
Maa, kay qillqashqachaw ishkay chikuta rikashun.
Kanan, qamkuna ishkay chikuta puka llimpinawan pishinqanchaw 
churayay.
• Qasa killachaw papapa, sarapa, chirapa yurankunata rupaypa 
usharachin.
• Tuqushqa chuqata, pacha nanayta, qishpikushqakunapaqpis 
allimi hapikunanpaq.
• Qasa killachaw kukupa, tsururuta mikunchik.
Ishkay chikuta riqishun
Tukuy qasa hiqamun: ichik 
qasa kanmi. Chayqa huk 
icha ishkay tuyullami hiqan. 
Hatun qasapaq, achka 
tuyumi hiqan.
Ruyruchaw llawikuykaq ishkay chiku shutin.
Qillqaptinchik ishkay chiku churanchik:
 Hukpa nishqanta qillqashqachaw churaptinchik. 
Runashi wasinman chaskir, ahashqa ninaq: "¿Imanirtaq 
yanukuyankiraqtsu?", nishpa. 
 Imakunatapis chay (tsay) laaya kaqllata qillqaptinchik.
 Qatuchawmi rantimushaq: papata, aychata, sarata 
(harata) , uqata, ullukutapis.
 Kartata qillqar napaykuptinchik.
 Kuyashqaa mamay:
Ayllu shimikuna: ahashqa ~ piñashqa
Kikin shimikuna: achka ~ atska ~ aska / aycha ~ aytsa ~ aysa
62
Chay (tsay) pukutayqa alalashqanami 
patsaman hiqaramun. Hiqaramuptinnami, 
llapan patsachaw alalayta mashtachin.
¿Imatataq puka kaq shimi nin?
¿Ima rimaykunamantaq chay (tsay) 
shimita churanchik?
Kikin shimikuna: shuti ~ huti ~ suti / chay ~ tsay ~ say
Kay qillqashqata rikashun. Niykur tapukuyta yaskishun.
Rikachikuq shutipa rantinta imanaw iñishishqanchikta rikashun.
Kimsa rikachikuq shutipa rantinwan rimaykunata qillqay.
• Rimanqanpa kaynin kaptin.
• Wiyanqanpa kaynin kaptin.
Rikachikuq shutipa rantin
Chay
Wiyanqanpa kaynin kaptin.
Taqay
Kay
63
Manaraq qillqar
Siqita rikashun. Niykur tapukuykunata yaskishun.
Chuskukuchuchaw tapukuykunata yaskishun.
1
2
• ¿Pikunaraq siqichaw kaykaayan?
• ¿Imataraq ruraykaayan?
• ¿Ima mikuyraq? ¿Chaynawku markaykichawqa rurayan?
¡Yarpashun!
Riqichikuyniipaqqa kapun: Shutin, qallaynin, 
riqichikuynin, chuyaychashqan.
¿Ima 
markapaqtaq 
qillqankiman? 
¿Imanir?
¿Piraq 
qillqashqaykita 
ñawinchanqa?
¿Imapaqraq chay 
(tsay) qillqashqata 
qillqamunki?
64
Riqichikuynin
Shutin
Qallaynin
Chuyan-
chashqan
Kanan kay raprachaw ñawpa qillqashqanchikta qillqashun.3
Qillqaychaw
65
Kanan qillqashqata allichanaykipaq, yapay qillqashqaykita
ñawinchay (ñawintsay) .
Nishqanta ruranqanchik kaptinqa kayta churashun, mana
ruranqanchik kaptinqa kayta churashun. Niykur qillqashqanchikta 
alliyachishun. 
Chayta (tsayta) ushaykur, qillqashqaykita allichaykur, huk 
raprachaw siqintawan qillqay.
Qillqashqaykita usharir, llapan yanasaykikunata musyarachiy, 
qillqashqaykita pirqaman laqarir.
4
5
6
7
Riqichikuyniipaq
Shutinta churarquu.
Maytukunachaw alli 
qillqanapaq, qasapita 
ashirquu.
Rikachikuq shutipa 
rantin, ishkay chikukuna 
wanashqanchaw 
churarquu.
Qallaynin, riqichikuynin, 
chuyaychashqanpis
churarquumi.
Hatun qillqakunata kaqninman 
churarquu Chikukunatapis
churarquumi.
Ayllu shimikuna: churarquu ~ churashqaa / ashirquu ~ ashishqaa / wanay ~ iñishiy
Qillqarir
66
Huk markakunachaw imanaw qasa kanqanpita 
ñawinchashun
Yunka markachaw San Juan raymi ruray
Wata wata 24 hunaq inti raymi nishqanchawmi llapan 
Yunka suyukunachaw San Juan nishqan raymita 
rurayan. Chaymi (tsaymi) Perú suyupa hatun raymin. 
23 hunaqchaw, llapan Yunka runakuna baño bendito
nishqanta uranman aywayan. Chay (tsay) hunaqchawshi 
San Juan urankunapa yakunkunatashi bendición
nishqanta churan. 
Llapan runakunachaychaw 
paqakuyaptinqa shumaqllashi 
watatsarin, manashi uryayninpis 
pishinqatsu, qishyakunapis 
manashi charikuntsu, kushi-
kushillashi kawakuyan.
24 hunaqchaw Iquitos runakuna 
misa nishqanta rurayan. 
Chaychaw (tsaychaw) San 
Juan procesión nishqanman hurqayan. Banda
nishqankunachawpis bombo, tambor, chiska 
nishqankunata qipanchaw aywayan. chaypitanashi 
Manaraq ñawinchar
Kay tapukuykunata yarpachakushpa yaskishun.1
Qapariypa ñawinchashun. Chaypitanami hukllayllapayan raki
qillqashqa ñawinchashun.
2
Ñawinchaychaw
¿Pipaqraq 
qillqashqa 
riman?
¿Ima 
qillqashqaraq?
¿Imaraq 
qillqashqachaw 
nin?
Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw / runa ~ nuna
67
tushuy qallarin, runakuna qarayninkuna millqakushpa 
qatswayllapa huk palmera nishqata hiruruyan. Chay (tsay) 
rurayta humisha shutichiyan. San Juan hunaq raymichaw 
llapan runakuna Juane nishqanta mikuyan. 
Chaynaw (tsaynaw) wankuyan piqakunanaw 
rikakunanpaq, chay (tsay) piqaqa San Juan piqan 
apamushqata, huk matichaw, Herodías shutiyuq wamran 
mañakuptin.
Chay (tsay) llapan hunaq raymichaw San Marín hatun 
suyukuchaw tushuykunata, tukuy takiqkuna kaallipa 
aywayan, siqikuna rikachikuy llallinakuyta rurayan.
Ayllu shimikuna: ruru ~ runtu / tukuy ~ laaya / piqa ~ uma / sacha ~ hacha / takiy ~ qutsuy / 
tushuy ~ qatsway
Ñawinchashqanchikpita tapukuykunata yaskishun.
• Qillqashqachaw nishqanta yarpaykur, mayqankuna markaykiwan 
tinkun kaqta qillqay.
¿Imanir?
a. Willakuy ch. Riqichikuy h. Rikachiy
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Imatataq nimanchik?
3
Ñawincharir
Yunka marka kaq Markaa kaq
Yachakunqanchikta chaninchashun
Tapukuykunapa yaskiyninta kaywaw (X) chimpushun.
• ¿Ima killachawtaq qasakamun?
• ¿Ima qishyaykunatataq tuqush hampin?
a. Qapaq sitwachaw ch. Inti raymichaw h. Aya markachaw
a. Maki hakayta.
ch. Chuqakunawan pacha ruru qishyayninta.
i. Manchakayta
k. Kiru nanayta.
Kay tapukuykunapa yaskiyninta qillqashun.
Qillqashqachaw ishkay chikuta pishinqanchaw churashun.
Huk riqichikuyta akray qillqana maytuykichaw qillqanaykipaq.
Yarpashun, kaykunami qatiyninkuna: manaraq qillqar, qillqaychaw, 
qillqarir.
San Juan procesión nishqanman hurqayan.
Banda nishqankunachawpis bombo, tambor, chiska 
nishqankunata qipanchaw aywayan.
1
2
3
4
¿Imakunataq 
rikachikuq shutipa 
rantin kayan?
¿Imapaqraq alli 
riqichikuy?
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun
Taqa
• Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun.
• Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita 
yachachishun.
• Tsaki mikuykuna aylluypita yachachiyta ñawinchashun.
• Tsaki mikuy churakuypita yachachiyta qillqashun.
Kaykunata yachakushaq:
70
¿Rikashqa kankiku imay, imanaw aawas aylluy kashqanta? 
Yarpashun.
Siqita rikay. Niykur tapukuykunata ñawinchay (ñawintsay). Chaypita 
(tsaypita)yanasaykikunawan rimayay. 
• Imanawtaq Yanas markachaw aawasta aylluyan? 
• Yanasaykiwan kay tapukuykunapaq rimayay. 
1
2
Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita 
rimashun
¿Imanawtaq 
aawasta 
ayllunchik?
¿Imachawtaq 
aawasta 
wipyanchik?
¿Imapaqtaq 
wayraqa 
alli aawas 
aylluychaw?
¿Imanawtaq aawas 
aylluypaq willanakunchik?
¿Pitataq shuqakunchik 
aawas aylluypaq?
¿Imanawtaq aawasta 
ayllunchik? 
Kikin shimikuna: raslla ~ saslla / wayra ~ wawya
71
Kanan, qam pillatapis tapukuy. Niykur qillqay, markaykichaw 
imanaw tsaki mikuy aylluypaq wayrata qayayanqanpita.
3
Yanas markachaw aawas aylluypita rimashun
Yanas markachaw, aawas aylluypaq hirkakunata 
shuqakuyan: kukata, washkuta, sayrita qarapaayan. “Tayta 
Hirka, achka wayrata, usyata, apachimuy, raslla aawas 
aylluyta ushanaapaq”, nir. Aylluqkuna aawas 
wipyayta usharir, wayrayan. Chaypaq (tsaypaq) 
iira kuchunchaw ninata qushnichiyan. Niykur 
wichyakuyan wayra qayaypa. Achka wayra 
shamun. Aawasta raslla puushanpita akrariyan. 
Niykur shikrarkur wasiman apayan, watatsaq 
kushilla mikuyaananpaq.
Ayllu shimikuna: aylluy ~ quriy
72
2
¿Imakunatataq 
wananchik?
3
¿Imanawtaq 
rurashun?
1
Llapan runakunata 
mikuyananpaq, ¿imataraq 
rurashwan?
Tsaki mikuykunata huk mikuyman 
tikrachiypita yachachishun
Siqita rikanchikpita yarpachakushun.
Kay rimaykuna ninqanta rurashun.
Yachachiyta rurananchikpaq, tapukuykunata
yaskishun.
• Ayka tuyu (patsa/uura) yachachinapaq nishun.
• Ima yachachinanchikpaq musyananchik.
• Imakuna rurananchikpa wananqanchikta rurashun.
1
2
3
Manaraq yachachir
¿Ima 
mikuykunatataq 
rikaykanchik?
¿Imakunachawtaq 
chay (tsay) 
mikuykunata 
mikuyanki?
73
Ayllu shimikuna: kaayiy ~ mayay
Kikin shimikuna: willakurquuy ~ willakushqaa
Yachachikuykanqanchikchaw kaykunatami rurananchik.4
Awmi nirpis, manami nirpis shikashun.5
• Napakurir imanaw mikuy rurananpita 
yachachikunanchik.
• Imanaw ñawpa rurashqanchiknaw, chaynaw 
(tsaynaw) yachachinanchik.
• Shumaqllami yachachinanchik, llapan yanasanchik 
wiyayaananpaqwan kaayiyaananpaq. 
• Wiyaqkunata yachachikur rikananchik.
• Upaallalla kaayishpa wiyashun.
• Icha siqikunata rikachimashqa, chayta (tsayta) 
alli yachachinqanwan paqtalla aywanqanta 
maakushun.
• Icha (itsa) mushuq shimukunata wiyarqa hina 
mana kaayirqa qillqana maytunchikchaw 
qillqashun.
Ruraynii Awmi Manami
Ninqaapita yachachirquu.
Imanaw mikuykunata rurayaananpaq yachachirquu.
Llapan wananqankunata nirquu.
Imanaw rurayaananpaq yachachirquu.
Llapankunami allilla wiyayaamashqa.
Llapan yachachishqaatami kaayiyaamashqa.
Yachachirir
Yachachiychaw
Shumaqllami yachachinanchik, llapan yanasanchik 
74
Tsaki mikuykuna aylluypita 
yachachiyta ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Yupita rikaykur, tapukuykunata yaskishun.1
¿Pipaqraq 
qillqashqa riman?
¿Ima 
qillqashqaraq?
¿Imataraq nimanchik? ¿Imapaqraq qillqayashqa?
75
Ñawinchaychaw
Llapanchik kay yachachiyta upaallallapa ñawinchashun. Niykur
ishkaypayan qapariypapis ñawinchashun.
Ñawincharir qillqashqapa yupinta maytunchikchaw kutipashun.
2
3
(Yachachiy)
Wanaynin:
• ½ kilu tarwi
• 2 papa siwillakuna
• ½ aptay rapra siwillakuna
• 2 tumatikuna
• 1 aptay kamcha.
• 2 limunkuna
• 1 taksha kachi chaqakuna
• 1 ruqutu
• 1 aptay kulantru
Ruraynin:
1. Tarwita huk matiman 
hichanchik.
2. Papa siwillata, rapra siwillata, 
ruqututa, kulantrutapis tumatitapis paqaykur hikanchik.
3. Llapan hikashqata tarwiman hichanchik. Niykur limunta 
qapchinchik, kachitapis hichanchik.
4. Ruqututa munashqanchiknaw hichanchik.
5. Llapanta chaqanawan kuyuchinchik. Niykur kulantrun hitarkur 
kamchallantin huk matiman chaqakurinchik.
Tarwi sarsa
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay
76
Ñawincharir
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqataraq ñawincharqunchik?
• ¿Imapaqraq tarwi sarsa niyta qillqayashqa?
• ¿Imakunatataq tarwita ruranapaq wananchik?
• ¿Imakunawantaq markaykichaw tarwita rurayan?
a. Huk willakuyta 
ch. Huk siqishqa willakuyta
h. Huk yachachiyta
i. Huy riqichikuyta
a. Alli tarwi kanqanta willamaanapaq.
ch. Huk willakuyta musyanapaq.
h. Llapanchikta kushichimaananchikpaq.
i. Imanaw tarwita sarsata ruranapaq.
