Buscar

Gramática de Suaíli

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 3, do total de 47 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 6, do total de 47 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes
Você viu 9, do total de 47 páginas

Faça como milhares de estudantes: teste grátis o Passei Direto

Esse e outros conteúdos desbloqueados

16 milhões de materiais de várias disciplinas

Impressão de materiais

Agora você pode testar o

Passei Direto grátis

Você também pode ser Premium ajudando estudantes

Prévia do material em texto

1 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gramática 
de 
Suaíli 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lúcia Bayan 
2006/2007 
 2 
 
ÍNDICE 
 
 
 
1. Elementos de Fonologia 4 
 1.1. Vogais 5 
 1.2. Semivogais 5 
 1.3. Consoantes 5 
 1.4. Acento de intensidade 5 
 1.5. Quantidade 6 
 1.6. Estrutura silábica 6 
 
 
2. Elementos de Morfologia 7 
 2.0. Definição 8 
 2.1. Formas nominais (PN) 9 
 2.1.1. Substantivo 9 
 2.1.2. Adjectivo 12 
 2.1.3. Locativo 12 
2.1.4. Infinitivo 14 
 2.2. Formas pronominais (PP) 15 
 2.2.1. Pronomes pessoais 15 
 2.2.2. Conectivo 15 
 2.2.3. Possessivo 16 
 2.2.4. Demonstrativo 17 
 2.2.5. Numeral 19 
 2.2.6. Indefinido 
 2.3. Formas verbais (PV) 23 
 2.3.1. Morfemas verbais 23
 2.3.2. Conjugação verbal 23 
 2.3.2.1. Presente do Indicativo 23 
 2.3.2.2. Passado 25 
 2.3.2.3. Futuro 27 
 2.3.2.4. Imperativo 27 
 2.3.2.5. Gerúndio 
 2.3.2.6. Acção habitual 28 
 2.3.3. Verbo Kuwa (ser, estar) 30 
 2.3.4. Verbo Kuwa na (ter, haver) 34 
 2.4. Formas invariáveis 38 
 2.4.1. Advérbios 38 
 2.4.2. Conjunções 38 
 2.4.3. Preposições 38 
 2.5. Interrogativas 38 
 
 
 
 
 
 3 
3. Parte prática 40 
 3.1. Fórmulas de saudação 41 
 3.1.1. Saudação de rotina 41 
 3.1.2. Saudação formal 41 
 3.2. Fórmulas de apresentação 41 
 a) Falo a língua suaíli 42 
 b) Chamo-me João 42 
 c) Donde vens? 43 
 d) Quem é? 44 
 e) Que fazes? 44 
 3.3. Horas 45 
 a) Que horas são? 46 
 3.4. Datas 
 3.5. Dias da semana 47 
 3.6. Meses do ano 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 4 
 
 
 
 
 
1. Elementos de Fonologia 
 
1.1. Vogais 5 
 
1.2. Semivogais 5 
 
1.3. Consoantes 5 
 
1.4. Acento de intensidade 6 
 
1.5. Quantidade 6 
 
1.6. Estrutura silábica 6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 5 
1. Elementos de Fonologia 
 
 
 
1.1. Vogais 
As vogais do suaíli são cinco: a e i o u 
 
Ex.: 
a → baba - pai 
e → elfu - mil 
i → kiti - cadeira 
o → moto - fogo 
u → kuku - galinha 
 
 
 
1.2. Semivogais 
As semivogais são duas: y w 
 
 [j] [u] 
 
Ex.: 
y → yeye - ele; ela 
w → wewe - tu 
 
 
 
1.3. Consoantes 
As consoantes são 23: 
 
���� bbbb, pppp, dddd, tttt, gggg, kkkk, vvvv, ffff, zzzz, ssss, ȓȓȓȓ, ȷȷȷȷ,�������� 
 < sh > < ch > 
 
���� ȴȴȴȴ, θ,�θ,�θ,�θ,����� ð,ð,ð,ð,���� hhhh, mmmm, nnnn, ȂȂȂȂ, ŋ,ŋ,ŋ,ŋ, rrrr, llll,�������� ŴŴŴŴ 
 < j > < th> < dh > < ny > < ng’ > < gh > 
 
 
 
 
1.4. Acento de intensidade 
O suaíli não tem tons. Tem um acento de intensidade fixo que recai sobre a penúltima sílaba das 
palavras. Este acento determina a elevação de voz nessa sílaba e é reconhecido com ( ‘ ) antes da 
sílaba. 
 
Ex.: 
ku’lala = dormir (ku) 
ku’ruka = saltar (ku) 
‘lugha = língua 
 
 6 
1.5. Quantidade 
Quantidade é a geminação das vogais ou das consoantes: 
 
ii aa oo uu ei 
 
Ex.: 
bidii = esforço 
saa = relógio / hora geminação de vogais 
kondoo = carneiro 
mguu = perna / pé 
 
nne = quatro (4) → geminação de consoante 
 
 
 
1.6. Estrutura silábica 
Sílaba é um som ou um conjunto de sons que se pronunciam numa única emissão de voz. Em 
suaíli a sílaba é geralmente aberta, isto é, acaba em vogal, e é geralmente assim com quase todas 
as palavras. 
 
Estruturas de sílabas em suaíli: 
V: a kili = inteligência 
CV: ki ti = cadeira 
SV: wa tu = pessoas 
CSV: bwa na = senhor 
NCV: nde ge = pássaro 
NCSV: mbwa = cão 
 
 
Excepção: consoante nasal silábica – m / n – formam, às vezes, só por si, uma sílaba. 
 
Ex.: 
mtu = pessoa 
mguu = perna ou pé 
nchi = país 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
N = nasal (consoante) 
S = semivogal 
V = vogal 
C = consoante 
 7 
2. Elementos de Morfologia 
 
 
2.0. Definição 8 
 
2.1. Formas nominais (PN) 9 
 2.1.1. Substantivo 9 
 2.1.1.1. Prefixo nominal (PN) 9 
 a) Pares de prefixos 9 
 b) Conteúdo semântico 10 
 2.1.1.2. Tema nominal 11 
 a) Tema monossilábico 11 
 b) Tema dissilábico 11 
 c) Tema polissilábico 11 
 2.1.2. Adjectivo 12 
 2.1.3. Locativo 12 
 2.1.4. Infinitivo 14 
 
2.2. Formas pronominais (PP) 15 
 2.2.1. Pronomes pessoais 15 
 2.2.2. Conectivo 15 
 2.2.3. Possessivo 16 
 2.2.4. Demonstrativo 17 
 2.2.5. Numeral 19 
 2.2.6. Indefinido 
 
2.3. Formas verbais (PV) 23 
 2.3.1. Morfemas verbais 23
 2.3.2. Conjugação verbal 23 
 2.3.2.1. Presente do Indicativo 23 
 2.3.2.2. Passado 25 
 2.3.2.3. Futuro 27 
 2.3.2.4. Imperativo 27 
 2.3.2.5. Gerúndio 
 2.3.2.6. Acção habitual 28 
 2.3.3. Verbo Kuwa (ser, estar) 30 
 2.3.4. Verbo Kuwa na (ter, haver) 34 
 
2.4. Formas invariáveis 38 
 2.4.1. Advérbios 38 
 2.4.2. Conjunções 38 
 2.4.3. Preposições 38 
 
2.5. Interrogativas 38 
 
 
 
 
 
 
 
 8 
2. Elementos de Morfologia 
 
 
2.0. Definição 
Morfologia é a parte da linguística que estuda as regras que regem a estrutura interna das 
palavras. Estuda as regras de combinação dos morfemas para constituir palavras. 
 