4
77
• ¿Imapaqtaq tarwi alli?
Yupakuna qatinninman churay.
Qam, ¿imanawraq tarwita rurankiman? Chayta (tsayta) qillqay.
5
6
Llapan hikashqata tarwiman hichanchik. Niykur 
limunta qapchinchik, kachitapis hichanchik.
Papa siwillata, china siwillata, ruqututa, tumatitapis 
shumaq paqaykur winanchik.
Llapanta chaqanawan kuyuchinchik, huk 
matimanna kamchallantin chaqakurinchik.
Ruqututa munashqaykinaw hichanchik.
Tarwita huk matiman hichanchik.
Kikin shimikuna: winanchik ~ wiñantsik / wiñay ~ winay
78
Markaykichaw, ¿imakunachawtaq tarwita mikuyan?
Qillqashqakunapa kapunqankunata qillqay.
Yupinkunata rikaykur, qillqashqapa kaqninkunata churay.
7
8
9
Riqichikuy Yachachiy
79
sh
u
tin
W
a
n
a
yn
in
R
u
ra
yn
in
Tsaki mikuy churakuypita 
yachachiyta qillqashun
Qillqashqata ñawinchashun. Niykur kaqninkunata rikashun.
Markanchikchawqa, tukuy laaya mikuykunatami arukunchik. Chay 
(tsay) mikuykunata alli arunapaqqa yachachiytami wananchik. 
Ñuqanchik huk niyta qillqanchik, llapan katiq rurayninwan, tarwiuchuta ruranapaq. Kay mikuyta arunapaqqa mamakunatami 
yanapamaananchikpaq mañakushun.
1
Tarwi uchu
(Yachachiy)
Wanaynin:
• 1 kilu shiprashqa papa yanushqata
• 1/2 kilu tarwi 
• 1 kuchara kachi
• 1 kuchara aahus aqashqata
• 1/2 chaqana uchu aqashqata
• 4 kuchara wirata
• Wallka aptay wakatayta
• 1 aptay china siwilla
Ruraynin:
1. Tullpachaw ninata charichinchik.
2. Huk taksha mankachaw wirata chullurachir 
aahusta, siwillata hikashqa, uchu kachitapis 
qarwarachinchik.
3. Papata hitanchik kuyurachir, kuyurachir ichikllata 
ankachinchik. Chaypitanami tarwita hichanchik 
kuyurachikur papa piqtunqanyaq ichikllata 
anqachinchik.
4. Yakuta hichaykur ichikllata kuyurachir kuyurachir 
mana rupananpaq ichikllata puwapaarachinchik.
5. Tarwi pichuta matiman wiñarkur, hananman 
mikuy qurakunata shiknirkur kamchantinwan 
chaqanchik.
6. Añañaw mishki-mishkita mikunchik.
Kikin shimikuna: uchu ~ utsu ~ usu / chariy ~ tsariy ~ sariy / -chi ~ -tsi ~ -si / chulluy ~ tsulluy ~ ulluy / 
kamcha ~ kamtsa ~ kamsa
80
Kay qillqashqaqa 
ima ruraykunatami 
yachachimanchik tukuy 
imakunata ruranapaqpis. 
Chay (tsay) ruraykunataqa 
shumaqlla qatinachikushllapami 
qillqananchik. 
Kay qillqashqapa kapun:
Wanaynin, chay (tsay) 
rurayta ruranapaq llapan 
wanashqanchikta qillqanchik.
Ruraynin, imanaw chay (tsay) 
rurayta qatishllapa rurayninmi.
Qillqashqa, ¿imataraq
riqichimanchik?
¿Imakunaraq 
kaqninkuna kayan?
¿Imapaqraq 
rurakashqa kay 
qillqaqashqa?
Kay tapukuykuna yarpachakushpa yaskishun.
Yachachiyta alli riqinapaqqa, kaykunatami musyananchik.
2
3
Yachachiy
81
Chupayuq chiku
Rimaykunapa rurinchaw 
hamay kaptin, chupayuq 
chikuta churanchik. 
Hinamanpis ishkay 
rimaykunata rakinapaq 
chayllapita rimayaptin.
1. Imakunatapis rakinapaq, 
chay (tsay) laayalla 
kayaptin.
2. Ima rimaypitapis 
yachachiyninta 
ninanchikpaq.
3. Pitapis rimapayaptinchik 
kay chupayuq chikuta 
churanchik.
Kay ishkay qillqashqakunata ñawinchashun.
Puka llimpinawan chupayuq 
chikuta pishinqankunaman 
churashun.
1. Ñuqapa wasiichaw 
allqu haka wallpa kuchi 
waakapis kapaman.
2. Chay (tsay) warmi 
shumaq ñawiyuq kaq 
ñañanpa wasinman 
chaykan.
3. Malli chay (tsay) 
mankata apamuy.
4. Awmi mamay 
chaynawmi (tsaynawmi) 
chay (tsay) runaqa.
Chupayuq chiku
Papata hitanchik 
kuyurachir kuyurachir 
ichikllata anqaachinchik 
chaypitanami 
kuyurachiykur 
tarwita hichanchik 
kuyurachiykur papa 
piqtunqanyaqnami 
ichikllata anqachinchik.
Papata hitanchik 
kuyurachir kuyurachir,
ichikllata anqaachinchik.
Chaypitanami 
kuyurachiykur tarwita 
hichanchik, papa 
piqtunqanyaqnami 
ichikllata ankachinchik.
¿Allitsuraq ishkanchawpis ñawinchanchik?
¿Kaqllaku ishkan qillqashqapis?
¿Hukninchaw imaraq pishin?
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ nawintsay / wasi ~ wayi ~ wahi / hichay ~ winay 
82
Wamrakuna rimayanqanchaw pukawan qillqashqa shimikunata 
riqishun. Niykur tapukuykunata yaskishun.
Kanan tabla nishqanta ñawinchashun.
Shuti huntachiqkunawan rimaykunata qillqashun.
• ¿Imanirraq pukawan wakin qillqashqakuna kaykaayan?
• ¿Imaraq chaykuna (tsaykuna) nin?
Shuti huntachiqkunata riqishun
Tarwi ruranapaqqa, ruqunaatami 
apamushaq.
Chayqa papaykitapis apamunki, 
mana qunqashllapa.
Shuti 
huntachiqkuna Shuqa
Huklla
1 -a, -i, -u Papaa
2 -yki Papayki
3 -n Papan
-nchik Papanchik
Achka
1 a, i, u-kuna Papaakuna
2 -yki-kuna Papaykikuna
3 -n-kuna Papankuna
-nchik-kuna Papanchikkuna
Pillu papan apamun.
83
Huk yachachiyta qillqashaq 
Kay yachachiyta, akrashkaa 
¿Imataq shutin kanqa?
¿Imakunatataq wanashaq?
¿Imanawtaq ruraynin kanqa?
Kikin shimikuna: sara ~ hara ~ ara
Pishiqman qillqay.
Tapukuykunata yaskishun. Niykur yanasanchikkunawan 
yaskiyninchikkunapita rimashun.
Ñuqanchikpa yachachiyninchikta qillqanapaq, tapukuykunata 
ñawinchasun. 
2
3
4
¿Imapaqraq 
qillqashaq 
yachachiyta?
¿Piraq 
ñawinchanqa?
¿Ima shimichawraq 
qillqashaq?
Imanaw sara (hara) 
muti ruray.
Imanaw sara (hara) 
api ruray.
Yarpashqayki mikuy, 
upyana ruray.
Huk rurayta akrashun. Niykur yanasanchikkunata 
yachachishun. 
1
Manaraq qillqar
84
sh
u
tin
W
a
n
a
yn
in
R
u
ra
yn
in
Qillqaychaw
Siqin
Kanan, yanasaykiwan ñawpa qillqashqata qillqayay.5
85
Qillqarir
Kikin shimikuna: wanan ~ iñishin / kaayinanpaq ~ kamakananpaq / shuti ~ huti ~ suti / tukuy ~ laaya
Yanasaykikunawan qillqashqata alliyachinaykipaq maytuykikunata 
rakinakuyay. Chaychaw (tsaychaw) rurashqa kaptin awmi nirpis, 
manami nirpis ashpiy.
Chay (tsay) ruraykunawan qillqashqanchikta llapan allichaykur, huk 
tukuy rikuq raprachaw qillqashun.
Mushuq qillqashqaykita yanasaykikunata musyachikuy.
6
7
8
Ruraykuna Awmi Manami
Qillqashqapa shutinta allimi churashqa.
Ayka runakunapaq kanantami churakashqa.
Llapan wananqantami churashqa.
Qillqashqapa shutinnaw ruraykunata 
qillqashqa.
Qillqashqapa rurayninkunata kaayinapaqmi.
Qillqashqanchaw shuti huntachiqkunata 
kaqninman churashqa.
Chupayuq chikuta wanashqanman 
churashqa.
Yachakunqanchikta chaninchashun
Ichik chuskukuchuchaw ninqanta hukllayllata akray, maytuykichaw 
yachachiyta qillqanaykipaq.
Pantakashqa qillqachaw shimikunapa kikinpa kaqninwan shutinkunata 
ashiy.
¿Imatataq ruranchik wayrata qayakunanchikpaq?
Yachachiyta qillqanapaq, ¿imankunataq churanchik?
3
4
1
2
Imanawtaq 
sarapita aswata 
ruranchik
Imanawtaq 
cometa
nishqanta 
ruranchik
Huktapis 
munanqaykipita 
qillqay
t r i g u n t s i k
u p l r h a s h u m
p a p p a a k u n a
a t a w r i i t a m
ñ s q q a t r i n a
m a t i n k u n a t
k t s a p a q i p i
r u q u n a a s a s
5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun
• Wasi (wayi) ruraypaq patsachikuypita rimashun.
• Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita 
qayakushun.
• Wasi qataypita kartata ñawinchashun.
• Wasikuna ruraypita kartata qillqashun.
Kaykunata yachakushaq:
Taqa
88
Huk yachaq awkis kaynawmi willamanchik.
Yanasaykikunawan kay tapukuykunata yaskishun. Niykur rimashun.
• ¿Imatataq rurayan qiruta ruquyaananpaq?
• Mana chayta (tsayta) rurarqa, ¿imataqshi kanman?
• ¿Ima muntikunapitataq chay (tsay) qirukunata ruquyan?
• ¿Chaynawpis markaykichaw rurayanku?
1
2
Wasi (wayi) ruraypaq patsachikuypita 
rimashun
Ñuqanchik alli kawanapaqqa 
wasitami wananchik. Kay wasitaqa 
kikiikunami rurayaa, llapaakuna 
yanapanakushpa. Chaynawpa 
(tsaynawpa) mushuq wasinchiktaqa 
qishpichinchik.
Wasita qatanapaqnami qirukunata 
wananchik. Chay (tsay) qirukuna 
mutuymanqa pullan runakunami 
aywayaa.
Sachata mutunapaqqa, ñawpata 
killataraq rikanchik. Llullu killachaw 
kaykaptinqa, shuyaananchikraq. 
Llullu killachawqa, qiruta wallushqaqa 
rasllami ushakan, puyupis usharin, 
ismurinpis, tumpushkunapis 
yaykuriyanmi.
Chayraykurmi ñuqakunaqa 
hatun killachawraq qirukunata 
mutuyaa (walluyaa), chaynawran 
qiruta allaapa alli, wata-watapis 
kanqannawlla kakun.
Ayllu shimikuna: sacha ~ qiru
Kikin shimikuna: shuyay ~ shuway / ñuqa ~ nuqa / sacha ~ hacha
89
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskishun. Niykur yanasanchikwan 
rimashun.
Manaraq qiru ruquypita siqiy. Niykur llimpiy.
Pillatapis tapukurir, qiru ruquypita nishqanta qillqay.
3
4
5
¿Imatataq 
siqichaw 
rikanchik?
¿Ima 
markachawraq 
chayta (tsayta) 
ruraykaayan?
¿Imatataq 
ñawpata rurayan 
qirukunata 
ruquyaananpaq?
¿Imayllapis qam 
chaykunachaw 
yanapakurqunkiku?
90
Wayllu markachaw, chirapallay hunaq qapariypapa runakunata 
qayaykuyan imaykatapis willakur.
Minkapaq qayakuy
Kay patsa chaaramushqa, wasinchikkunata 
ruranapaq. Chaypaq (tsaypaq) masikuna, 
yanasakuna minkallaykikuna ashikuyay, 
mana hukllaman tinkuyaanaykipaq. 
Llapan arunakuna iñishiyanaykipaq kaqta 
patsachiyay.
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi / ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay / chaka ~ tsaka ~ saka
Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita 
qayakushun 
Siqita alli rikaykur, qillqashqata ñawinchay (ñawintsay) .
Tapukuykunata yaskiy.
• ¿Imatataq qapariypa qayakuyan? 
• ¿Pikunaraq kay ichik qayakuyta kaayiyan?
• ¿Imanirraq kay qayakuy allaapa alli?
Qayakunapaq yarpachakuyninchikta patsachishun.1
2
3
Manaraq qayakur
Yarpashun:
Qayakuyta riqichikur, alli yarpakachayninchikkunata 
patsachishun. Niykur chuyaypa alli kaqllata nishun.
¿Imataraq 
qayakushaq?
¿Imapaqraq 
qayapakushaq?
¿Pitaraq 
qayapakushaq?
91
Qayakuyninchik rurashqanchikta willakunapaq patsachishun.
a. ¿Imatataq qayakushun?
ch. ¿Imakunatataq qayakuychaw riqichikushun?
Qayakuqkunata yachapar, niykur kutipaypa rimanchik. Chaypita 
(tsaypita) wakinkunata riqichikunchik.
Qillqashqakunata ñawinchanchik.
4
5
6
Alli qayakuy nishqanchikta rikashun.7
Qayakuptiyki:
• Chuyaypa qayakuyta 
rimay.
• Shimipa waqaynin alli 
katsun.
• Makinchikkunata kuyuchir 
kaayichikuy.
Qayakuyta wiyaptiyki:
• Mana qayakuyta allitukur.
• Runa qayakuqta 
mayay, rikay llapan 
qayapashunqaykita 
kaayinaykipaq.
• Mana mayaykur, rimayta 
ushariptin tapukuy.
Tapukuykuna Awmi Manami
¿Qayakuy chuyayllapaku?
¿Alli qatillamanku yarpashqa kaa?
¿Shimipa waqaynin alliku kashqa?
¿Makiita kuyuchirquuku kaayichikur?
Qayakurir
Qayakuychaw
92
Kikin shimikuna: wasi ~ wayi ~ wahi / llimpiy ~ llusiy / chimpuy ~ ashpiy
Wasi (wayi) qataypita kartata ñawinchashun
Manaraq nawinchar
Tapukuykunapita yarpachakushun. Niykur yaskishun.
• ¿Ima qillqashqaraq? Alli yaskiyninta kaywan (X) chimpuy.
• ¿Imanawraq alli ñawinchashwan? Akranqaykita llimpiy.
1
Rikachiy Willakuy Karta
¿Pipaqraq 
qillqashqa riman?
¿Imapaqraq 
qillqashqata 
ñawinchashun?
¿Imataraq kay 
qillqashqawan 
yachakushun?
Tukuy ñawinchay (ñawintsay) 
Upaallalla Ñawinchikllawan ñawinchanchik.
Raki qillqapa
Hukllayllapa raki qillqashqa ñawincharir, 
kaayishqanchikta ninchik.
Ishkaypa
Ishkaypa qapariypa ñawinchanchik. Chaynaw 
(tsaynaw) ñawinchachinakushpa yachakushun.
Wasillaata 
qishpichikuykaayannami.
Pillu wawqillaata, 
¿imanawllaraq willakuuman 
shamunanpaq?
93
Tayta:
Umpish
Lima.-
Allaapa kuyay wawqi:
Kay qillqashqata allaapa kushishqami qillqamuu. 
¿Allillatsuraq kaykanki?
Kanan willapaarishqayki, kay killami wasiita 
pirqachikuykaa. Kay hunaqkunachaw ushashaqnami, 
Huaraz markaman shamunkiman. Chay (tsay) wasi 
ushaychawmi hatun hunaq raymitami rurashaq. 
Aykallaamunki, yanaqi. Chay (tsay) hunaqqa achka 
mikuytami aruykachishaq. Chaypaqmi (tsaypaqmi) 
waatanqaa kuchiita pishtashaq puchiruta ruranaapaq, 
ishkay uushatami rantirir pishtashaq. Chaypa aychanwan 
llunka kashkita rurashaq, aswatapis achkatami rurashaq.
Chayta (tsayta) upushpa tushunapaq. Llapan 
kastaatami qayaykaachii, mikuyllaqa achkami 
kanqa. Shuyashqayki kay chaskallay hunaq shamuq 
aywakamunki, ama qunqankitsu.
Chayllatami willapaarillaq kuyashqa wawqillay, llapan 
aylluykita shutiichaw napaarillanki, shamuptiykinami 
tinkurillaashun.
Huaraz, 2021 quya raymi killa 23 hunaq.
Tiwllu
Ayllu shimikuna: aruy ~ yanuy
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi / aycha ~ aytsa ~ aysa / shuti ~ suti ~ huti
Ñawinchaychaw
Kay kartata ñawinchashun.2
94
Qillqashqata ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqaraq? 
• ¿Piraq kartata ñawinchanqa?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) kartata qillqayashqa? Tapukuypa alli 
yaskiyniykita siqinchay.
• ¿Imatataq wasi (wayi) ushaychaw kanqa?
a. Huk wasita ruranapaq.
ch. Puchiruta ruranapaq.
h. Imanaw wasi (wayi) kashqanta musyanapaq.
i. Umpish wasi (wayi) ushaychaw mikupakuq shamunanpaq.
• ¿Piraq kay kartata qillqashqa?
 ¿Imanirtaq karta? Chayta (tsayta) qillqay.
a. Yachachiy ch. Riqichikuy h. Karta
a. Lima ch. Tiwllu h. Umpish
a. Lima ch. Tiwlu h. Umpish
3
Ñawincharir
Kikin shimikuna: wasi ~ wayi ~ wahi 
95
• ¿Imanirraq Tiwllu Umpishta qillqashqa?
• ¿Pipaqtaq qam kartata qillqamunkiman?
• ¿Imaraq chaychaw (tsaychaw) ninkiman?
Qillqshqata huk llimpinawan yupinta ruray. Niykur yupinta siqiy.4
¿Imanir?
96
Alli ñawincharir, yupakuna qatipaqninman qillqay.
¿Imanawraq wasi ushaychaw Umpish mikupakuq mana aywaptin 
kanman?
5
6
Ayllu shimikuna: arukuy ~ yanukuy
Kanan willapaarishqayki, kay killami wasiita 
pirqachikuykaa. Kay hunaqkunachaw ushashaqnami, 
Huaraz markaman shamunkiman. Chay (tsay) wasi 
(wayi) ushaychawmi hatun hunaq raymitam rurashaq. 
Aykallaamunki, yanaqi. Chay (tsay) hunaqqa achka 
mikuytami aruykachishaq…
Chayllatami willapaarillaq wawqi, llapan aylluykita 
shutiichaw napaarillanki, shamuptiykinami tinkurillaashun.
Allaapa kuyashqa wawqi.
Lima.
Kay qillqashqata allaapa kushishqami qillqamuu. 
¿Allillatsuraq kaykaallanki?
Tayta: Umpish
Huaraz, 2021 quya raymi killa 23 hunaq.
Tiwllu
97
Upaallallapa kay qillqashqa kartata ñawinchashun (ñawintsashun).1
Wasikuna ruraypita kartata qillqashun
Shipash:
Ipicha
Pamparomás.-
Kuyaylla qutsuq yanasaa:
Llapan shunquuwanmi qillqakamuu, yamaylla 
kaykaayashqaykita munaykarmi.
Kay raprachaw qillqamuu, yarpachinaqpaq, 
kay shamuq chaskallaymi wasiipa ushayninchaw 
shamunaykipaq. Qam nimarqayki takiq 
purwaykiwan shamunaykipaq, wasiipa ushaynin 
raymillaaman. Llapan runakuna kishillami 
kaykaayan chayta (tsayta) musyarir. Ipicha ama 
qunqallankitsu, shuyaraykaallashqaykimi. Quyalla 
aykallaamunki, raymiqa pullan hunaqchawmi 
qallamunqa. Chaychawraq (tsaychawraq) wasi 
qatayta ushayaashaq. 
Chayllapaqmi kartata apachikarallaamuu, 
waquyllaata chaskirillay. Shamuptiykinami 
paqtarillaashun.
Huaylas, 2021 kantaray killa 20 hunaq.
Patsan
Mayman
Kuyaynin
Napakuynin
Willakuynin
Shutipa 
shikaynin
Yarpashun:
Kartata unaypitanami qillqayashqa: mañakuypaq, 
willakuypaq, musyachikuypaq. Ishkaq runakuna karu 
markakunachaw taakuqkuna musyachikuyaananpaq.
Ayllu shimikuna: qutsu ~ takiy
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
98
Tapukuykunata yaskirishun.
Kartapa kapun:
1. Patsan
2. Mayman
3. Kuyaynin
4. Napakuynin
5. Willakuynin
6. Shutipa shikaynin.
2
• ¿Imapaqraq kartata qillqayashqa?
• ¿Maymanraq kartata apachiyashqa?
• ¿Imakunatataq wanashaq kartata qillqanaapaq?
Chaskiqpa 
shutinta, 
paarashqantapis
Qillqaqpaq 
shutinta, 
paarashqantapis
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
Karta
Kartaqa apachikunapaq qillqashqami. Qillqaqqa 
chaskiqman apachin, chayqa runakuna rimananpaqmi.
Kartaqa mañakuypaq, willakuypaq, musyachikuypaqpis 
qillqakan. Huk rapra winayman churaykur chaskiqman 
apachinapaq. Chay (tsay) rapra winayman chaskiqpa 
shutintawan qillqaqpaq shutinta mayman aywananpaqpis 
qillqanchik.
Remite: 
Destinatario:
Miguel A. Aquino Calixto 
Mario Morales Mamani 
Lima
Ancash
99
Qillqashqata ñawinchashun.
Qatiraq tapukuykunata yaskiy.
Kanan, rimaykunata kinray chikuwan qillqashun.
• ¿Imanirraq chay (tsay) chikukuna pukawan qillqaraykan? 
• ¿Imanaw kaqkunaparaq ichik kinray chikuta iñishinchik?
Kinray chiku
Kinray chiku (-)
Kinray chikuta churanchik shimkunata rakinapaq. 
Imaykakunata tinkuchinanchikpaq, rakinanchikpaqpis. 
Kaynaw:
• 1-6 Chaytami (tsaytami) hukpita suqtayaq ninan.
• Huk wamrashi tuma-tuma uushan ashiq aywanaq.
Kay raprachaw qillqamuu, 
yarpachinaqpaq, kay shamuq 
chaskallay wasii ushaychaw 
shamunaykipaq. Qam nimar-
qunki takiq purwaykiwan 
shamunaykipaq wasiipa ushaynin 
rayminman.
¿Imanirraq 
kinray chikuta 
churayashqa?
100
Wamra yarpachakushqanta ñawinchashun. Niykur tapukuykunata 
yaskishun.
Rimaykunachaw pishiqninman shimi tinkuchiqkunata qillqashun.
• Llusha huk kartata mamaninta qillqashqa.
• Panchu huk raprata rantimushqa, Malli rurashqa.
• Pillu wasinta ushaychaw achka mikushqa aswata 
upukurkur machakurqan.
• Kartata rurarkur llapan kaqninta churarquu, shutipa 
shikaynintapis churarquu.
• ¿Imakunaraq chay (tsay) yanayashqa shimikunaqa?
• ¿Imapaqraq chaykunata qillqanchik?
Tinkuchiqkuna
Kartata qillqanapaq, nawpa maypita, 
imay qillqashqanta churashaq. 
Chaypitanami chaskiqpa shutinta, nirnashi
chaskiqpaq kuyay rimayninta, chaypita 
(tsaypita) willakuyninta, chaynami 
aywallaynin. Usharirnami qillqaqpaq shuti
shikaynintapis churashaq.
Tinkuchiqkuna.
Kay (-) kinray chikuqa tinkuchiq shimikunami kayan, 
chay (tsay) shimikuna rimaykunapaq rakinkunata, kikin 
rimaykunatapis tinkuchin.
Tinkuchiq shimikuna kayan: nirnashi, -pis, chaynawpis, 
chaynashi, chaynawlla,usharirnami, chaypita, 
chaypitanami, ñawpapis kayan.
Kikin shimikuna: chaypita ~ tsaypita ~ saypita
101
Manaraq qillqar
Wamra ninqanta ñawinchashun. Niykur tapukuykunata yaskishun.1
Huk kartata wasi ushaychaw 
ima qutsuykuna, takiykunapis 
kanqanta pillatapis willanapaq, 
shamuq tapukuykunata 
yaskishunraq.
¿Pipaqraq 
qillqashun?
¿Imapaqraq 
kartata qillqashun?
¿Mayman 
apachinapaqtaq 
qillqashun?
102
Patsan
Mayman
Kuyaynin
Napakuynin
Willakuynin 
Shutipa 
shikaynin
Hapallaykilla huk kartapa yupinta alli rikaykur, qillqay.2
Qillqaychaw
103
Wamra nishqanpita yarpachakushun.
Rimaykuna ñawincharir, rurashqa kaykaptin kayta (X) churashun. 
3
4
Qillqarir
Kartachaw patsanta churarquu.
Mayman aywanqanta churarquu.
Willakuyninchaw imapaq kartata qillqanata 
musyachirquu.
Chikukuna kaqninkuna wananqanta churarquu.
Napanakuynintapis churarquumi.
Shutipa shikaynintapis ashkarquumi.
Kartaata qachatarquutsu.
¡Achallaw! 
Kartata qillqayta usharqunchik. 
Kanan shumaq kananpaq 
alliyachishun. Chaypaq (tsaypaq) 
yachachiqniykikunawan tapukuy 
shamuqkunata yaskishun.
Kanan, karta allichashqaata,
apachinanchikpaq, huk mushuq
raprachaw qillqashun. Niykur 
winayman churashun. 
Ayllu shimikuna: churashqaa ~ churarquu
Yachakunqanchikta chaninchashun
¿Imakunachawtaq kinray chikuta churanchik? Hukllayllata shikay.
a. Huk rimaychaw ichik hamanapaq.
ch. Huk qillqashqachaw rimaykunata tinkuchinapaq.
h. Shimikuna qillqaykur mana tinkuptin rakinapaq.
i. Shimikunata hukllaman tinkuchinapaq.
Shimikunata paqtachinaykipaq huk raki qillqashqallachaw 
tinkuchiqkunata qillqay.
Huk runa karuchaw kanqanman yarpachakuy. Niykur 
apachinaykipaq huk kartata qillqay. Kaqninkuna kapunqanta ama 
qunqankitsu.
Chaypita 
¿Imakunataraq wasi qataypaq qiruta ruquyananpaq rurayan?
¿Imanawtaq markaykichaw minkanakuyan?
3
4
5
1
2
Kartapa kapun:
1. Patsan.
2. Mayman
3. Kuyaynin
4. Napakuynin
5. Willakuynin
6. Shutipa shikaynin
6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun
• Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun.
• Tukuy laaya wanukuna ichiqay willukuyta willakushun.
• Ashmawan waatanakuypita chiqay willakuyta 
ñawinchashun.
• Awaykunapita chiqay willakuyta qillqashun.
• Huk markakunapa willakuyninta ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
Taqa
106
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskishun. Niykur 
yanasanchikkunawan rimashun.
Tiwllu chiqay willakuyta willanqanta ñawinchashun (ñawintsashun). 
Niykur chaypaq (tsaypaq) rimashun.
1
2
Chakrachaw arunapaq patsachikuypita 
rimashun
Markaachaw yapyay patsachaw, huk pampa 
chakraman kukawan, washkuwan, qushniwan, 
mikuykunawanpis aywayaa. 
Yapyayta qallakunaapaq, tayta hirkakunata 
mañakuytapis, qayakuytapis rurayaa.
Chaynaw (tsaynaw), wata-wata manaraq 
yapyayta qallar, hirkakunaman mañakuq, qayakuq 
aywayaa. Chaymi (tsaymi) imayka mikuykunapis 
alli shumaq hiqan, wiñan, puqunpis.