Morfema – unidade mínima significativa. Pode exprimir o número, o tempo verbal, o género, a 
pessoa. 
Ex.: 
mtu = m + tu (2 morfemas) = pessoa 
 
 
 
morfema morfema 
prefixo radical 
 
m - tu → singular o radical não muda (tema) 
wa - tu → plural 
 
kitabu = livro 
kitabu < ki - tabu → singular 
vitabu < vi - tabu → plural 
 
O suaíli é uma língua de classes nominais. Classes nominais – categorias morfológicas em que 
se agrupam as palavras por meio de prefixo. 
Ex.: m- → prefixo da classe 1, substantivos que designam seres humanos. 
 
classe 1: m- singular 
classe 2: wa- plural 
 
 
Em suaíli distinguem-se três principais formas gramaticais segundo o tipo de prefixo que tomam: 
− formas nominais → prefixo nominal (PN) 
− formas pronominais →prefixo pronominal (PP) 
− formas verbais → prefixo verbal (PV) 
 
 
PN PP PV 
(Prefixo Nominal) (Prefixo Pronominal) (Prefixo Verbal) 
substantivo pronome pessoal verbos conjugados 
adjectivo pronome possessivo 
locativo conectivo 
infinitivo numeral 
 demonstrativo 
 indefinido 
 
 
Além destas formas existem, em suaíli, formas invariáveis que não têm prefixo: advérbios, 
preposições e conjunções. 
O prefixo é um morfema importante no suaíli. 
 9 
Lista das classes nominais e Prefixos Nominais (PN) 
classes prefixos exemplos significado 
1 a) m- ; mw- mtu, mwana pessoa, filho 
2 wa- watu, wana pessoas, filhos 
3 a) m- ; mw- mti, mwaka árvore, ano 
4 mi- miti, miaka árvores, anos 
5 ji- ; Ø- jiwe, goti pedra, joelho 
6 ma- mawe, magoti pedras, joelhos 
7 a) ki- ; ch- kitabu, chakula livro, comida 
8 a) vi- ; vy- vitabu, vyakula livros, comidas 
9 b) n- ; m- ; ny- ; Ø- ndege, mbwa, nyoka, simba pássaro, cão, cobra, leão 
10 b) n- ; m- ; ny- ; Ø- ndege, mbwa, nyoka, simba pássaros, cães, cobras, leões 
11 u- ukuta parede 
14 u- uzuri beleza 
15 ku- kusema falar, dizer 
 a) Quando o radical começa com vogal utiliza-se a segunda forma. 
 b) Quando o radical começa com vogal utiliza-se o prefixo ny-. Ex.: ny oka (cobra). 
 
O suaíli não tem as classes 12 e 13. 
 
 
 
2.1. Formas nominais (PN) 
As formas nominais são: substantivos, adjectivos, locativo e infinitivo. 
 
2.1.1. Substantivo 
É constituído por um prefixo nominal e um tema nominal. 
 
 
 
 
Ex.: m - toto criança 
 ki - tabu livro 
 n - dege pássaro 
 
 
2.1.1.1. Prefixo nominal (PN) 
Estes prefixos aparecem por pares para indicar o singular e o plural dos substantivos. 
 
a) Pares de prefixos: 
 
 singular plural 
classes 1 e 2: m-; mw- wa- 
classes 3 e 4: m-; mw- mi- 
classes 5 e 6: ji-; Ø- ma- 
classes 7 e 8: ki-; ch- vi-; vy- 
classes 9 e 10: n- ; m- ; ny- ; Ø- n- ; m- ; ny- ; Ø- 
classes 11 e 10: u- n- ; m- ; ny- ; Ø- 
classe 14: u- não tem plural; contém os substantivos abstractos 
classe 15: ku- não tem plural; infinitivo dos verbos 
 
PN + tema nominal 
 10 
b) Conteúdo semântico: 
Os substantivos agrupam-se nas classes segundo o seu conteúdo semântico. 
 
classes prefixos número conteúdo semântico 
1 a) m- ; mw- singular 
2 wa- plural 
seres humanos, animais personificados 
3 a) m- ; mw- singular 
4 mi- plural 
plantas, árvores, algumas partes do corpo humano, 
coisas que se estendem e alguns objectos. 
5 ji- ; Ø- singular 
6 ma- plural 
partes do corpo humano, funções, laços parentais, 
frutos e alguns objectos. 
7 a) ki- ; ch- singular 
8 a) vi- ; vy- plural 
objectos usuais e algumas partes do corpo humano. 
9 b) n- ; m- ; ny- ; Ø- singular 
10 b) n- ; m- ; ny- ; Ø- plural 
animais e substantivos invariáveis (singular e plural 
iguais) 
11 u- singular 
10 b) n- ; m- ; ny- ; Ø- plural 
algumas partes do corpo humano e certos objectos 
14 u- noções abstractas e substantivos invariáveis 
15 ku- infinitivo dos verbos 
a) Quando o radical começa com vogal utiliza-se a segunda forma. 
b) Quando o radical começa com vogal utiliza-se o prefixo ny-. Ex.: ny oka (cobra). 
 
Exemplos: 
� Classes 1/2 � m-, mw- / wa- (ser humanos e animais personificados): 
 cl. 1 cl. 2 
 mtu (pessoa) watu (pessoas) 
 mwana (filho) wana (filhos) 
 
� Classes 3/4 � m-, mw- / mi- (plantas, árvores, algumas partes do corpo 
humano, coisas que se estendem e alguns objectos): 
 cl. 3 cl. 4 
 mmea (planta) mimea (plantas) 
 mwaka (ano) miaka (anos) 
 
� Classes 5/6 � ji-, Ø- / ma- (partes do corpo humano, funções, laços 
parentais, frutos e alguns objectos): 
 cl. 5 cl. 6 
 ji no (dente) meno (dentes) = ma+ino 
 ausência de PN + tema nominal 
 goti (joelho) magoti (joelhos) 
 
Alguns substantivos aparecem apenas na classe 6. Designam alguns líquidos, substantivos 
colectivos: 
maji (água); maziwa (leite); mafuta (óleo); maisha (vida) 
 
� Classes 7/8 � ki-, ch- / vi-, vy- (objectos usuais e algumas partes do corpo 
humano): 
 cl. 7 cl. 8 
 ki tabu (livro) vitabu (livros) 
 chakula (comida) vyakula (comidas) 
 11 
� Classes 9/10 � n-, m-, ny-, Ø- / n-, m-, ny-, Ø- (animais e substantivos 
invariáveis): 
 cl. 9 cl. 10 
 ndege (pássaro) ndege (pássaros) 
 mbuzi (cabra) mbuzi (cabras) 
 nyumba (casa) nyumba (casas) 
 simba (leão) simba (leões) 
 
� Classes 11/10 � u- / n-, m-, ny-, Ø- (algumas partes do corpo humano e 
certos objectos): 
 cl. 11 cl. 10 
 udevu (barba) ndevu (barbas) 
 ubale (fatia) mbale (fatias) 
 uzi (fio) nyuzi (fios) 
 ukuta (parede) kuta (paredes) 
 
� Classe 14 � u- (noções abstractas e invariáveis): 
 utoto (felicidade) 
 urafiki (amizade) 
 
� Classe 15 � ku- (infinitivo dos verbos e não tem plural): 
 kusema (falar) 
 kusoma (estudar, ler) 
 
 
2.1.1.2. Tema nominal 
Elemento invariável do substantivo. Pode ser monossilábico, dissilábico ou polissilábico. 
 
 
 
 
a) Tema monossilábico 
É constituído por uma sílaba. Pode ser constituído por: 
 
� CV m-tu (pessoa) 
 
� CSV m-bwa (cão) 
 
b) Tema dissilábico 
Pode ser constituído por: 
 
� CVCV m-toto (criança) 
 
� CVNCV ki-tanda (cama) 
 
� VCV mw-aka (ano) 
 
� CSVCV Ø-bwana (senhor) 
 
c) Tema polissilábico 
 n-guruwe (porco) 
PN + tema nominal 
N = nasal (consoante) 
S = semivogal 
V = vogal 
C = consoante 
 12 
2.1.2. Adjectivo 
Em suaíli o adjectivo é constituído por: 
 