Mana chayta (tsayta) rurarqa, llapan 
murukunqanchikpis manami allillaqa yarquntsu, 
imaypis murukunqanchiknawlla yarqun.
yapyayta qallar, hirkakunaman mañakuq, qayakuq 
aywayaa. Chaymi (tsaymi) imayka mikuykunapis 
murukunqanchikpis manami allillaqa yarquntsu, 
Ayllu shimikuna: awkis ~ ruku ~ chacha ~ tsata / shuqakuy ~ mañakuy
¿Imatataq awkis 
ruraykan?
¿Imanirtaq 
chayta (tsayta) 
rurayan?
¿Imapaqraq
chayta (tsayta) 
rurayan?
¿Pikunaraq 
chayta (tsayta) 
rurayan?
107
Awkis rimanqanpita, tapukuykunata yaskirir, rimashun. 
Kanan, llapan tapukuykunata yaskirir, imanaw manaraq yapyar 
markaykikunachaw rurayanqanta siqiy.
Hirkakunata qaraypaq, ¿imakunatataq paqtarqunchik? Chayta 
(tsayta) qillqashun.
3
4
5
¿Imatataq manaraq yapyar hirkakunapaq ruranchik?
¿Pikunaraq chaykunata rurayan?
Markaykichaw, ¿chay (tsay) awilu nishqannaw 
rurayankiku?
¿Allitsuraq chaykunata rurayan? ¿Imanir?
108
Tukuy laaya wanukuna iñishiypita chiqay 
willukuyta willakushun
Yachaqkuna nishqantaran ñawinchashqa tapukuykunata yaskishun.
Kanan, kay tapukuykunata yaskishun.
1
2
Manaraq chiqay willakuyta willakur
Ñuqakunanami llapan ismaykunata huk taksha 
kanchallaman qutuyaa. 
Ñuqakunapis chayta (tsayta) ruraykur, ismunanpaq 
haqiriyaa. Ismuriptinnami chakraakunaman 
ashnuman shawarkur, yapyay patsachaw apayaa.
Ñuqakunanami llapan ismaykunata huk taksha 
kanchallaman qutuyaa. 
Ñuqakunapis chayta (tsayta) ruraykur, ismunanpaq 
haqiriyaa. Ismuriptinnami chakraakunaman 
ashnuman shawarkur, yapyay patsachaw apayaa.
• ¿Imapitaraq chiqay willakuyta willakushun?
• ¿Imanawtaq chiqay willakuyninchikta qallashun? 
¿Imanawtaq ushashun?
• ¿Pikunapaqtaq chiqay willakuyta willakushun? 
¿Imankunatataq chiqay willakuyta willakunapaq wanashaq?
• ¿Ima chiqay willakuytataq willakushaq?
Tayta Tiku, qanyan karu wiyanachaw huk chiqay 
willakuyta wanupaq wiyarquu. Runakunashi 
shayaamunqa, compost nishqan ruranapaq. 
¿Imanawraq chay? Ñuqakuna kanchakunachaw hatun 
ashmaakunata watakuyaa. Chaynami ismayninkuna 
winakuptin huk kanchaman apayaa. Chay (tsay) ismay 
chayllachaw ismukun wananqanyaq.
Ayllu shimikuna: kancha ~ qincha 
109
Willakuychaw imanaw kananchikpaq musyashun. 3
Llapan ruranqaykita kaywan (X) ashpiy, awmi nirpis, manami nirpis.4
Willakuq kaptiyki:
• Napakurir, chiqay willakuyta 
willakunanchik. 
• Imanaw ñawpa 
rurashqanchiknaw. Chaynaw 
(tsaynaw) willananchik. 
• Shumaqllami willananchik, llapan 
yanasanchik wiyayaananpaqwan 
kaayiyaananpaq. 
• Wiyaqkunata willakur rikananchik.
Wiyaq kaptiyki:
• Upaallalla 
wiyashun. 
• Icha (itsa) mushuq 
shimukunata 
wiyarqa hina 
mana kaayirqa 
qillqana 
maytunchikchaw 
qillqashun. 
Tapukuykuna Awmi Manami
Rimanaa
kaptin
Napanakurmi qallarquu.
Imapaq rimanqantami willakurquu.
Llapan nishqakunanaw willakurquu.
Wiyanaa 
kaptin
Llapan purwakuna rimayaptin 
upaallallapa wiyarquu.
Mana kaayiptii, makiita 
pallaykurmi tapukurquu.
Chiqay willakuyta willakurir
Chiqay willakuyta willakuychaw
¿Imapaq chiqay 
willakuyta 
willakushun?
¿Imanawtaq 
wakinkuna 
wanuta 
alliyachiyan?
¿Markaykichaw 
imanawtaq 
wanuta 
ismuchiyan?
Ayllu shimikuna: wanu ~ iska ~ mullka ~ saachi / yuyay ~ yarpay
110
¿Imatataq 
siqichaw 
rikaykanchik?
¿Imapaqraq 
chaykuna 
(tsaykuna)alli?
¿Maychawraq 
chaykunata 
tarinchik?
¿Pipaqraq 
riman?
¿Imataq 
chaypaq 
(tsaypaq) nin?
¿Ima 
qillqashqaraq?
¿Imapaqraq 
qillqashqata 
qillqayashqa?
Ashmawan waatanakuypita chiqay willakuykunata 
ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Siqita rikaykur, tapukuykunata yaskishun.
Siqita rikaykur, manaraq ñawinchar tapukuykunata yaskiy.
1
2
111
Shrek shutiyuq uusha 
wañushqa. Kay 
uushaqa suqta watami 
pakaakushqa kanaq, 
chukaru kanqanraykur, 
hina mana millwanta 
rutuyananpaq. 
2004 watachaw kay 
uushata tariyarqan. Millwan 
rutuynami tili Nueva 
Zelandia suyuchaw rikachiyamushqa.
Nueva Zelandia suyuchaw "Shrek" uushata llapan runakuna 
riqiyashqa tilichaw yarqamuptin, suqta wata mana 
millwan rutushqa kaptin. Kay aywaq killa, awkis kaptinnami 
wañuchiyashqa. Kay uushaqa chunka suqta watayuqnami 
karqan (runakunachawqa isqun chunkanami kanman.) 
Huk hapallan qutu hatun mamaqucha chawpin qullachaw 
(sur nishqan) paarashqa, manami Dollynawtsu clonado
nishqa kashqa. Chaynaw (tsaynaw) kaykaptinpis llapan 
riqiq runakunami allaapa kuyayashqa. Wamrapa kaq 
maytukunachawpis churayashqa. 
Suqta wata uqrakashqa kaykar, huk machaychaw allaapa 
wirayashqata tariyarqan. Chaynaw (tsaynaw) karqan 
millwan allaapa puquptin. Hunaq shamuqchawnami 
millwanta rutuyarqan, llapan rikayananpaq, tilipa 
rikachiyashqa, millwan 27 kilupis llasashqa.
 “Shrek” wanushqa
(Chiqay willakuy)
Emol.Mundo, 2020, Aymuray, 28 aymuray.
Kikin shimikuna: suqta ~ huqta / runa ~ nuna / wira ~ wila / shuti ~ huti ~ suti
Ñawinchaychaw
Qillqashqata upaallallapawan yarpachakushpa ñawinchashun.3
112
Llapan tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima qillqashqataraq ñawincharqunki? 
• ¿Maychawraq chay chiqay willakuy kashqa?
• ¿Iminirtaq llapan runakuna chay uushata riqiyaq?
• ¿Imanawraq kanman karqan mana uushata tariyaptin?
a. Huk ruranapaq qillqashqakaptin.
ch. Huk uusha imanaw kanqanta kaptin.
h. Huk uushapaq willakamanchik.
i. Huk rasun kaq willakuypa rimaptin.
a. Perú suyuchaw.
ch. Nueva Zelanda suyuchaw.
h. Colombia suyuchaw.
i. Chile suyuchaw.
a. Uyulla kaptin.
ch. Allaapa wira kaptin.
h. Achka millwan puqushqa kaptin.
i. Shrek nishpa shutin kaptin.
Ñawincharir
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti / chay ~ tsay ~ say
4
113
a. 50 kilukuna.
ch. 16 kilukuna.
h. 36 kilukuna.
i. 27 kilukuna.
a. Millwan
ch. Sipsan
h. Aqchan
i. Kashan
• ¿Ayka kilutaq Shrekpa millwan llasarqan?
• Uushapa millwan kapun. Chaynaw pishqupa, kan. 
Huk yaskiyllata shikaykur achka chikukunaman qillqay.
• ¿Imanawraq chay (tsay) uusha kawarqan? Qillqay.
• ¿Allitsuraq chiqay willakuyta ñawinchanchik? ¿Imanir?
114
Siqishqa willakuy
Yachachiy
Chiqay willakuy
Qillqashqapa kapuqninkunata chuskukuchuman qillqashun.
¿Imapaqraq chiqay willakuyta ñawincharqunchik? 
5
6
115
Pasco, Rodolfo Rojas Villanueva director regional de 
Comercio Exterior y Turismo de Pasco nishqan, kay 
ruraymi llapan marka warmikunapaq ima qullana 
ruraykuna uushakunapa millwanta tukuy rikuq tikrachiq 
wiñayaananpaq ruraymi. Chaynaw (tsaynaw) alli 
kawayaananpaq.
“Huk markakunachaw 
tinte ruray qullanakuna 
ushakuykaayan. Kanan 
patsachaw, tintes
artificiales nishqankuna 
chayllawanshi 
millwakuna 
tiñikuykaayan. Chay 
(tsay) tintes nishqanta 
wakinkunataqa 
qishyachiyanshi, nirqan".
Rojas Villanueva runa unay ruraykuna tintes naturales 
textiles prehispánicos nishqanpa rurayninkunata, Mantos 
de Paracas nishqannaw yachakuykaayaa.
Chay (tsay) shumaq ruraykuna Perú qullana runakunapa 
Paracas nishqanpanaw Pasco suyupa markankunami 
chayta (tsayta) riqiyaa. "Chaynawmi (tsaynawmi) 
qullana ruraykunata teñido nishqanpaq wiñachishun", 
nishpa yarparqan.
Qullana ruraykuna uushapa paqupis millwata 
tiñiypaq yachachiyanqa
 Redacción Perú.com/28.06.2012 
Awaykunapita chiqay willakuykunata qillqashun
Shutin
Ichik 
chuyaynin
Qallaynin
Willakuynin 
Siqita rikaykur, manaraq ñawinchashpa tapukuykunata yaskishun.
Niykur chiqay willakuypa imankuna kanqanta riqishun.
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Pipaqraq riman?
• ¿Imaraq nin?
1
Siqin
Ayllu shimikuna: qullana ~ unay 
Kikin shimikuna: chay ~ tsay ~ say
116
a. Rodolfo Rojas Villanueva. 
ch. Redacción Perú.com.
h. Pasco warmikuna.
a. Rodolfo Rojas Villanueva.
ch. Redacción Perú.com.
h. Pasco warmikuna.
Chiqay willakuy
Huk rasunpa ruraqashqakuna huk 
markachaw willakuymi. Chaymi (tsaymi) 
musyachinchik.
Shutin
Chiqay 
willakuypa 
shutin. Chaymi 
(tsaymi) ñawpa 
ñawinchaq 
kanqa.kanqa.
¿Pitaq?
Ichik chuyaynin
Kaywan qillqashqa 
qallan. Kaychaw ichik 
qillqashqachaw ima 
ninqanta chiqay willakuy 
musyachikun.
¿Imataq?, ¿Imay?, 
¿maychaw?
Willakuynin 
Ichik chuyaynin 
nishqanta 
hatunyarachin.
¿Imanirtaq?, 
¿Imapaqraq?, 
¿Imanawtaq?
Siqin
Chiqay 
willakuy 
siqin
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa / -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
Ñawincharishqaykipaq tapukuykunata yaskishun. 
• ¿Piraq chay (tsay) chiqay willakuyta qillqashqa?
• ¿Piraq chayta (tsayta) nishqa?
• ¿Ñuqanchik chiqay willakuyta qillqashwantsuraq?
¿Imanaw?
• Qillqashqata ñawinchay (ñawintsay) .
2
“Huk markakunachaw tinte ruray qullanakuna ushakuykaayan. 
Kanan patsachaw, tintes artificiales nishqankuna 
chayllawanshi millwakuna tiñikuykaayan. Chay (tsay) tintes
nishqanta wakinkunataqa qishyachiyanshi, nirqan.
117
Qillqashqata ñawinchashun.
Puka kaq rimayta qillqashun.
Tapukuna chikukuna ¿?
Chay (tsay) shumaq ruraykuna 
Perú qullana runakunapa Paracas
nishqanpanaw, Pasco suyupa 
markankunami chayta (tsayta) 
riqiyan. "Chay (tsay) nirmi qullana 
ruraykunata teñido nishqanpaq 
wiñachishun", nishpa yarparqan.
Kanan, tapukuy rimaykunata tapukuna chikukuna churaykur 
qillqashun.
Tapukuna chikukuna (¿?):
Kay tapukuy chikukunaqa imapitapis tapukunapaqmi 
churanchik, imata musyayta munarpis. Ishkaytami 
churanchik, rimaypa qallayninchaw niykur ushayninchawpis:
- ¿Imatataq yarpaykanki?
Ishkan rimaykuna 
manami 
kaqllanawtsu 
nimanchik.
• Pasco suyupa markankunami chayta (tsayta) 
riqiyan.
• Pasco suyupa markankunami, ¿chayta (tsayta) 
riqiyanku?
118
Qillqashqata ñawinchashun, tukuy llimpishqata alli rikashpa.
Kanan, chuskukuchuchaw nishqanta rikaykur, mañanqankunanaw 
rakirishun.
Shimi huntachiqkunata riqishun
 “Huk markakunachaw tinte nishqan ruray 
qullanakuna ushakuykan. Kanan patsachaw, 
tinte artificiales nishqankuna chayllawanshi
millwakunata tiñikuykaayan. Chay (tsay) tintes
nishqanta wakinkuna qishyachiyanshi”, nirqan.
Shimikunapaqpis kaqninkuna kanmi.
Shimiqa huk purwa qillqakunami. Chayqa 
imallatapis nimanchik.
Rikarishun:
Sipin Shimi 
huntachiq
Shimi 
huntachiq
Marka -kuna -chaw
Shimikuna Watsi Shimi huntachiq
Shimi 
huntachiq
Shimi 
huntachiq
Nishqan ni- -shqa -n
Qullanakuna 
Patsachaw
Nishqankuna
Chayllawansi 
Millwakunata
Wakinkuna 
Nirqan
Shimikunapaqpis 
kaqninkuna 
kanmi.