 
 
 
O tema adjectival concorda com o substantivo e toma o mesmo prefixo. 
Ex.: 
-dogo (pequeno) - tema adjectival 
kitabu (livro) - substantivo 
 
-zuri (bonito, bom) 
mji (cidade) 
 
A língua suaíli tem um número reduzido/limitado de adjectivos. Os mais usados são: 
-zuri = bonito, bom -ema = gentil, bom 
-kubwa = grande -dogo = pequeno 
-fupi = curto, baixo -refu = comprido, alto 
-gumu = duro, difícil -epesi = leve, fácil 
-zee = velho -pya = novo 
-baya = mau -vivu = preguiçoso 
-eusi = preto -eupe = branco 
-nene = gordo -kali = severo, amargo 
-kuu = principal 
 
(ver pág. 26 do livro de textos) 
 
Em suaíli há também adjectivos de origem árabe. Estes são invariáveis, não têm prefixo: 
hodari = corajoso laini = macio, doce 
ghali = caro rahisi = barato 
safi = limpo tele = cheio 
bora = melhor 
 
 
 
2.1.3. Locativo 
O locativo serve para indicar o lugar. Trata-se de uma forma complexa constituída por um 
substantivo mais o sufixo -ni. 
 
O locativo indica a superfície, direcção e interioridade. 
Superfície = em cima de, sobre, em 
Direcção = para, a, de (sair) 
Interioridade = em, dentro de 
 
Ex.: 
Superfície: 
 Kitabu kiko mezani. = O livro está sobre a mesa. 
 
 mezani = meza + ni (sobre a mesa) 
 
 
 substantivo + locativo 
PN + tema adjectival 
Ki tabu kidogo (livro pequeno) 
mji mzuri (cidade bonita) 
substantivo + NI 
 13 
Direcção: 
 Mtoto anaenda chuoni. = A criança vai para a escola. 
 
Interioridade: 
 Mama yuko nyumbani. = A mãe está em casa. 
 
 
Algumas formas concordam com o locativo por meio de prefixos das classes: 
Classe 16 pa- (superfície) 
Classe 17 ku- (direcção) 
Classe 18 m- (interior) 
 
Ex.: 
Mezani ni pazuri. = Sobre a mesa está bonito. (-zuri = bonito, bom) 
Nyumbani ni mzuri. = O interior da casa está bonito. 
 
 
 
Tema: Onde está....? 
 
 
 
 Uso do locativo: -ni 
 
 
 
1. Superfície (em cima de, sobre, em) 
 Kitabu kiko mezani. = O livro está na mesa. 
 Kitabu kiko juu ya meza. = O livro está em cima de / sobre a mesa. 
 
 P: Kitabu kiko wapi? = Onde está o livro? 
 R: Kitabu kiko mezani. = O livro está em cima da mesa. 
 
 
2. Direcção (para, a, de (sair)) 
 Mwanafunzi anaenda shuleni. = O aluno vai à escola. 
 
 P: Mwanafunzi anaenda wapi? = Onde vai o aluno? 
 R: Mwanafunzi anaenda shuleni / chuoni. = O aluno vai à escola. 
 
 
3. Interioridade (em, dentro de) 
 Mama yuko nyumbani. = A mãe está em casa. 
 Mama yuko katika nyumba. = A mãe está dentro decasa. 
 
 P: Mama yuko wapi? = Onde está a mãe? 
 R: Mama yuko nyumbani. = A mãe está em casa. 
 
 
 
 
 
WAPI ? 
(onde?) 
 
 14 
2.1.4. Infinitivo 
É uma forma mista nomino-verbal. Contém um prefixo nominal (classe 15), radical e vogal final. 
 
 
 
 
O infinitivo pode desempenhar a função de sujeito ou de complemento de objecto. 
 
Ex.: 
Kusema = ku + sem + a (falar) 
Kutoka = ku + tok + a (sair) 
 
Ku imba ni kuzuri. = cantar é bom. 
 
 
O adjectivo concorda com o verbo, que nesta frase desempenha a função de sujeito. 
 
 
Ninapenda kuimba. = gosto de cantar. 
Yeye anapenda sana kuogelea = ele gosta muito de correr. 
 
 
Aqui desempenha a função de complemento de objecto. 
 
 
 
 
 
RESUMO 
 
Formas nominais (PN) 
Substantivo PN + tema nominal 
Adjectivo PN + tema adjectival concorda com o prefixo do substantivo 
Locativo substantivo + ni indica a superfície, a direcção, o interior 
Infinitivo Ku + radical + vogal final 
 
 
Ex.: 
Substantivo → ki tabu (livro) 
 
Adjectivo → ki tabu kidogo, kizuri (livro pequeno, bonito) 
 
Locativo → kitabu kiko mezani (o livro está sobre a mesa) 
 → mtoto anaenda shuleni (a criança vai à escola) 
 → kitabu kiko nyumbani (o livro está em (dentro de) casa) 
 
Infinitivo → ku + sem + a (falar) 
 
 
 
PN cl.15 + radical + vogal final 
 15 
2.2. Formas pronominais (PP) 
As formas pronominais são: pronome pessoal, conectivo, possessivo, demonstrativo, numeral e 
indefinido. 
 
 
2.2.1. Pronomes pessoais 
 
Pronomes Pessoais 
mimi eu 
wewe tu 
yeye ele, ela 
sisi nós 
ninyi vós 
wao eles, elas 
 
 
Os pronomes pessoais desempenham a função de sujeito ou complemento directo ou indirecto. 
Podem colocar-se antes ou depois do verbo. 
 
Ex.: 
Mimi ninasema = eu falo Sisi tuna vitabu = nós temos livros 
Wewe unaenda chuoni = tu vais à escola Ninyi ni maskini = vós sois pobres 
Yeye anasoma kitabu = ele lê o livro Wao hawana fedha = eles não têm dinheiro 
 
 
2.2.2. Conectivo 
O conectivo é um elemento de ligação entre duas palavras ou dois grupos de palavras. O 
conectivo indica a origem, a pertença, a dependência e o destino. A sua estrutura é a seguinte: 
 
 
 
 
 
Estes prefixos pronominais variam com as classes: 
 
Classes PN PP Exemplos 
1 m-; mw- wa Mtoto wa Maria. (A criança de Maria) 
2 wa- wa Watoto wa Ana. (As crianças de Ana) 
3 m-; mw- wa Mji wa Lisboa. (A cidade de Lisboa) 
4 mi- ya Miji ya Lisboa na Porto. (As cidades de Lisboa e Porto) 
5 ji-; Ø- la Jiwe la ... (A pedra de ... ) 
6 ma- ya Mawe ya ... (As pedras de ... ) 
7 ki-; ch- cha Kitabu cha João. (O livro de João) 
8 vi-; vy- vya Vitabu vya João. (Os livros de João) 
9 n-; m-; ny-; Ø- ya Nyumba ya Maria. (A casa de Maria) 
10 n-; m-; ny-; Ø- za 
Nyumba za Maria na Pedro. (As casas de Maria e Pedro) 
Nyuzi za ... (Os fios de ... ) 
11 u- wa Uzi wa ... (O fio de ... ) 
14 u- wa Uzuri wa ... (A beleza de ... ) 
15 ku- kwa Kuimba kwa ... (A maneira de contar de ... ) 
PP + -a 
(de) 
 16 
2.2.3. Possessivo 
O possessivo é constituído pelo prefixo prenominal e tema possessivo. O prefixo prenominal 
permite a concordância com o substantivo precedente, pois o possessivo coloca-se depois do 
substantivo. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tabela exemplificativa 
 
 Tema Possessivo 
-angu -ako -ake -etu -enu -ao 
cl. PP Substantivo 
(meu) (teu) (dele) (nosso) (vosso) (deles) 
1 w- Mtoto (filho) wangu wako wake wetu wenu wao 
2 w- Watoto (filhos) wangu wako wake wetu wenu wao 
3 w- Mji (cidade) wangu wako wake wetu wenu wao 
4 y- Miji (cidades) yangu yako yake yetu yenu yao 
5 l- Jiwe (pedra) langu lako lake letu lenu lao 
6 y- Mawe (pedras) yangu yako yake yetu yenu yao 
7 ch- Kitabu (livro) cangu chako chake chetu chenu chao 
8 vy- Vitabu (livros) vyangu vyako vyake vyetu vyenu vyao 
9 y- Mbwa (cão) yangu yako yake yetu yenu yao 
10 z- Mbwa (cães) zangu zako zake zetu zenu zao 
11 w- Ulimi (língua) wangu wako wake wetu wenu wao 
14 w- Utoto (infância) wangu wako wake wetu wenu wao 
15 kw- Kuimba (cantar) kwangu kwako kwake kwetu kwenu kwao 
 
Ex.: Mke wangu. = a minha esposa Kitabu chetu. = o nosso livro 
 Mji wako. = a tua cidade Nyumba yenu. = a vossa casa 
 Jina lake. = o seu nome / o nome dele Mbwa yao. = o cão deles 
 
PP - Prefixo Pronominal 
cl. PP 
1 w- 
2 w- 
3 w- 
4 y- 
5 l- 
6 y- 
7 ch- 
8 vy- 
9 y- 
10 z- 
11 w- 
14 w- 
15 kw- 
Tema Possessivo 
-angu meu, minha 
-ako teu, tua 
-ake seu, sua, dele, dela 
-etu nosso, nossa 
-enu vosso, vossa 
-ao seus, suas, deles, delas 
PP + Tema possessivo 
 17 
2.2.4. Demonstrativo 
A língua suaíli tem 3 tipos de demonstrativo: proximidade, afastamento e referência 
 
 
2.2.4.1. Demonstrativo de Proximidade – este, esta, estes, estas 
O demonstrativo de proximidade indica uma posição próxima da pessoa que fala. Coloca-se 
sempre à direita e concorda com o substantivo precedente. Apresenta a estrutura: 
 
 
 
 
 
− O Prefixo Pronominal é o prefixo de concordância e depende do prefixo precedente. 
− A vogal deve ser idêntica ao prefixo de concordância. 
 
Ex.: 
Cl. 1 – mtoto huyu (esta criança) → h + u + yu → h + vogal + Pr. cl.1 
Cl. 2 – watu hawa (estas pessoas) → h + a + wa → h + vogal + Pr. cl 2 
Cl. 3 – mji huu (esta cidade) → h + u + u → h + vogal + Pr. cl 3 
Cl. 4 – miji hii (estas cidades) → h + i + i → h + vogal + Pr. cl 4 
Cl. 5 – jino hili (aquele dente) → h + i + li → h + vogal + Pr. cl 5 
Cl. 6 – meno haya (aqueles dentes) → h + a + ya → h + vogal + Pr. cl 6 
Cl. 7 – kitabu hiki (este livro) → h + i + ki → h + vogal + Pr. cl 7 
Cl. 8 – vitabu hivi (estes livros) → h + i + vi → h + vogal + Pr. cl 8 
Cl. 9 – nyumba hii (esta casa) → h + i + i → h + vogal + Pr. cl 9 
Cl. 10 – nyumba hizi (estas casas) → h + i + zi → h + vogal + Pr. cl 10 
 
 
2.2.4.2. Demonstrativo de afastamento – esse, essa, esses, essas 
Indica uma posição afastada da pessoa que fala. Apresenta a estrutura: 
 
 
 
 
 
 
Ex.: 
Cl. 1 – mtu yule (essa pessoa) → yu + le 
Cl. 2 – watu wale (essas pessoas) → wa + le 
Cl. 3 – mji ule (esa cidade) → u + le 
Cl. 4 – miji ile (essas cidades) → i + le 
Cl. 5 – jino lile (esse dente) → li + le 
Cl. 6 – meno yale (esses dentes) → ya + le 
Cl. 7 – kitabu kile (esse livro) → ki + le 
Cl. 8 – vitabu vyle (esses livros) → vy + le 
Cl. 9 – nyumba ile (essa casa) → i + le 
Cl. 10 – nyumba zile (essas casas) → zi + le 
 
 
 
 
 
H + vogal + Prefixo Pronominal 
Prefixo Pronominal + LE 
 18 
2.2.4.3. Demonstrativo de referência – aquele, aquela, aqueles, aquelas 
Indica a referência ou uma posição afastada da pessoa que fala e da pessoa com quem fala. 
Apresenta a estrutura: 
 
 
 
 
− A vogal tem de ser idêntica à vogal do Prefixo Pronominal, ou seja, é igual ao demonstrativo 
de proximidade mais O. 
 
 
Ex.: 
Cl. 1 – mtu huyo (aquela pessoa) → h + u + yu + o → aqui cai o u 
Cl. 2 – watu hawo (aquelas pessoas) → h + a + wa + o → aqui cai o a 
Cl. 3 – mji huo (aquela cidade) → h + u + u + o → aqui cai o u 
Cl. 4 – miji hiyo (aquelas cidades) → h + i + i + o → quando existem dois i o 2º fica y 
 antes de vogal diferente de i 
Cl. 5 – jino hilo (aquele dente) → h + i + li + o → aqui cai o i 
Cl. 6 – meno hayo (aqueles dentes) → h + a + ya + o → aqui cai o a 
Cl. 7 – kitabu hicho (aquele livro) → h + i + ki + o → cai o i e antes de vogal diferente de 
 i o P.P. é o ch 
Cl. 8 – vitabu hivyo (aqueles livros) → h + i +vi + o → cai o i e antes de vogal diferente de 
 i o P.P. é o vy 
Cl. 9 – nyumba hiyo (aquela casa) → h + i + i + o → quando existem dois i o 2º fica y 
 antes de vogal diferente de i 
Cl. 10 – nyumba hizo (aquelas casas)→ h + i + zi + o → aqui cai o i 
 
 
 
DEMONSTRATIVO 
Proximidade Afastamento Referência 
(este) (esse) (aquele) Classes 
H+vogal+PP PP+LE H+vogal+PP+O 
1 huyu yule huyo 
2 hawa wale hawo 
3 huu ule huo 
4 hii ile hiyo 
5 hili lile hilo 
6 haya yale hayo 
7 hiki kile hicho 
8 hivi vyle hivyo 
9 hii ile hiyo 
10hizi zile hizo 
 
 
 
 
 
 
 
H + vogal + PP + O 
 19 
2.2.5. Numeral 
O numeral serve para indicar o número. Existem vários tipos de numerais: numeral cardinal, 
numeral ordinal, numeral absoluto e numeral multiplicativo. O numeral coloca-se à direita do 
substantivo. 
 
 
2.2.5.1. Numeral Cardinal 
− Os numerais cardinais de 1 a 5 e 8 têm prefixo, permitem concordância. Tomam o mesmo 
prefixo do substantivo precedente. 
 
 
 
 
 
− Os numerais de 6, 7 e 9 não tomam prefixo. São invariáveis. 
 
 
Ex.: 
M toto mmoja = uma criança 
Watoto wamoja = umas crianças 
Watoto wawili = duas crianças 
 
Ki tabu Ki moja = um livro 
Vi tabu Viwili = dois livros 
 
 
1. -moja mtu mmoja = uma pessoa 
2. -wili watu wawili = duas pessoas 
3. -tatu vitabu vitatu = três livros 
4. -nne vitabu vinne = quatro livros 
5. -tano miji mitano = cinco cidades 
6. sita miji sita = seis cidades → não tem prefixo 
7. saba mawe saba = sete pedras → não tem prefixo 
8. -nane mawe manane = oito pedras 
9. tisa nyoka tisa = nove cobras → não tem prefixo 
10. kumi nyoka kumi = dez cobras → não tem prefixo 
 
 
Alguns numerais de origem árabe entram no Suaíli: 
20 - ishirini 
30 - thelathini 
40 - arobaini 
50 - hamsini 
60 - sitini 
70 - sabini 
80 - themanini 
90 - tisini 
 
 
 
 
 
PN + tema numeral 
 20 
2.2.5.2. Numeral Absoluto 
Indica a forma de contar sem fazer referências a um determinado objecto ou ser. 
 