119
Manaraq qillqar
Manaraq qillqashqa, llapan tapukuykunata yaskishun.
Kanan, ñawpa qillqashqata qillqashun. Chaypaq (tsaypaq) chiqay 
willakuyta kaqninkunata yarpashun.
1
2
Tinte natural 
nishqanpita icha 
tinte artificial
nishqanpita, 
¿chiqay willakuyta 
qillqankiku?
¿Pikunaraq 
chay (tsay) 
qillqashqaykita 
nawinchamunqa?
¿Imapaqraq 
chay (tsay) 
chiqay willakuyta 
qillqanki?
¿Imanir?
Shutin
Ichik 
willakuynin
Qallaynin
Willakuynin
Kikin shimikuna: icha ~ itsa
120
Ichik 
chuyaynin
Shutin 
Qallaynin
Willakuynin
Huk chiqay willakuyta uushapa millwan teñido nishqanpita 
qillqashun.
3
Qillqaychaw
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti
121
Chiqay willakuyqa kaayichikunmi.
Siqinta churarquu. 
Imapaq rimanqan musyachikun.
Shutinqa rikanapaqmi qayakun.
Maychaw kashqanta, imay 
kashqantapis churarquumi.
Chiqay willakuypa llapan kaqninkunami 
kaykaayan.
Tapukuna chikukunapis wanayninchaw 
kaykan. 
Llapan shimikunapis alli qillqashqa 
kaykaayan.
Rimaykuna alli ñawincharir, rurashqayki kaptin, qallwashwan llimpiy.4
Qillqarir
Ayllu shimikuna: llimpiy ~ llushiy
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ nawintsay / shuti ~ suti ~ huti
122
Huk markakunapa willakuyninta ñawinchashun
Rimaq mayu
Huk markachawshi runakuna allaapa kushishqa 
kawayaanaq. Wamrapurapis pukllayaq. Runakuna 
chakrakunachaw kushi-kushi murukuyaq. Warmikuna 
ashmakunata waatakuyaq. Chay (tsay) markapashi 
hatun mayu aywanaq. Shutinna 
kanaq Rimaq Mayu. Kay mayu 
allaapa hatun kanaq.
Manashi imaypis tsakirinaqtsu.
Huk watanashi runakuna 
qunqaykuyaanaq yaya 
Intita. Chaynashi payqa 
apachinaq hatun mallaqayta, llapan runakuna yakushqa 
kawayaananpaq. Chaynashi ashmakunapis wañur 
qallaykuyaanaq, Sachakunapis chipyayllapa tsakir 
ushakayaanaq. Manashi murukuykunapis qishpinaqtsu, 
runakunapa mikuyninkunapis patsaypashi ushakaanaq. 
Hatun Rimaq Mayu tsakiriptinnashi hatun mallaqay 
runakunaman chaanaq.
Kaynaw kaptin runakuna ras-ras yaya Intita, apukunata 
qayakuyaanaq, qunquriykur mañakuyaanaq. 
Manaraq ñawinchar
Qillqashqapa shutintawan siqinta rikapaykur, tapukuyta yaskishun.
• ¿Imanaw kaq qillqashqa niyraq?
• ¿Imapaqraq qillqakashqa kay niy?
1
Kay qillqashqata upaallallapa ñawinchashun.2
Ñawinchaychaw
Kikin shimikuna: rimaq ~ parlaq / ñawinchay ~ nawintsay / sacha ~ hacha / ras ras ~ sas sas / yaya ~ tayta
123
Warmikuna, wamrakunapis waqaykuryan, yaya Inti 
yakullaykita kachaykallaamuy, nishpa.
Manashi imaykata rurayaptinpis yaya Intiqa awninaqtsu, 
manami chayllatatsu munaa, ninaq. Ñuqaqa hatun 
qaraytam munaa, ninaq.
Chayshi (tsayshi) llapan apukunapis manchakashqa 
aywayaanaq Intiman mañakuq kaynaw nir, runakunata 
kachaykamuy chay (tsay) mana alli usyapita.
Chaynaw (tsaynaw) kaptinshi Intiqa llapan runakuna 
waqayaptin, ninaq: "Kanan ñuqami yayapa qaraynin 
kashaq". Chayta (tsayta) wiyar shipashpa turin rimanaq 
kaynaw; “"Manami, panii kanqatsu yayaapa mikuynin. 
Paypa rantin ñuqami aywashaq, panillaa manami 
aywanqatsu”, ninaq.Chayta (tsayta) wiyarnashi yaya Inti ninaq: "Alli 
kananpaq ishkayki shayaamuy". Chayna ishkan yaya 
Intiman shuqaq yaykuyaanaq. Chaypitashi yaya Inti 
tamyata kachamunaq. Tamyawanshi sachakuna yurir, 
chiqllir qallaykuyaanaq: Hatun Rimaq.
¿Ima qillqashqaraq? Kay tapukuyta yaskiy.
Ñawinchankaykipita maytuykichaw ichikllachaw qillqay.
¿Imanir?
a. Willakuy 
ch. Ñawpa willakuy 
h. Yachachiy
3
4
Ñawincharir
Qillqaq: MINEDU
Qichwa shimiman tikrachiq: Jessica Mejía
Ayllu shimikuna: munti ~ qiru ~ sacha
Kikin shimikuna: sacha ~ hacha / shipash ~ hipash / runakuna ~ nunakuna / ñuqami ~ nuqami
Yachakunqanchikta chaninchashun
Shimikunata kaqninkunaman rakiriykur qillqay. Chaypaq (tsaypaq) 
kinray chikuwan rakishun.
a. Ñuqakunanaw
ch. Kurukunawmi
h. Churayninkunapaqmi 
Chiqay willakuyta qillqanapaq, kay llapan 
kaqninkunatami wananchik:
• Shutin. 
• Ichik willakuynin. 
• Qallaynin. 
• Willakuynin. 
Maytuykichaw huk chiqay willakuyta qillqay.
¿Imapaqtaq chiqay willakuyta qillqanchik?
¿Imakunataq manaraq chakrata yapyar ruranchik?
¿Imakunawantaq markanchikchaw uusha millwata tiñinchik?
3
4
5
1
2
7 Kushi-kushilla murupakushun
• Murupakuypaq patsachikuypita rimashun.
• Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun.
• Murupakuypaq patsachikuypita tríptico nishqanta 
ñawinchashun. 
• Murupakuypita tríptico nishqanta qillqashun. 
• Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
Taqa
126
Siqita alli rikaykur, tapukuykunata yaskiy.
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Pikunatataq siqichaw rikaykanchik?
• ¿Imataraq chay (tsay) runakuna ruraykaayan?
• ¿Imanirraq papa muruta rimapanchik?
• ¿Ima nishpataq papa muruta rimapanchik?
• Papa muruta mana rimapashqaqa, ¿imanawraq kanman?
1
2
Murupakuypaq patsachikuypita rimashun
Kikin shimikuna: -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
127
Ñuqakuna markaachaw manaraq murur, chay (tsay) 
papa muruta shumaqlla aptarkur rinriikunaman 
churayllapa rimapayaa. Kaynaw nishpa: “Papallay, 
shumaq papallaa Patsamamanchikpa pachanchaw 
puñukurir, achkallata wachaykallaamunki. 
Chaynaw (tsaynaw) papallay ishkanchik 
shumaqlla kananchikpaq”.
Kanan, huk warmi willakushqanta ñawinchashun.
Huk warmi yachaqman aywaykur, murukunapa rimayninkunapita 
tapukushun.
Mayqan wiyashqanchikta ñuqanchikpaq alli kashqanta
qillqashun.
Qam, papa muruta, wachaynin alli yarqunanpaq, ¿imanawraq 
mañakunkiman? Chayta (tsayta) qillqay.
3
4
5
6
churayllapa rimapayaa. Kaynaw nishpa: “Papallay, 
shumaq papallaa Patsamamanchikpa pachanchaw 
Kikin shimikuna: puñuy ~ punuy
128
Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun
Wamra ninqanpita yarpakachashun. Niykur rimashun.
1 Purwa kaq 2 Purwa kaq
Ishkay purwata ruraykur, ranti wanupita shimpinakushun. Huk purwa 
alli kaqpaq, hukninnami mana alli kaqpaq rimamunqa.
Purwakuna niyashqanta chuyanchachispa qillqashun.
1
2
3
1. Chuyanyachiy
Ranti wanuwan allimi 
murunchik. Chaywanqa 
rasllami papaqa yarqurin. 
Llapan allinkunallapita 
rimashun.
2. Chuyanyachiy
Ranti wanuwanqa 
Patsamamanchiktami 
qishyachin, allitsu 
chaywanqa murunchik. 
Llapan mana allinkunapita 
rimashun.
Manaraq shimpinakur
Markaakunachaw papa muruy kaptin, 
achka ranti wanuta hichayan, papa alli 
wachaykunanpaq.
Taytaakuna wata-watapis chaynawllami 
papata muruyan. Mana chayta (tsayta) 
rurarqa, papakuna uchukllami yarqun.
Ayllu shimikuna: wanu ~ iska ~ mullka ~ saachi
Kaychaw 
ima nishpa 
rimakuychaw 
rimanki, 
qillqamunki.
129
Alli shimpinakuypaq kaykunatami rurananchik.4
Purwakaykur, chuyanchashishun. Niykur allin kaqta qillqashun.
Chay (tsay) qillqashqanchikta qapariypa ñawinchashun
(ñawintsashun). Niykur rimashun.
Kikinchik ranti wanupaq mayayninchikta qillqana maytunchikchaw 
qillqashun.
Kanan, alli kaqta hina mana alli kaq rurashqanchikta shikashun.
5
6
7
8
Shimpinakurir
Shimpinakuychaw
• Rimayta munar, makinchikta 
pallarishun.
• Shimpiq kaqta upaallallapa wiyashun.
• Chuyashqanchikta shumaqlla 
kaayichishun.
Washaychaw Awmi Manami
¿Llapan nishqaata kayiyashqaku?
Yanasaakuna rimayaptin, upaallallami wiyarquu.
Llapan nishqanchikta alli shimpinakuy 
kananpaqmi rurarquu.
130
Murupakuypaq patsachikuypita tríptico
nishqanta ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Qillqashqapa shutinta ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
Yarpachakushpa ñawinchashun.
Llapan nishqankunata ñawinchashun. Alli kaptin (A) nishpa 
churanki, mana alli kaptinqa (M) qillqata. 
• ¿Imapaqraq qillqashqa riman?
• ¿Ima wanutataq chakraman hichanchik?
• ¿Imapaqraq qillqashqata qillqayashqa?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqata ñawinchashun?
1
2
3
Manaraq 
ñawinchar Nishqankunata Ñawincharirna
Qillqashqachaw papa 
muruypita riman.
Qillqashqachaw imanaw 
chakrata wanuta hichaypita 
riman.
Qillqashqaqa huk willakuy 
niypita riman.
¿Imatataq chakra 
hampiqpaq musyanki? ¿Imataraq musyayta munaa?
Papa muruypaq chakrakunata wanuta hichanchik, 
hampinchikpis
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti / wanu ~ iska ~ mullka ~ saachi
131
Ñawinchaychaw 
Qillqashqata upaallalla ñawinchashun. Niykur qapariypa 
ñawinchashun.
4
Papata murunapaq, nawpaqa 
allpata hampinchik, wanunpis 
hichanchikmi.
¿Imaninantaq allpaman wanun 
hichay?
¿Imapaqraq wanuta hichanchik?
Papatatsun murushun mana chakrata 
yapyashpa, quyu wanun hicharnin, 
manami allpa ramakanqatsu, 
wanunpis ushakanqatsu, ichanqa 
allitsu kanqa papata murunapaq.
Allpata alliyachinanchik achka 
wanuta hichananchik, qurakuna 
alli wiñanapaq.
Ashmakunapa wanun
Kay wanukunaqa, allaapami 
qurakunata wiñaynikunachaw 
yanapan, chaymi (tsaymi) alli 
shumaq wiñayan.
Patsa rurinpitami hurquyan, 
petróleo nishqatata, amoniaco
nishqakuta. Chaywanmi rurayan 
asyaq wanukunata. Chaynawmi 
(tsaynawmi) petróleo, 
amoniacota, nitrato sintético 
nishqakunata inishiyan dinamita
nishqata rurayaananpaq. 
Chakunata inishishqaqa 
qishyami charimanchik, hinami 
wanushwanpis.
1. Compost nishqa wanu
 Chayqa, yurakunapa, fruta 
nishqakunapa qarankuna, 
raprakuna ismuyashqanmi. 
2. Wayqupa wanun
 Chay (tsay) wanutaqa 
wayqumi ismamun, uushapa, 
waakapa, ashnupa ismaninta 
mikurkur. 
3. Uchpakuna
 Chayqa qirukunapa, 
raprakunapa kayashqa 
uchpanmi, allaapa allimi 
rakcha kurukunata allpachaw 
yurimuptin wanuchinapaq, 
kapun, calcio, magnesio, 
potasio nishqakunapis.
4. Quyu wanu
 Chaypaq (tsaypaq) 
murunchik, awasta, tawrita, 
allwita, chaykunapa 
tullunkunata ruqurirmi, 
allpa rurinman wanupaq 
pampanchik. 
5. Wanu-ismay
 Chaypaq (tsaypaq) , llapan 
ashmakunapa ismayninkunata 
takurkurmi ismuchinchik.
 Wanuwanmi allpata 
alliyachinchik, qurakuna alli 
wiñayaananpaq.
 Allpapa, kallpampaq, kachinpis 
alliyananpaq.
 Alli kallpayuq patsa, achka 
papata wachamunanpaq.
 Huk wata murushqami allpapa 
wanun ushakan, chaytami 
kutichishun.
Tukuy niraq wanukuna
Ranti wanukuna
Willapakuy allpata alliyachinapaq (tsaynaw) kaptinqa, ishkan 
nawpa willanakuytashi 
rurananchik, ichanqa 
agrónomo nishqatashi 
tapukunanchik.
Allpa hampi:
¿Imanawtaq ruranchik?
Allpata murunapaq tukuy 
ruraykuna nuranchik.
Wakinkuna kurukunata 
wañuchiyaananpaq uchpata 
hichayan, chaynirmi tsaki 
murushqata rastrojo niyashqanta 
qayakuyan.
1. Manashi ishkay wata 
qatinakuylla kikin allpallachaw 
papata murushwanchu, 
allpami qachpiyan, chayshi 
(tsayshi) qishyapis charin.