1 - Moja 
2 - Mbili 
3 - Tatu 
4 - Nne 
5 - Tano 
6 - Sita 
7 - Saba 
8 - Nane 
9 - Tisa 
10 - Kumi 
11 - Kumi na moja 
12 - Kumi na mbili 
13 - Kumi na tatu 
14 - Kumi na nne 
15 - Kumi na tano 
16 - Kumi na sita 
17 - Kumi na saba 
18 - Kumi na nane 
19 - Kumi na tisa 
 
 
20 - Ishirini 
21 - Ishirini na moja 
22 - Ishirini na mbili 
(……) 
30 - Thelathini 
31 - Thelathini na moja 
32 - Thelathini na mbili 
(……) 
40 - Arobaini 
41 - Arobaini na moja 
(……) 
50 - Hamsini 
60 - Sitini 
70 - Sabini 
80 - Themanini 
90 - Tisini 
 
 
100 - Mia moja 
200 - Mia mbili 
300 - Mia tatu 
400 - Mia nne 
500 - Mia tano 
(……) 
1.000 - Elfu moja 
2.000 - Elfu mbili 
3.000 - Elfu tatu 
(……) 
1.000.000 - Milioni 
 
 
 
Na construção de um numeral a conjunção “na” (e) só aparece na última ligação. 
Ex.: 
95 - Tisini na tano 
101 - Mia moja na moja 
384 - Mia tatu themanini na nne 
726 - Mia saba ishiri na sita 
1.391 - Elfu moja mia tatu tisni na moja 
2.007 - Elfu mbili na saba 
 
 
 
2.2.5.3. Numeral Ordinal 
Serve para indicar a ordem e é constituído por conectivo e numeral absoluto. 
 
 
 
 
 
 
conectivo + numeral absoluto 
 21 
1º - -a kwanza 6º - -a sita 11º - -a kumi na moja 
2º - -a pili 7º - -a saba 12º - -a kumi na mbili 
3º - -a tatu 8º - -a nane 20º - -a ishirini 
4º - -a nne 9º - -a tisa 21º - -a ishirini na moja 
5º - -a tano 10º - -a kumi 30º - -a thelathini 
 
 
 
Ex.: 
Mji wa tatu = terceira cidade 
Kitabu cha nne = quarto livro 
Nyumba ya sita = sexta casa 
Tuko wa kwanza = somos o primeiro 
Mtu wa kwanza = primeira pessoa 
Nyumba ya pili = segunda casa 
Daraja la nne = 4ª classe 
 
 
 
2.2.5.4. Numeral Multiplicativo 
Serve para exprimir o número de vezes. É construído pela palavra “mara” seguida do numeral 
absoluto. 
 
 
 
 
 
Ex.: 
Mara tatu = 3 vezes 
Mara saba = 7 vezes 
Mara kumi = 10 vezes 
 
Niliandika mara saba neno mara tatu. = escrevi 7 vezes a palavra 3 vezes. 
Sikuwa mtu wa kwanza kufika chuoni. = não fui a 1ª pessoa a chegar à escola. 
 
 
 
 
 
2.2.6. Indefinido 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
mara + numeral absoluto 
 22 
RESUMO 
 
Formas pronominais (PP) 
Pronome pessoal 
Desempenha a função de sujeito ou 
complemento directo ou indirecto. 
Pode colocar-se antes ou depois do 
verbo. 
Conectivo (de) PP + -a 
Elemento de ligação entre duas 
palavras ou dois grupos de 
palavras; indica a origem, a 
pertença, a dependência e o 
destino. Varia com as classes. 
Pronome possessivo PP + tema possessivo 
Coloca-se depois do substantivo e 
concorda com este. 
Proximidade 
(este) 
H- + vogal + PP 
Indica uma posição próxima da 
pessoa que fala. Coloca-se à direita 
do substantivo e concorda com 
este. A vogal é igual à do PP. 
Afastamento 
(esse) 
PP + -LE 
Indica uma posição afastada da 
pessoa que fala. 
Demonstrativo 
Referência 
(aquele) 
H- + vogal + PP + -O 
Indica uma posição afastada da 
pessoa que fala e com quem fala. A 
vogal é igual ao PP. 
Cardinal 
PN + tema numeral 
(1 a 5 e 8) 
Indica o número. Todos os 
numerais colocam-se à direita do 
substantivo e concordam com este. 
Absoluto 
Indica a forma de contar sem 
referência a um objecto ou ser. 
Ordinal conectivo + numeral absoluto Indica a ordem. 
Numeral 
Multiplicativo mara + numeral absoluto Indica o número de vezes. 
Indefinido 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 23 
2.3. Formas verbais 
 
 
2.3.1. Morfemas verbais 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.3.2. Conjugação verbal 
 
2.3.2.1. Presente do Indicativo 
 
1. Forma positiva 
Para conjugar o verbo no presente do indicativo é preciso substituir o prefixo ku- do infinitivo 
pelo pronome pessoal ou prefixo verbal e acrescentar a marca do presente -na-, o radical e a 
vogal final. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kusema (falar, dizer) Kununua (comprar) 
ninasema (falo) ninanunua ni-na-nunu-a 
unasema (falas) unanunua u-na-nunu-a 
anasema (fala) ananunua a-na-nunu-a 
tunasema (falamos) tunanunua tu-na-nunu-a 
mnasema (falais) mnanunua m-na-nunu-a 
wanasema (falam) wananunua wa-na-nunu-a 
 
 Kusafiri (viajar) 
Ninasafiri ni-na-safir-i 
Unasafiri u-na-safir-i 
Anasafiri a-na-safir-i 
Tunasafiri tu-na-safir-i 
Mnasafiri m-na-safir-i 
Wanasafiri wa-na-safir-i 
 
O verbo concorda com o substantivo precedente, ou seja, toma o prefixo da mesma classe. 
Ex.: 
Mtoto ananunua kitabu. A criança compra o livro. 
Watoto wananunua vitabu. As crianças compram os livros. 
Prefixo Verbal (PV) 
ni- 
u- 
a- 
tu- 
m- 
wa- 
Marca do tempo presente 
-NA- 
 
 
Prefixo verbal + NA + radical + vogal final 
( tu-na-sem-a ) 
24 
2. Forma negativa 
Para conjugar um verbo suaíli no presente do indicativo na forma negativa é preciso colocar no 
início do verbo o elemento de negação Ha-, acrescentar o pronome pessoal ou prefixo verbal, 
seguido do radical e da vogal final “i” que substitui a vogal “a” do infinitivo. Com a excepção 
de: 
 
− 1ª pessoa do singular → SI (=ha+ni) + RADICAL + I 
− 2ª pessoa do singular → HU (=ha+u) + RADICAL + I 
− 3ª pessoa do singular → HA (=ha+a) + RADICAL + I 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kusema (falar, dizer) Kusafiri (viajar) 
 
Sisemi (não falo) Sisafiri si-safir-i 
Husemi (não falas) Husafiri hu-safir-i 
Hasemi (não fala) Hasafiri ha-safir-i 
Hatusemi (não falamos) Hatusafiri ha-tu-safir-i 
Hamsemi (não falais) Hamsafiri ha-m-safir-i 
Hawasemi (não falam) Hawasafiri ha-wa-safir-i 
 
 
Kununua (comprar) 
 
 Negativa Afirmativa 
Sinunui (si-nunu-i) Ninanunua (ni-na-nunu-a) 
Hununui (hu-nunu-i) Unanunua (u-na-nunu-a) 
Hanunui (ha-nunu-i) Ananunua (a-na-nunu-a) 
Hatununui (ha-tu-nunu-i) Tunanunua (tu-na-nunu-a) 
Hamnunui (ha-m-nunu-i) Mnanunua (m-na-nunu-a) 
Hawanunui (ha-wa-nunu-i) Wananunua (wa-na-nunu-a) 
 
 
Kusema (falar) Kusafiri (viajar) 
Afirmativa Negativa Afirmativa Negativa 
ninasema sisemi ninasafiri sisafiri 
unasema husemi unasafiri husafiri 
anasema hasemi anasafiri hasafiri 
tunasema hatusemi tunasafiri hatusafiri 
mnasema hamsemi mnasafiri hamsafiri 
wanasema hawasemi wanasafiri hawasafiri 
 
 
Nota: Os verbos monossilábicos podem ser conjugados com o prefixo “KU- “. 
 Ex.: Kula = comer → ninala ou ninakula (eu como) 
Marca da negativa 
HA- 
 
HA + Prefixo verbal + radical + vogal final 
( ha-tu-sem-i ) 
 25 
2.3.2.2. Passado 
 
1. Forma positiva 
O suaíli tem três tipos de passado: 
− passado recente 
− passado afastado 
− passado narrativo 
 
 
1.1. Passado Recente 
O passado recente traduz uma acção feita à pouco tempo, e tem como marca -me-. É formado 
por: 
 
 
 
 
 
 
kuimba (cantar) kufika (chegar) kusamehe (perdoar) 
 
ni-me-imba (cantei) nimefika nimesamehe 
u-me-imba (cantaste) umefika umesamehe 
a-me-imba (cantou) amefika amesamehe 
tu-me-imba (cantámos) tumefika tumesamehe 
m-me-imba (cantasteis) mmefika mmesamehe 
wa-me-imba (cantaram) wamefika wamesamehe 
 
 
 
1.2. Passado Afastado 
A marca - li - indica uma acção feita no passado completamente concluída. Ex.: Ontem. Ou seja, 
 uma acção feita à 1 hora = passado recente → -me- 
 uma acção feita ontem = passado afastado → -li - 
 
 
 
 
 
 
kuimba (cantar) kufika (chegar) kufikiri (reflectir) 
 
ni-li -imba (cantei) nilifika nilifikiri 
u-li -imba (cantaste) ulifika ulifikiri 
a-li -imba (cantou) alifika alifikiri 
tu-li -imba (cantámos) tulifika tulifikiri 
m-li -imba (cantasteis) mlifika mlifikiri 
wa-li -imba (cantaram) walifika walifikiri 
 
 
 
 
Prefixo verbal + ME + radical + vogal final 
(tu-me-imb-a ) 
Marca do passado recente: 
-ME- 
Marca do passado afastado: 
-LI- 
Prefixo verbal + LI + radical + vogal final 
(tu-li-imb-a ) 
 26 
1.3. Passado Narrativo 
A marca - ka- utiliza-se no discurso narrativo e situa a narração num momento passado. 
 
 
 
 
 
 
 
kuimba (cantar) kufika (chegar) 
 
ni-ka-imba (cantei) nikafika 
u-ka-imba (cantaste) ukafika 
a-ka-imba (cantou) akafika 
tu-ka-imba (cantámos) tukafika 
m-ka-imba (cantasteis) mkafika 
wa-ka-imba (cantaram) wakafika 
 
 
 
2. Forma negativa 
A forma negativa é comum aos três tipos de passado e forma-se: 
 
 
 
 
 
 
 
kuimba (cantar) kufika (chegar) 
 
si-ku-imba sikufika 
hu-ku-imba hukufika 
ha-ku-imba hakufika 
ha-tu-ku-imba hatukufika 
ha-m-ku-imba hamkufika 
ha-wa-ku-imba hawakufika 
 
 
 
Conjugação do Passado: 
 
Forma positiva 
Recente Afastado Narrativo 
Forma negativa 
ni-me-imba ni-li -imba ni-ka-imba si-ku-imba 
u-me-imba u-li -imba u-ka-imba hu-ku-imba 
a-me-imba a-li -imba a-ka-imba ha-ku-imba 
tu-me-imba tu-li -imba tu-ka-imba hatu-ku-imba 
m-me-imba m-li -imba m-ka-imba ham-ku-imba 
wa-me-imba wa-li -imba wa-ka-imba hawa-ku-imba 
 
HA + Prefixo verbal + KU + radical + vogal final 
( ha-tu-ku-imb-a ) 
Marca do passado narrativo: 
-KA- 
Prefixo verbal + KA + radical + vogal final 
(tu-ka-imb-a ) 
Marca da negativa 
-KU- 
 27 
2.3.2.3. Futuro 
 
1. Forma positiva 
 
 
 
 
 
 
kucheza (jogar; dançar) kuimba (cantar) 
 
Ni-ta-cheza (jogarei) nitaimba (cantarei) 
U-ta-cheza (jogarás) utaimba (cantarás) 
A-ta-cheza (jogará) ataimba (cantará) 
Tu-ta-cheza (jogaremos) tutaimba (cantaremos) 
M-ta-cheza (jogareis) mtaimba (cantareis) 
Wa-ta-cheza (jogarão) wataimba (cantarão) 
 
 
 
2. Forma negativa 
 
 
 
 
 
 
Kucheza (jogar; dançar) Kufikiri (reflectir/pensar) 
 
Si-ta-cheza (não jogarei) Sitafikiri 
Hu-ta-cheza (não jogarás) Hutafikiri 
Ha-ta-cheza (não jogará) Hatafikiri 
Ha-tu-ta-cheza (não jogaremos) Hatutafikiri 
Ha-m-ta-cheza (não jogareis) Hamtafikiri 
Ha-wa-ta-cheza (não jogarão) Hawatafikiri 
 
 
 
2.3.2.4. Imperativo 
 
1. Singular 
Forma-se com o radical do verbo. 
 
 
 
 
 
kueleza (explicar) kubaki (ficar) kucheza (jogar; dançar) 
 
eleza (explica) baki (fica) cheza (joga) 
 
Pronome pessoal + TA + radical + vogal final 
( tu-ta-chez-a ) 
HA + Pronome pessoal + TA + radical + vogal final 
( ha-tu-ta-chez-a ) 
radical do verbo 
 28 
2. Plural 
Forma-se com o radical do verbo seguido do sufixo -ni. Quando a vogal final do radical é “a”, 
muda para “e”. 
 
 
 
 
 
kueleza (explicar) kubaki (ficar) kucheza (jogar; dançar) 
 
eleze-ni (expliquem) bakini (fiquem) chezeni (joguem) 
 
 
 
3. Formas irregulares 
 
 kuja (vir) kuenda (vir) kuleta (trazer) 
singular: njoo nenda lete 
plural: njoni nendeni leteni 
 
 
 
 
 
 
2.3.2.5. Gerúndio 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.3.2.6. Acção habitual 
Uma acção habitual referida na 3ª pessoa, singular ou plural, é construída com o prefixo HU- 
seguido do radical do verbo. 
 