2. Tumayllapashi murushwan, 
tukuy mikuykunata: papata, 
sarata (harata) , trikuta, 
pushputapis. 
3. Qiwatashi murushwani, 
papata allarir.
Allpata alliyachinapaq:
1. Pukushqa wanutashi 
hichashwan, ishkay 
killaraq papata murunapaq 
pishikaptin.
2. Quyu qurakunatashi 
murushwan, chaytashi 
yapyananchik, ishkay 
killa papata murunapaq 
pishikaptin. 
3. Wata, wata papata 
murushqaqa allaapashi 
allpa qachpiyan, chaynaw 
I.E. "JESÚS DE NAZARETH"
PISHA
PAPATA MURUNAPAQPAPATA MURUNAPAQ
ALLPAMAN WANUN, ALLPAMAN WANUN, 
HAMPIN HICHAY
4 Ñiqi
HAMPIN HICHAYHAMPIN HICHAY
20202020
Ayllu shimikuna: ñawinchay ~ nawintsay
132
Yapay ñawincharir, tapukuykunata yaskishun.
Alli yaskiynin kaqta kaywan (X) shikashun.
• ¿Imapaqraqchakraman wanuta hitanchik?
• ¿Imanirtaq fertilizantes químicos nishqankuna Patsamamachikta 
qishyachin?
• Kikiykipa shimiykiwan ima kaayinqaykipita rimay.
• ¿Ima qillqashqaraq?
• ¿Imatataq qillqashqachaw riqichimanchik?
5
6
Ñawincharir
Kikin shimikuna: hichanchik ~ hitanchik ~ mashtantsik / ñawpa ~ nawpa / aylluchaw ~ quriychaw / 
shikashun ~ asphishun ~ chimpushun 
Willakuy
Imanaw tsaki mikuyta murunanchikpaq.
Rikachiy
Imakuna ñawpa chakrachaw rurashqanchikta 
tsaki mikuykunata murukunanchikpaq.
Yachachiy
Huk willakuyta yachakunapaq.
Riqichikuy
Llapan runakuna rurayanqanta tsaki mikuy 
aylluychaw.
133
Tapukuykunata qillqashpa yaskishun.
• ¿Pikunapaqraq qishqashqa alli?
• ¿Imapaqraq chay (tsay) qillqashqa alli?
• ¿Imanirraq chaynaw (tsaynaw) qillqayashqa?
7
Ayllu shimikuna: paqtachiy ~ tinkuchiy
Kikin shimikuna: allichay ~ allitsay
Llapan yaskinqaykita 
yanasaykikunawan rikachikur 
paqtachiy. Allichanaykipaq 
yachachiqniyki nishqanta wiyay. 
Yaskinqaykita hukpita rikaykur mana 
alli kanqanta allichay.
134
Qillqashqata ñawincharir, ishkay wamrakuna kaynaw rimayashqa.
Qillqashqata ñawincharir, yaskiy.
• Qam, ¿imataq ninki?
• ¿Imapaqraq tríptico nishqanta qillqankiman? ¿Imanir?
8
9
Ñuqakunaqa chakraakunata 
ashmapa wanukunallawanmi 
muruyaa. Chaynaw (tsaynaw) 
alli-allillami Patsamamatapis 
waatanchik.
Ñuqakunaqa chakraakunata 
ashmapa wanukunallawan 
muruyaa. Niykur 
yachaqkunawanpis hampichiyaa 
shumaq Patsamamata 
kushichinapaq.
Ayllu shimikuna: ashma ~ uywa
Kikin shimikuna: ñuqa ~ nuqa
135
Murupakuypita tríptico nishqanta qillqashun
1 Manaraq qillqashqa tríptico nishqanpaq kaqninkuna riqishun. 
¿Imataq muruy?
¿Alli murukuy kananpaq, 
imanawraq chakrakuna 
kayanman?
Kay tríptico nishqachawmi 
tarishun riqichikuyta, imanaw 
tecnologia nishqawan papata 
murunanchikpaq.
Muruyqa, papa muruta patsaman 
alliq pampaymi. Alli murukuyqa 
kanqa llapan murushqanchik raslla 
papakuna llapan hiqayaamuptin. 
Imaypis papa murushqanchikqa 
kima, chusku semana nishqatami 
hiqayaamun, murunqanchik 
hunaqpita.
Papa muruychaw, allpaman 
winanchikran, wanuta, 
uchpata, hanpikunatapis 
mana papata kuruunanpaq, 
qishyapis mana charinanpaq.
Kaykunami kayanman:
Tecnología nishqa tukuy 
niraq muruykuna:
Maki takllawan/chakitaqllawan
Ashamakunawan wanuy
Tractoreo nishqa
Takllawan, wachukunata kichanchik, 
chaynawmi (tsaynawmi) allpata 
kuyuchinchik.
Yapyay. Unayqa takllakunawanmi 
runakunami allaapa kallpacharnin 
chakrakunata kuyuchiyaq.
Unay takllakunataqa rurayarqan 
qirullapitami. Chaypitanami 
Romano runakuna apayaamurqan 
metalpita punta nishqakunata, 
 Kanan watakunaqa, rikanchik 
imaypis traktur takllawan 
yapyaqtami.
takllaman watayaananpaq. 
Chaypita qallayarqa inishir 
yuntakunata, kawallukunata, 
mulakunata takllata 
qarachayaananpaq.
 Nunakuna.
 Taklla, rakwa, yuqu, muru, sachi, 
chusupis, yunta (wanu,).
 Murukunata patsachinchik 
qatinallaman, kaynaw, 0,75-0,80 
cm., ichikta, hatuntapis, muru 
kashkanta. Allpa rurinchawpis 
kaynawmi kanman 10-15cm.
Qillqaqkuna: 
“Chusku ñiqi wamrakuna”
 Allpata alli musyashunraq, 
uryashqanchikta chakrata alli 
riqinapaq.
 Akrashun alli allpata, ima muruta 
murukuyta munanqaapaq.
 Chakrata ruriyaq yapyashun. 
Chakra uryaychawqa allimi 
allpaman ruriyaq wanun 
hichananchik, chay (tsay) 
wanuqa allpatami alliyachin. 
Chaymi (tsaymi) alli wanuta 
hichashun, mana lluta kuruyuqta, 
chakrakunapaqqa alli wanutami 
winanchik.
 Hiqaykaamuqna allí murukunatami 
murunanchik, tamyachaw, 
usyachawpis alli, yurikuynin, 
wiñakuynin kananpaq.
 Murukuykunaqa kanman, tukuy 
laaya mikuykuna wiñayaananpa, 
llapan niraqlla hatunyananpaq, 
kaynaw- 45-80cm.
PAPAPAPA
MURUNAPAQMURUNAPAQ
 RURAPAYASHQAKUNAWAN RURAPAYASHQAKUNAWAN
HUARAZ - 2018HUARAZ - 2018
Alli murukuy kananpaq 
kaykunatami rurashun.
Murukunapaq 
nawpataqa rikashwan 
killata, intita, 
pishqu qutsuqta, 
alli murukuyninchik 
ayllunapaq.
Kikin shimikuna: runakuna ~ nunakuna / wanu ~ iska ~ mullka ~ saachi / ashma ~ uywa / rakwa ~ kashu 
136
Tapukuykunata yaskiy. 
¿Imapaqraq chay (tsay) tríptico nishqanta qillqayashqa?
• ¿Imatataq qillqashqa willamanchik?, ¿imapaqraq riman? 
• Triptico nishqanchaw imakuna kashqanta rakiqninkunachaw 
qillqay. 
2
3
Tríptico chaynawmi (tsaynawmi) shutin, 
kimsaman rakikashqa kashqanraykur.
Tríptico nishqanchawqa imakunatapis 
riqichinanchikpaqmi qillqanchik.
Kikin shimikuna: shuti ~ suti ~ huti / chay ~ tsay ~ say
137
Wamra ninqanta ñawinchashun.
Qaparina chikuta churashpa huk qillqashqata qillqay.
Qaparina chiku ¡ !
Shumaq murunapaq willashqayki.
¡Shumaq murunapaq willashqayki!
Kay qaparina chiku shutikun. Kay 
chikukunata churanchik manchakashqa, 
piñashqa qaparishqapis kar 
ninanchikpaqmi. Qaparina chikukunata 
ishkaytami churanchik, rimaypa 
qallaynichawwan ushaynichawpis.
¿Imapaqraq chay 
(tsay) chikukunata 
churayashqa?
138
Chay (tsay) yanasa shimikunata, ¿imawantaq rantinchaw 
qillqashwan?, pukawan llimpishqapaq huk niraq shimikunata 
ashiykur qillqay.
Shamuq chuskukuchuchaw kikin niqlla shimikunatawan mana kikin
shimikunata ashishun. Niykur chimpanchaw qillqashun.
Kikin shimikunatawan mana
kikin shimikunata riqishun
Wakin markakunachawqa murunapaq ñawpata
chakratami parqunchik. Niykurnami chakra 
kuchunman rumikunata, qurakunata quchunchik. 
Murunapaqqa rakwata, yuntata, yapyaqta, 
matsuqta, wanukunatami wananchik.
uryay hatunishuy taksha
uryay uchuk 
shuti uyu
yuraq uqu
tawri awmi
Kikin shimi kaptinqa, kikin 
rimaykunawanmi riqinchik.
Mana kikin shimi kaptinqa, tikraq 
rimaykunawanmi riqinchik.
Kay shimikunapa kikin 
shiminkunata qillqay.
Kay shimikunapa mana 
kikin shiminkunata qillqay. 
139
Manaraq qillqar
Kay tapukuykunata yaskishun.
• ¿Pikunaraq qillqashqanchikta ñawinchayanqa? 
• ¿Imakunatataq qillqashqapaq wanashun? 
• ¿Imatataq chaychaw (tsaychaw) willashaq? 
• ¿Imanawtaq qillqashqata rikachishaq?
Tapukuyta kutichishpa suqta qaqllankunachaw qillqashun.
1
2
¿Imapaqraq 
qillqashaq?
4 qaqlla
6 qaqlla
1 qaqlla
2 qaqlla
Ayllu shimikuna: paqtachiy ~ tinkuchiy
Kikin shimikuna: suqta ~ huqta ~ uqta
5 qaqlla 3 qaqlla
140
Kanan huk tríptico nishqanta qillqashun. Chay (tsay) raprata kimsa 
qaqllaman pikllushun qillqanapaq. Niykur kaqninkunata churashun.
3
Qillqaychaw
2
5
3
6
4
1
¡Qunqashuntsu!
Chay (tsay) qillqashqachaw 
qaparina chikukuna, kikin 
shimikunatapis churashun.
Kikin shimikuna: kimsa ~ kima
141
Qillqashqaykita allichaykur, mushuq raprachaw qillqay.
Llapan qillqashqaykita yanasaykikunata rikachikuy 
chaninchayaamunanpaq.
5
6
Qillqanqayki tríptico nishqanpaq llapan rurayanqayki tinkushqanta 
awmi nirpis, manami nirpis chimpuyay.
4
Qillqarir
Tríptico nishqa qillqashqata Awmi Manami
¿Qillqashqaaqa llapan kaqninta kaatsinku?
¿Suqta qaqllakunaman rakiykurku qillqayarquu?
¿Nishqanqayki qillqakashqaku?
¿Shutin qaqllanchaw shumaqllaku rikakun?
¿Siqikunata alli kaayinanpaq churayashqaku?
¿Chikukunata wanashqankunaman allillaku 
churayashqa?
Qillqayanqanchaw, ¿allillaku chikukunata 
churakashqa?
¿Tríptico nishqanpa rurinchawwan 
waqtanchawku qillqakashqa?
Ayllu shimikuna: aw ~ ari 
142
Huk markakunachaw murupakuypita 
ñawinchashun
Kinwa yuriy
Huk ampish quyllurkuna patsaman urayaamunaq, huk 
wayna papa muruyninta waataykaptin. Waynaqa 
achkita rikaykur, rikachakuq aywanaq. Chaynami 
chaariykur kimsa shumaq shipashkunata isankankunaman 
kushilla qutsuypa papata 
aylluykaqta mañakuykunaq. 
Waynaqa chayta (tsayta) 
rikaykur huk kanpanatashi 
waqaykachinaq. Chayta 
(tsayta) wiyarirnashi, 
shipashkunaqa ayqiypa 
manchakashqa 
aywakuyaanaq. Huk 
shipashqa chaynaw (tsaynaw) 
aywaykaptinshi, patsaman 
ishkirinaq. Chaynashi 
(tsaynashi, saynashi) wayraq 
shipashta charaykunaq. 
Manaraq ñawinchar
Qillqashqapa shutinta rikaykur, tapukuykunata yaskishun.
Qillqashqata ñawinchashun (ñawintsashun).
• ¿Pipaqraq riman?
• ¿Imaraq chaypaq nin?
1
2
Ñawinchaychaw
Ayllu shimikuna: qutsuy ~ takiy
Kikin shimikuna: achki ~ atski ~ aski /manchakay ~ mantsakay ~ mansakay
143
Chaypitanashi waynaqa shipashta shumaq kaptin 
kachaykunaq, aqshunta qaraykur mana alalananpaq. 
Chaychawshi ishkankuna rimakur kakuykaayaptin, chakra 
runakuna sallqachaw taakuqkuna manchakashqa 
chaayamunaq. 
Quyllur shipash aqshuntashi kutiykachir waynaqa 
aywallaa nishpa huk pishquman tikrakurkur hanan 
patsaman quyllurkunaman aywakunaq. Marka runakuna 
chaykayamuptinnashi waynaqa imatapis niyta 
atipanaqtsu. Waraatinchawnashi waynaqa kunturta 
ashinaq quyllurkunata ashiq aywananpaq. 
Payqa kunturpa qipanman lluqaykunaq, kunturqa shipash 
quyllurmanshi apanaq. Tariptinnashi payqa wasinman 
chaskirinaq kinwallata mikukur karayaanaq, kinwaqa 
alli mikuyshi kanaq. Hunaq-hunaq kaptin waynaqa 
taytankunatashi llakirinaq. Chaynashi patsaman kutikuyta 
aywanaq. Chaypaq (tsaypaq) kunturta qayaykunaq. 
Shipashqa kinwatashi llapan patsa runakunapaq 
apaykachimunaq. Niykur aywallay ninaqshi. Waynanashi 
kinwa murukunata hichaykur hichakur aywanaq. 
Chaypitanashi kinwataqa qichwa markakunachaw alli 
mikuyaananpaq muruyan.