 
 
 
 
Ex.: 
Huamka = acordar habitualmente / costumam acordar 
Huenda = ir habitualmente / costumam ir 
Huimba = cantar habitualmente / costumam cantar 
 
 
 
 
 
 
HU– + radical do verbo 
radical do verbo + ni 
 29 
RESUMO 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kuimba - cantar 
PRESENTE PASSADO 
Formas Forma positiva 
positiva negativa Recente Afastado Narrativo 
Forma 
negativa 
ni-na-imba si-imb-i ni-me-imba ni-li -imba ni-ka-imba si-ku-imba 
u-na-imba hu-imb-i u-me-imba u-li -imba u-ka-imba hu-ku-imba 
a-na-imba ha-imb-i a-me-imba a-li -imba a-ka-imba ha-ku-imba 
tu-na-imba ha-tu-imb-i tu-me-imba tu-li -imba tu-ka-imba hatu-ku-imba 
m-na-imba ha-m-imb-i m-me-imba m-li -imba m-ka-imba ham-ku-imba 
wa-na-imba ha-wa-imb-i wa-me-imba wa-li -imba wa-ka-imba hawa-ku-imba 
 
FUTURO IMPERATIVO 
Formas singular plural 
positiva negativa imba imbeni 
ni-ta-imba si-ta-imba 
u-ta-imba hu-ta-imba 
a-ta-imba ha-ta-imba 
tu-ta-imba hatu-ta-imba 
m-ta-imba ham-ta-imba 
wa-ta-imba hawa-ta-imba 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tempo verbal Marca Formação 
Positiva -na- PV + na + radical + vogal final 
Presente 
Negativa ha- ha + PV + radical + vogal final = i 
Recente -me- PV + me + radical + vogal final 
Afastado -li- PV + li + radical + vogal final 
Narrativo -ka- PV + ka + radical + vogal final 
Passado 
Negativa -ku- ha + PV + ku + radical + vogal final 
Positiva -ta- PV + ta + radical + vogal final 
Futuro 
Negativa ha- e -ta- ha + PV + ta + radical + vogal final 
Singular radical 
Imperativo 
Plural -ni radical + ni 
Acção habitual hu- hu + radical 
 30 
2.3.3. Conjugação Verbo KUWA (ser, estar) 
 
1. Presente do Indicativo 
 
1.1. Forma positiva – -Ko / -Po 
No presente do indicativo, forma positiva, o verbo KUWA , que significa ser ou estar, toma a 
forma KO ou PO precedida do pronome pessoal. 
 
 
 
 
 
 
 verbo adjectivo 
 
niko / nipo mdogo (sou pequeno) 
uko / upo mdogo (és pequeno) 
yuko / yupo mdogo (é pequeno) 
tuko / tupo wadogo (somos pequenos) 
mko / mpo wadogo (sois pequenos) 
wako / wapo wadogo (são pequenos) 
 
 
1.2. Forma negativa 
Para conjugar o verbo KUWA (ser, estar) no presente do indicativo, forma negativa, é preciso 
colocar no início o elemento de negação HA , seguido do prefixo verbal e a forma verbal KO ou 
PO. Na 1ª pessoa do singular o elemento de negação é SI. 
 
 
 
 
 
 
siko / sipo tajiri (não sou rico) 
huko / hupo tajiri (não és rico) 
hayuko / hayupo tajiri (não é rico) 
hatuko / hatupo tajiri (não somos ricos) 
hamko / hampo tajiri (não sois ricos) 
hawako / hawapo tajiri (não são ricos) 
 
 
A forma verbal positiva NI ou a forma verbal negativa SI pode substituir o verbo KUWA em 
todas as pessoas quando a frase contém um adjectivo que tem a função de atributo. 
Ex.: 
Forma positiva Forma negativa 
mimi ni mvivu mimi si tajiri 
wewe ni mvivu wewe si tajiri 
yeye ni mvivu yeye si tajiri 
sisi ni wavivu sisi si tajiri 
ninyi ni wavivu ninyi si tajiri 
wao ni wavivu wao si tajiri 
Prefixo Verbal (PV) 
ni- 
u- 
a- fica yu- 
tu- 
m- 
wa- 
Prefixo verbal + -ko / -po 
( tu-ko / tu-po ) 
Ha + Prefixo verbal + -ko / -po 
( ha-tu-ko / ha-tu-po ) 
 31 
O verbo Kuwa, quando se refere a um sujeito objecto, concorda com a classe a que pertence o 
sujeito objecto/substantivo. 
 
Ex.: 
 Mji wa Voi uko katika wilaya ya Teita. Wilaya ya Teita iko katika jimbo la Pwani. Jimbo 
la Pwani liko katika Kenya. Mji wa Voi uko kati ya mji ya Nairobi na Mombasa. 
 
 (A cidade de Voi está dentro do distrito de Teita. O distrito de Teita está dentro da 
província de Pwani. A província de Pwani está dentro do Quénia. A cidade de Voi está entre as 
cidades de Nairobi e Mombasa.) 
 
 Mji uko = mji é da cl.3 o P.V., desta classe é u- 
 Wilaya iko = wilaya é dacl.9 o P.V., desta classe é i- 
 Jimbo liko = jimbo é da cl.5, o P.V., desta classe é li- 
 
 
 
 
 
Kuwa (ser, estar) 
Forma normal Forma reduzida 
Afirmativa Negativa Afirmativa Negativa 
niko / nipo siko / sipo ni si 
uko / upo huko / hupo ni si 
yuko / yupo hayuko / hayupo ni si 
tuko / tupo hatuko / hatupo ni si 
mko / mpo hamko / hampo ni si 
wako / wapo hawako / hawapo ni si 
 
 
 
2. Passado 
Para conjugar as várias formas positivas e a forma negativa do passado do verbo Kuwa utilizam-
-se as mesmas marcas dos outros verbos. O verbo Kuwa, tal como todos os verbos 
monossilábicos, pode ser conjugado com ou sem o prefixo “KU- “. 
 
2.1. Passado Recente 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-me-kuwa ni-me-wa (fui / estive) 
u-me-kuwa u-me-wa (foste / estiveste) 
a-me-kuwa a-me-wa (foi / esteve) 
tu-me-kuwa tu-me-wa (fomos / estivemos) 
m-me-kuwa m-me-wa (fostes / estivestes) 
wa-me-kuwa wa-me-wa (foram / estiveram) 
 
Pronome pessoal + ME + (ku) radical + vogal final 
(tu-me-kuw-a / tu-me-w-a) 
ni = és, são 
 32 
2.2. Passado Afastado 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-li -kuwa ni-li -wa 
u-li -kuwa u-li -wa 
a-li -kuwa a-li -wa 
tu-li -kuwa tu-li -wa 
m-li -kuwa m-li -wa 
wa-li -kuwa wa-li -wa 
 
 
2.3. Passado Narrativo 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-ka-kuwa ni-ka-wa 
u-ka-kuwa u-ka-wa 
a-ka-kuwa a-ka-wa 
tu-ka-kuwa tu-ka-wa 
m-ka-kuwa m-ka-wa 
wa-ka-kuwa wa-ka-wa 
 
 
2.4. Forma negativa 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
si-ku-kuwa si-ku-wa 
hu-ku-kuwa hu-ku-wa 
ha-ku-kuwa ha-ku-wa 
hatu-ku-kuwa hatu-ku-wa 
ham-ku-kuwa hatu-ku-wa 
hawa-ku-kuwa hawa-ku-wa 
 
 
 
 
 
 
Pronome pessoal + LI + (ku)radical + vogal final 
(tu-li-kuw-a / tu-li-w-a) 
Pronome pessoal + KA + (ku)radical + vogal final 
(tu-ka-kuw-a / tu-ka-w-a) 
HA + Pronome pessoal + KU + (ku)radical + vogal final 
(ha-tu-ku-kuw-a / ha-tu-ku-w-a) 
 33 
Kuwa – ser, estar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Formas reduzidas 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
PRESENTE PASSADO 
Formas Formas positivas 
positiva negativa Recente Afastado Narrativo 
Forma 
Negativa 
niko siko nimekuwa nilikuwa nikakuwa sikukuwa 
uko huko umekuwa ulikuwa ukakuwa hukukuwa 
yuko hayuko amekuwa alikuwa akakuwa hakukuwa 
tuko hatuko tumekuwa tulikuwa tukakuwa hatukukuwa 
mko hamko mmekuwa mlikuwa mkakuwa hamkukuwa 
wako hawako wamekuwa walikuwa wakakuwa hawakukuwa 
PRESENTE PASSADO 
Formas Formas positivas 
positiva negativa Recente Afastado Narrativo 
Forma 
Negativa 
ni si nimewa niliwa nikawa sikuwa 
ni si umewa uliwa ukawa hukuwa 
ni si amewa aliwa akawa hakuwa 
ni si tumewa tuliwa tukawa hatukuwa 
ni si mmewa mliwa mkawa hamkuwa 
ni si wamewa waliwa wakawa hawakuwa 
 34 
2.3.4. Conjugação Verbo KUWA NA (ter, haver) 
 