• ¿Pitaq kinwa ñawpachaw patsaman murushqa?
• ¿Allitsuraq kinwa mikuy? ¿Imanir?
• Markaykichaw kinwata mururqa, ¿ima mikuykunachawtaq 
mikuyan?
Kanan, yarpachakushpa tapukuykunata yaskishun. 3
Ñawincharir
Mito Aymara nishqan.
Ayllu shimikuna: aqshu ~ haku / lluqay ~ achpay ~ yarkuy
Kikin shimikuna: sallqa ~ hallqa / shipash ~ hipash / manchakay ~ mantsakay ~ mansakay
Yachakunqanchikta chaninchashun
¿Imakunapaqta papa murukunata rimapanchik?
¿Imanawtaq ashmakuna wanuta alliyachiyan tikrakunanpaq?
¿Allitsuraq aw mana allitsuraq rantishqa wanukuna chakranchikman 
hichanchik? ¿Imanirraq?
1
2
3
Kay ruyrukunachaw nimashqanchikta yarpachakushpa rurashun.4
Yarpachakuy huk 
ima rurayman 
Yachakushqaykiwan, 
huk tríptico
nishqanchaw qillqay. 
Tríptico nishqanchaw, imanaw 
wanuwan alli papata ayllunchik. 
Chayta (tsayta) riqichikuy.
Yanasaykikunata 
yachakushqaykita 
riqichikuy.
8 Aylluchaw shumaq kawayninchik
• Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun.
• Markanchikchaw shumaq kawaypita harawishun. 
• Wañukushqakunawan tinkuypita harawita ñawinchashun.
• Mikuykuna llamichinakuypita harawikunata qillqashun.
• Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun.
Kaykunata yachakushaq:
Taqa
146
Siqita rikaykur, ashmakunapita yarpachakushun.
Kay tapukuykuna yaskishun.
• ¿Imatataq siqichaw rikayanki?
• ¿Imatataq runakuna rikaykaayan?
• ¿Imanirraq ashmakunawan rimanchik?
• ¿Imaraq kanman mana ashmakunawan rimay kaptin?
1
2
Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita 
rimashun
Ayllu shimikuna: ashma ~ waata ~ uywa
147
Kay killachaw qiwa ushariptin 
ashmankunata rantikuyan, 
aychata churakuyaananpaqpis 
pishtayan. Manaraq rantikur, 
manaraq pishtar ashmakunapa 
chakinpita, ñawinpita, 
runtunpita, millwanta churinmi nir 
hurquyan. Mana ashmankuna 
ushakaananpaq. Chaynawmi 
(tsaynawmi) runakuna 
ashmankunawan rimayan.
Huk yachaq warmi nishqanta ñawinchashun.
Markanchikchaw, tukuy ruranqankunata ashmakuna 
mirachiyaananpaq pillatapis tapukushun.
Tapukuyninchikpaq mayqan alli kanqanpaq kashqanta qillqay.
3
4
5
Runakuna kuyayaamaptin alli 
waatayaamaptinqa, ñuqakunapis millwanwan 
aychanpis quyaa. Chaynawpa (tsaynawpa) 
allillami paykunatapis waatayaa.
Kikin shimikuna: churi~ tsuri~ suri / aycha~ aytsa~ aysa
148
Markanchikchaw shumaq kawaypita harawishun 
Qillqashqata ñawincharir, hina siqishqata rikaykur rimashun.
Ayapampachaw harawikuyanqanpita rimashun. Niykur 
tapukuykunata yanapanakushpa yaskishun.
• ¿Imapaqraq rimashun?
• ¿Imakunataq chaypaq (tsaypaq) nishun?
• Wañushqa ayllunchikpaq, ¿ima qutsuta, ima 
harawitataq ayapampaman chaykur niyan
1
2
Manaraq harawir
Ayapampanachaw 
ñuqakuna ayanchikpaq 
tukuykunatami rurayaa. 
Mikuykunata apayaa, 
qutsukuyaa, harawikunawan 
mañakuyaa.
tukuykunatami rurayaa. 
Kikin shimikuna: ñawinchay ~ nawintsay / ayanchik ~ wanushninchik / qutsu ~ taki / ñuqa ~ nuqa
149
Harawiq karpis, wiyaq karpis kaykunatami rurananchik.3
Harawishqaykinaw kaptinqa kaywan (X) awmi nirpis, manami nirpis 
chimpushun.
4
Harawirir
Harawiychaw
Harawiychaw Awmi Manami
Pipaqtaq kay harawiy kashqanta musyarquu.
Nishqannaw harawishqaachaw rimarquu.
Shimi nishqanaw makitapis kuyuchirquu.
Llapan kaayishqaatami rimarquu.
Upaallallami rimaq runata wiyarquu.
Llapan nishqaatami wiyayaamashqa.
Harawiq kaptiyki
• Kanan napanakushpa qallashun.
• Tapukuykuna yaskishqatanaw rimashun.
• Shumaqlla makinchik, shiminchik nishqannawlla 
kuyuchishun.
• Llapankuna shumaq wiyamaananchikpaq alli 
harawishun.
Wiyaq kaptiyki
• Harawiqkunata upaallalla llapan nishqanta wiyashun.
• Llapan qayishqanchikta rimashun.
• Allimi aw mana allimi llapan wiyashqanchikpaq nishun.
• Tapukuyta munarqa, rimaqtaraq ushananta 
shuwashun. Niykurraq makinchikta pallarishun 
tapukunapaq.
150
Wañukushqakunawan tinkuypita 
harawita ñawinchashun
Manaraq ñawinchar
Qillqashqapa yupinta rikaykur, tapukuyta yaskiy.1
¿Ima qillqashqaraq?
¿Imapaqraq ñawinchashun (ñawintsashun)?
¿Pipaqraq riman?
151
Ñawinchaychaw
Ishkay purwaman rakikaarir, qillqashqata ñawinchashun. 2
Ayapampa
Qammi llapan runakunapa wasin kanki,
qupiykichaw imaypis mana riyanaapaq 
puñukunchik.
Qam llapan waqayninchikta ayllunki
ayanchikkunata llakir qamman aywanchik.
Kuyay ayapampa, punkuykita kicharamuy,
taytaatami ashiq shamuykaa.
Llakishqa shunquuta rikaramuy,
allaapa llakishqami qamman shamuykaa.
Ayapampa chunyallami shuyamanki. 
Shunquykichaw llapanpis puñukuyan.
Aya marka killachaw allaapa kushikunki,
runakuna waytankunawan 
chaayaamushqanraykur.
Qillqaq: Jéssica Mejía
Kikin shimikuna: runa ~nuna / wasi ~wayi ~wahi 
152
¿Mayqan mankachaw mikuykunawantaq tinkun? Chay (tsay) 
kaqta llimpiy.
Tapukuykunata yaskiy.
3
4
Ñawincharir 
• Yarayman kapun.
• Ayatapampanapita 
riman.
• Huk willakuypita 
riman.
• Aya marka killachaw 
ruraykunapita riman.
• Huk qutsumi.
• Ayakunapaq 
qutsunmi.
¿Imanawtaq shunquyki tikran harawita ñawinchar?
¿Imapaqraq ayapampana alli?
Qam llapan runakunapa wasin kanki/qupiykichaw 
imaypis mana riyanaapaq puñukunchik/qam llapan 
waqayninchikta ayllunki/ayanchikkunata llakir qamman 
aywanchik.
Kikin shimikuna: wasi ~ wahi ~ wayi
153
Yaraymakunata alli ñawinchaykur, tapukuykunata yaskiy.
Imanaw yaraymakuna kanqanta chuyanchachiy. Hinaman siqinpis 
wallkichiy.
¿Imanirtaq nin: "Qammi llapan runakunapa wasin kanki” ?
¿Imanirtaq ayapampata runatanawpis rimapan? 
Qammi llapan runakunapa wasin kanki/qupiykichaw 
imaypis mana riyanaapaq puñukunchik/qam llapan 
waqayninchikta ayllunki/ayanchikkunata llakir, qamman 
aywanchik.
Kuyay ayapampa punkuykita kicharamuy/taytaatami 
ashiq shamuykaa/llakishqa shunquuta rikaramuy/allaapa 
llakishqami qamman shamuykaa.
5
6
Kikin shimikuna: puñuy ~ punuy
154
¿Pikunaraq ayapampaman 
aywayan?
¿Imanirraq ayapampachaw 
raymita rurayan?
Huk yanasaykikunawan tapukuykunata qillqashpa yaskiyay.
¿Huk harawita qillqashwanku?
¿Huk harawita qillqashwanku? ¿Imapaqraq qillqashwan?
Markaykichawqa, ¿imakunatataq ayapampaman apayan?
7
8
9
10
155
Mikuykuna llamichinakuypita harawikunata 
qillqashun
Kay harawita ñawinchashun. Niykur kaqninkunata riqishun.1
Aya raymi
Aya raymi ayllu raymi,
kushi kushi ayllupakuy,
kushi kushi mikupakuy,
aya raymi, ayllu raymi.
Aya raymi, marka raymi,
kushi-kushi tanta ruray,
kushi-kushi mikuykuna churay,
aya raymi, marka raymi.
Aya raymi, tiqsi muyu raymi,
kushi-kushi wayta churay,
kushi-kushi hatun raymi ruray,
aya raymi, tiqsi muyu raymi.
Shutin
Yarayma
Ushay kaq 
rimay
Qillqaq: Jéssica Mejía
Mishki rimay
156
Tapukuykunata yaskishun. 
¿Ima kaqninkunataq harawikunapa kan? Chay (tsay) alli 
yaskiyninta shikay.
a. Shutin, qallaynin, awriynin, ushayninpis.
ch. Shutin, wananqanchik, siqin rurayninpis.
h. Shutin, mishki shimi, yarayma ushaq kaq shimipis.
i. Shutin, qallaynin, imanaw kanqan qillqaq ninqanpis.
2
3
Aya raymi
¿Ayka yaraymaraq: 
“Aya raymi” 
harawichaw kan?¿Imanirraq tiqsi muyu 
raymi niyan?
Harawipaq ushaq kaq 
shimikunata qillqay.
Harawi
Harawitaqa qillqanchik llapan mayayninchik 
nishqanta ñawinchaqkunapaq qillqaqnaw 
maakuyaananpaqmi.
Harawiqa kushi, piñashqa, llakishqa runakuna 
kanqanpaqmi qillqanchik. Chaypaq (tsaypaq) 
imapaq munanqanchikta, hinaman ushaq 
kaq shimikunata ashishun, ayka yarayma 
qillqananchikpaqpis musyananchikmi.
Ayllu shimikuna: maakuy ~ mayay
157
Luqyakuna: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. 
Qichwa hanllakunatawan luqyakunata qillqashun.
Hanllakuna pishiqninman qillqay.
Kanan, luqyakunawan shimikunata qillqashun.
Achawaya
Hanllakuna: a, i, u.
Unay waqaq hanllakuna: aa, ii, uu.
Kaynaw qillqanchik
Aya raymi tiqsi muyu raymi,
Kaynaw rimanchik
Aya raymi teqsi muyu raymi,
qshaqa hirkakunachawmi wiñan.
Wallpa q shuta ruraykan wachananpaq.
a qara ≠ aa qaara
i china ≠ ii chiina
u yura ≠ uu yuura
Luqyakuna Shimikuna
ch
h
k
l
ll
m
Luqyakuna Shimikuna
n
ñ
p
q
r
s
¡Ama qunqashuntsu! aa, ii, uu 
unay waqaq hanllakunaqa a, i, u 
pishi waqaq hanllakunanawtsu. 
Chay (tsay) unay hanllakuna 
huk laayami kayan. Chaymi 
(tsaymi) wakin shimikunapa 
ima ninanta tikrachiyan.
Ayllu shimikuna: wiñan ~ hiqan
158
Maa, riqishun imapaq wananqanchikpita.
Kanan, kay chuskukuchuchaw, shimi huntachiqta pishiqkunaman 
tinkuchishun.
Shimi huntachiqkuna: -sapa, -ntin, -nchik
• SAPA: kay shimi huntachiqta churanchik 
shimita hatunman tikraykunanpaq.
• NCHIK: kay shimi huntachiqta churanchik 
shimita llapanpaq tikraykunanpaq.
• NTIN: kay shimi huntachiqta 
churanchikchaywan kaptin.
 kay shimi huntachiqta churanchik 
Shimi Shimikunahuntachiq
Shimi
qishpinqankuna ¿Ima nintaq?
sinqa -sapa sinqasapa Hatun sinqa
maki -nchik
kachi -ntin
shimi -sapa
piqa -ntin Piqanwan kaptin
rumi -ntin
rinri -nchik
ñawi -sapa
qura -ntin
raymi -nchik Llapanchikpa kaptin
aswa -ntin
wayta -nchik
wañushqa -nchik
Ayllu shimikuna: piqa ~ uma
159
Manaraq qillqar
Huk harawita aya raymi mikuykunapaq qillqananchikpaq, ñawpata 
kay tapukuykunataraq yaskishun.
• Imapita qillqayta munanqanchikta akrashun. Niykur imapita 
akrashqanchikta yaskishun.
 ¿Imanir chayta (tsayta) akrarqunki?
Rimaykunaman pishinqanta qillqashun.
1
2
¿Imanawraq 
shutinqa?
• Huk harawi qillqashaq.
• Llapan runakuna wamrakunapaqpis 
qillqashaq.
• ¿Imanawraq qillqashaq? 
Harawii
¿Imakunataraq 
ruranqaa 
harawii 
rikachinqa?
¿Imallataraq 
yaraymakunachaw 
qillqashaq?
Kikin shimikuna: ñawpa ~ nawpa / chay ~ tsay ~ say
160
Shutin
Yarayma
Yarayma
Yarayma
Qillqaq
Qillqaychaw
Kanan, harawita aya raymipa mikuyninkunapita qillqashun.3
Yarpashun:
Yaraymakunachaw ushaq kaq rimaykunata shumaq harawi 
wiyakunanpaqmi churashun.
Ayllu shimikuna: qillqarquu ~ qillqashqaa
161
Yanasaykikunawan harawiykikuna alliyananpaq rikanachikuyay. 
Niykur kay quyllurkunachaw rurayashqaykipaq llimpiyay.
4
Qillqarir
Harawichaw 
ushaq kaq 
rimaykunami kan.
Harawikunachaw 
llapan qichwapa 
qillqankunatami 
churarquu.
Shutintapis
churarquumi.
Harawiqa 
aya raymi 
mikuykunapaqmi 
riman.
Harawichaw 
llapan 
mayanqaatami 
qillqarquu.
Ushanaykipaq kay llapantami ruranayki.
• Yanasayki allichashqan qillqashqata alliyachiy.
• Harawiykipaq rimashqanta, huk siqita ruray. 
• Harawiyki alliyashqantana, huk mushuq rapraman qillqay. 
5
Ayllu shimikuna: llimpiy ~ llushiy / qillqarquu ~ qillqashqaa
162
Huk markakunapa shumaq kawayninpita 
ñawinchashun
Junín aya raymichaw alli kawakuy
Imay watakunanaw llapan Junín suyupa ayllunkuna 1 
aya marka hunaqta purwakuyaananpaq shuyayan. 
Chaychaw (tsaychaw) misata, waytakunata, 
mikuykunata, vela nishqankunata, kukatapis 
wañushqakunapaq hupayninta yarparkur chaqchayan. 
Chaymi (tsaymi) 31 kantaraypaq kukata, aswata, 
mikuykunatapis rurayaananpaq, llapan wañushqakuna 
munayashqanta yarpaykur rantikuyan.
Chay (tsay) llapanshi 1 aya marka pullan hunaqchaw 
churayaananpaq kan. Chay (tsay) tuyuqa llapan 
wañushqankunapa hupayninkuna chaayaamunanpaqqa 
tukuy mishki mikuykunatami quyan. 
Chay (tsay) alli mikuy churashqankuna pushkuptinnami, 
ayllunkuna maakuriyan hupayninkuna chaamushqanta.
Wañushqa pampanachawnami llapan ayllukuna 
waytankuna, takiqkunata, qutsuqkunata apaykur, 
wañushqankuna ñawpanchaw kawaychaw llapan alli 
kaq ruranqanta yarpakachashpa aswata upukuyan. 
Manaraq ñawinchar
Shutinta ñawinchaykur, tapukuykunata yaskishun.
Kanan, upaallalla ñawinchashun.
• ¿Imapaqraq riman? 
• ¿Imapaqraq chayta (tsayta) qillqayashqa?
1
2
Ñawincharir
Kikin shimikuna: chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw
163
Kaykunata kaynaw Azapampa, Chongos Bajo, Chupuro, 
Huayucachi, Pucará, Umuto markakunachawmi rurayan.
Lapan nishqanchik suyuchawqa kay raymita “Ayakunapa 
Muyun” nishpami shutichiyan. Kay raymiqa papa 
muruywanmi tinkun.
Wankakunapaqqa, runakuna wañukuyaptinqa, 
hupaynin manami ushakantsu. Chay (tsay) hupaykunami 
yarqun niykur shumaq kawakuyan. Wañushqanchikpa 
hupayninkunataqa manami manchananchiktsu. 
Paykunaqa imaypis taaparaakamanchikmi.
• ¿Imapaqraq qillqashqa riman? 
• ¿Imanaw kaq qillqashqaraq?
• Kay qillqashqa ñawinchanqanchik, ¿ñuqanchik 
qillqashqanchiknawku?
• Ñawinchashqanchik, ¿imallatapis mushuq yachaykunata 
musyachimarqunchikku?
Yapay ñawincharir, yachachikuqninchikpa yanapayninwan kay 
tapukuykunata yaskishun.
Markanchikchaw imanaw aya raymita kanqantawan Junín
markachaw imanaw kanqanta qaqachishun.
3
4
Ñawincharir
Markanchikchaw Junín markachaw
Kikin shimikuna: wañuy ~ wanuy / manchay ~ mantsay ~ mansay
Yachakunqanchikta chaninchashun
Kay ruyrukunachaw mañamashqanchikta rurashun.
¿Imataraq taripaanaa qatiraq ñiqiypaq? Chayta (tsayta) qillqashun.
1
2
Yarpachakuy
huk ruraypaq.
Yachakushqaykiwan 
huk harawita qillqay.
Harawiykichaw 
tikrachiq shimita 
iñishiy.
Qillqay mishki rimayta, tinkuchiy 
kikinnaw waqaq wachukunapita. 
Niykur ashmakunata, 
Patsamamapa wawankunata 
runayachiy. 
Yanasaykikunawan 
riqichinakuyay 
harawipaq 
rurayashqaykita.
Mushuq shimikunaMushuq shimikuna
Achikyay Brillar
Allichay (altsay) Arreglar, mejorar
Anchay Grave de salud
Anta sitwa Julio
Anti Andes
Apu Cerro divino, Dios tutelar
Aranway Leyenda 
Aruy Trabajar, cocinar
Ashma wanu Abono orgánico
Atipallay: martes Atipallay: martes
Ashpiy Marcar, poner aspa
Awmi (ari) Sí
Awqay Alcanzar, lograr
Aya killa Noviembre
Aya marka Cementerio
Aya marqa Noviembre
Ayllu Comunidad, familia
Aylluy Cosechar, recoger
Aymuray Mayo
Ayriway Abril
Chaninchay Evaluar
Chaskallay Viernes
Chawqa Papa dañada en la cosecha.
Chiku Signos de puntuación
Chillqiy/tsillqIy/tsiqlliy Retoño
Chimpuy Marcar, poner un aspa
Chiqay willakuy Noticia
Chirapallay Sábado
Chisi Tarde
Chiwiilla Hilo de paja
Chuklla Choza
Churu Terreno estéril
Chuyaychashqan Conclusión
Harawi Poesía 
Hatu
Choza para almacenar 
tuberculos. 
Hatun puquy Febrero
Hatun qillqa Letra mayúscula
Hatun rimay Oración
Hinaman
Asimismo, igualmente, del 
mismo modo
Huni Sementera muy menuda
Hunish (hanan patsa) Cielo
Huntachiq shimikuna Sufijos
Ichik chuyaynin Resumen
Ichik qillqa Letra minúscula
Illapallay Jueves
Imanaw kanqan Caracterización de la persona
Imanaw kashqanpita Descripción de objeto, paisaje
Imaynin Fecha
Inti Sol 
Inti raymi Junio
Intillay Domingo
Iñishiy Necesitar, utilizar
Ishkay chiku Dos puntos
Kaayichikuq chiku Paréntesis
kaayiy Entender
Kachiynin Objeto (oración)
Kamay Crear
kamaykuyan Proveer agua
Kanan patsa Tiempo presente
Kancha Corral
Kantaray: octubre Kantaray: octubre
Kaqninkuna Sus partes
Karta Carta 
Kikin chakra mikuykuna Alimentos orgánicos
Killa Luna 
Killallay Lunes
Kinraypa chiku Guion
Kuchi pishtaq (Waraq 
quyllur)
Venus, estrella del amanecer
Kurku Cuerpo humano
Kutipaypa Nuevamente
Laaya Laya, clase, tipo
Lihia Ceniza batido en agua
Llankana Herramienta
Llaqta (marka) Pueblo
Llimpiy Pintar, colorear
Llunka kashki Sopa de trigo resbalado
Manaraq ñawinchar Antes de la lectura
Manaraq rimar Antes del diálogoManaraq tapupakur Antes de la entrevista
Manaraq 
yachapaanapaq 
qillqayta rimar
Antes de presentar el guion 
teatral
Manarq ñawinchar Antes de leer
Mayar Pensar, darse cuenta.
Maychaw Lugar 
Musquy (muspay) Soñar
Mutquta laqtsar Cortar un esqueje
Napakuy Saludar
Niraq shimikuna Pares mínimos
Niykur Luego, seguidamente
Ñawincharir Después de la lectura
Ñawinchaychaw Durante la lectura
Ñawpa patsa Tiempo pasado
Ñiqichay (ñiqitsay) Ordenar
Paqu Alpaca
Pashtachiy Pronunciar, articular
Patsa Tiempo, tierra 
Patsachiy
Organizar, ordenar, acomodar, 
planificar
Pichukashqa Desordenado, confundido
Puchquq Agrio
Puchuq sobra
Purwakay Agruparse, formar grupo
Puukaqkuna Músicos
Puyu Polilla
Qachi Soquilla 
Qallaynin Inicio, entrada
Qapaq raymi: 
diciembre
Qapaq raymi: diciembre
Qapaq sitwa Agosto
Qaparina chiku Signo de admiración
Qapir Esprimir
Qarpuyan Hecha algo hacia abajo
Qatinan chiku Punto seguido
Qatiq Siguiente
Qayakuy Aviso / comunicado
Qillqana maytu Cuaderno
Manaraq qillqar Planificación para la escritura
Qillqaq ninqan Opinión del autor
Qillqarir
Después de escribir / Revisión y 
reflexión.
Qillqashqa Texto
Qillqay Escribir
Qillqaychaw Textualización 
Qipa tikrashqa 
mikuykuna
Alimentos industrializados
Qulla puquy Enero
Qurapakuy Deshierbe
Quyllurllay Miércoles
Rakinan chiku Punto aparte
Rancha Enfermedad de papa
Ranti wanu (mushuq 
wanu)
Abono químico
Riqichikuy Texto expositivo/ exposición
Rimana Comunicación
Rimana huntachiq Sufijo verbal
Rimana tikrachiq Adverbio
Rimanakuy Diálogo, conversación
Rimarir Después del diálogo
Rimay qutu Párrafo 
Rimaychaw Durante el diálogo
Riqichikuynin Introducción
Rikachiy Texto descriptivo / descripción
Runapa kawaynin Biografía
Runapa kaynin Retrato
Ruraq Sujeto
Ruray Verbo
Ruyru Círculo
Saachi (wanu) Guano de animales
Sacha mishki Árboles frutales.
Sallqa Puna
Shamuq patsa Tiempo futuro
Shimi Palabra
Shimi huntachiq Sufijos
Shimikuna huñichiq Conectores
Shimpichiy Confrontar, afrontar
Shimpinakuy Debate
Shullka (tutu) Hijo menor (último)
Shuqa Ejemplo, muestra
Shuti yusa Frase nominal
Shutikunapa shikaynin Firmas
Shutin Título
Shutipa rantin Pronombre
Shutipa shikan Firma
Sipi/wachi Raíz
Siqi Dibujo 
Siqi Dibujo
Siqinchay Subrayar
Siqishqa willakuy Historieta 
Siqishqa willakuy Historietas
Sumaachiy Festejar, celebrar
Suyru
Suero, líquido restante de la 
leche cuajada
Suyu País, región, territorio
Tamya killa Marzo
Tapsiy Cernir
Tapupakurir Después de la entrevista
Tapupakuychaw Durante la entrevista
Taqa Capítulo/Unidad de cuaderno
Taqakuna Capítulos
Tawku Cuadro
Tinkuchiy Unir, juntar, relacionar
Tinkurachiy Llenar, comparar
Tsururu Escarcha de agua
Tuyrushun, akrashun Vamos escoger
Tuyu Hora/tiempo
Umachiqnin Encabezamiento
Umalliq Dirigente, líder
Uryana lampa Azada 
Ushanan chiku Punto final
Ushaynin Desenlace
Ushmarachiy Remojar
Wachi huntachiq Sufijo
Wachu Fila/Camellón, surco
Wakcha Pobre
Wanay Necesitar, requerir
Watakaynin Nudo
Wawyay Ventilar
Wayaniitu Golondrina
Wayra Viento
Wayra killa Agosto
Wayralla/ras Rápido, veloz
Wayuq Racimo o algo que cuelga
Wichqaynin Cierre
Willakuq rapra Afiche 
Willakuy Cuento
Willakuynin Cuerpo de un texto
Wiraqucha Patrón, señor
Yachapaanapaq 
qillqaynin 
rimanakuychaw
Durante la presentación del 
guion teatral
Yachapaanapaq 
qillqayta rimarir
Después de la presentación del 
guion teatral
Yachapaanapaq 
willakuy qillqay
Guión teatral
Yachapashpa willakuy Teatro
Yachaq Sabio
Yachachiy
Texto instructivo, instruir, 
enseñar, receta
Yachichikuq willakuy Fábula
Yanasa Amiga(o)
Yarayma Estrofa 
Yarpakachay Pensar, recordar
Yarpakachay Imaginarse, meditar
Yaskiy Responder, contestar
Yawa Desayuno
Yunqa marka Selva
Yupi Esquema
Yuriy Aparecer, nacer
Yuya Idea, pensamiento
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA 
El 22 de julio de 2002, los representantes de las 
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno 
y de la sociedad civil firmaron el compromiso 
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y 
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo 
Nacional. 
El Acuerdo persigue cuatro objetivos 
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, 
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, 
vigilar o defender los compromisos asumidos. 
Estos son tan importantes que serán respetados 
como políticas permanentes para el futuro. 
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o 
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, 
debemos promover y fortalecer acciones que 
garanticen el cumplimiento de esos cuatro 
objetivos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de Derecho
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos 
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos 
una verdadera democracia. El compromiso del 
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad 
en la que los derechos son respetados y los 
ciudadanos viven seguros y expresan con 
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto 
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia Social
Para poder construir nuestra democracia, es 
necesario que cada una de las personas que 
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte 
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el 
acceso a las oportunidades económicas, sociales, 
culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos 
derecho a un empleo digno, a una educación de 
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. 
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del País
Para afianzar la economía, el Acuerdo 
se compromete a fomentar el espíritu de 
competitividad en las empresas, es decir, 
mejorar la calidad de los productos y servicios, 
asegurar el acceso a la formalización de las 
pequeñas empresas y sumar esfuerzos para 
fomentar la colocación de nuestros productos 
en los mercados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y 
Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla 
con sus obligaciones de manera eficiente y 
transparente para ponerse al servicio de todos 
los peruanos. El Acuerdo se compromete a 
modernizar la administración pública, desarrollar 
instrumentos que eliminen la corrupción o el uso 
indebido del poder. Asimismo, descentralizar el 
poder y la economía para asegurar que el Estado 
sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante 
el Acuerdo Nacional nos comprometemos a 
desarrollar maneras de controlar el cumplimiento 
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo 
y difundir constantemente sus acciones a la 
sociedad en general.
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Q
ic
hw
a
44
PERÚ Ministeriode Educación
Ri
m
an
a 
4
Co
m
un
ic
ac
ió
n 
4 
Q
ue
ch
ua
 C
en
tr
al
 
Comunicación 4
Cuaderno de Trabajo
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
C
ha
w
pi
Q
ic
hw
a
RimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaRimanaLlapanchik yachakushun
	Caratula Rimana 4
	Interiores Rimana 4
	Caratula Rimana 4