 
1. Presente do Indicativo 
 
1.1. Forma positiva 
 
 
 
 
 
 
 verbo substantivo 
 
niko na / nipo na kitabu kizuri (tenho um livro bonito) 
uko na / upo na kitabu kizuri (tens um livro bonito) 
yuko na / yupo na kitabu kizuri (tem um livro bonito) 
tuko na / tupo na vitabu vizuri (temos livros bonitos) 
mko na / mpo na vitabu vizuri (tendes livros bonitos) 
wako na / wapo na vitabu vizuri (têm livros bonitos) 
 
Os falantes de suaíli preferem utilizar uma forma reduzida constituída pelo prefixo verbal e a 
partícula NA. 
 
Ex.: 
Nina shati safi. (tenho camisa limpa) 
Una shati safi. (tens camisa limpa) 
Ana shati safi. (tem camisa limpa) 
Tuna shati safi. (temos camisa limpa) 
Mna shati safi. (tendes camisa limpa) 
Wana shati safi. (têm camisa limpa) 
 
 
 
1.2. Forma negativa 
 
 
 
 
 
 
 normal reduzida 
 
siko na sina fedha (não tenho dinheiro) 
huko na huna fedha (não tens dinheiro) 
hayuko na hana fedha (não tem dinheiro) 
hatuko na hatuna fedha (não temos dinheiro) 
hamko na hamna fedha (não tendes dinheiro) 
hawako na hawana fedha (não têm dinheiro) 
 
 
Prefixo Verbal (PV) 
ni- 
u- 
a- fica yu- 
tu- 
m- 
wa- 
Prefixo verbal + -ko / -po + na 
 
( tu-ko na / tu-po na ) 
Ha + Prefixo verbal + -ko / -po + na 
( ha-tu-ko na / ha-tu-po na) 
 35 
Formas impessoais: 
 
 Kuna nyota mbinguni. = há estrelas no céu 
 Hakuna maua bustanini. = não há flores no jardim 
 
 
Kuwa na (ter, haver) 
Forma normal Forma reduzida 
Afirmativa Negativa Afirmativa Negativa 
niko na / nipo na siko na / sipo na nina sina 
uko na / upo na huko na / hupo na una huna 
yuko na / yupo na hayuko na / hayupo na ana hana 
tuko na / tupo na hatuko na / hatupo na tuna hatuna 
mko na / mpo na hamko na / hampo na mna hamna 
wako na / wapo na hawako na / hawapo na wana hawana 
 
 
2. Passado 
As várias formas positivas e a forma negativa do passado do verbo Kuwa na formam-se com as 
mesmas marcas dos outros verbos. O verbo Kuwa na pode ser conjugado com ou sem o prefixo 
“KU- “. 
 
2.1. Passado Recente 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-me-kuwa na ni-me-wa na (tive / houve) 
u-me-kuwa na u-me-wa na (tiveste / houveste) 
a-me-kuwa na a-me-wa na (teve / houve) 
tu-me-kuwa na tu-me-wa na (tivemos / houvemos) 
m-me-kuwa na m-me-wa na (tivestes / houvestes) 
wa-me-kuwa na wa-me-wa na (tiveram / houveram) 
 
 
2.2. Passado Afastado 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-li -kuwa na ni-li -wa na 
u-li -kuwa na u-li -wa na 
a-li -kuwa na a-li -wa na 
tu-li -kuwa na tu-li -wa na 
m-li -kuwa na m-li -wa na 
wa-li -kuwa na wa-li -wa na 
kuna = há 
hakuna = não há 
Pronome pessoal + ME + (ku) radical + vogal final 
(tu-me-kuw-a na / tu-me-w-a na) 
Pronome pessoal + LI + (ku)radical + vogal final 
(tu-li-kuw-a na / tu-li-w-a na) 
 36 
2.3. Passado Narrativo 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
ni-ka-kuwa na ni-ka-wa na 
u-ka-kuwa na u-ka-wa na 
a-ka-kuwa na a-ka-wa na 
tu-ka-kuwa na tu-ka-wa na 
m-ka-kuwa na m-ka-wa na 
wa-ka-kuwa na wa-ka-wa na 
 
 
2.4. Forma negativa 
 
 
 
 
 
 
Forma normal Forma reduzida 
si-ku-kuwa na si-ku-wa na 
hu-ku-kuwa na hu-ku-wa na 
ha-ku-kuwa na ha-ku-wa na 
hatu-ku-kuwa na hatu-ku-wa na 
ham-ku-kuwa na hatu-ku-wa na 
hawa-ku-kuwa na hawa-ku-wa na 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pronome pessoal + KA + (ku)radical + vogal final 
(tu-ka-kuw-a na / tu-ka-w-a na) 
HA + Pronome pessoal + KU + (ku)radical + vogal final 
(ha-tu-ku-kuw-a na / ha-tu-ku-w-a na) 
 37 
Kuwa na – ter, haver 
 
 
Formas reduzidas 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
PRESENTE PASSADO 
Formas Formas positivas 
positiva negativa Recente Afastado Narrativo 
Forma 
Negativa 
niko na siko na nimekuwa na nilikuwa na nikakuwa na sikukuwa na 
uko na huko na umekuwa na ulikuwa na ukakuwa na hukukuwa na 
yuko na hayuko na amekuwa na alikuwa na akakuwa na hakukuwa na 
tuko na hatuko na tumekuwa na tulikuwa na tukakuwa na hatukukuwa na 
mko na hamko na mmekuwa na mlikuwa na mkakuwa na hamkukuwa na 
wako na hawako na wamekuwa na walikuwa na wakakuwa na hawakukuwa na 
PRESENTE PASSADO 
Formas Formas positivas 
positiva negativa Recente Afastado Narrativo 
Forma 
Negativa 
nina sina nimewa na niliwa na nikawa na sikuwa na 
una huna umewa na uliwa na ukawa na hukuwa na 
ana hana amewa na aliwa na akawa na hakuwa na 
tuna hatuna tumewa na tuliwa na tukawa na hatukuwa na 
mna hamna mmewa na mliwa na mkawa na hamkuwa na 
wana hawana wamewa na waliwa na wakawa na hawakuwa na 
 38 
2.4. Formas invariáveis 
Existem, em suaíli, formas invariáveis que não têm prefixo: advérbios, preposições e 
conjunções. 
 
 
2.4.1. Advérbios 
Baadaye = depois, após Mbali = longe 
Bado = ainda não; até agora Mbali na = longe de 
Hapa = aqui Na kadhalika = etc. 
Hapana = não Ndiyo = sim 
Karibu = pertoNje = fora; no exterior 
Karibu ya = perto de Pia = também 
Katika = dentro Sana = muito 
Kwisha = já Sasa = agora; actualmente 
Juu = acima; por cima Tena = ainda; de novo 
Labda = talvez Tu = somente; apenas 
 
 
2.4.2. Conjunções 
Halafu = em seguida Na = e 
Kama = como; se Wakati = quando 
Lakini = mas; no entanto 
 
 
2.4.3. Preposições 
Baada ya = depois de; após Kwa = por; para; com 
Juu = sobre; acima de Mpaka = até 
Kati ya = no meio de; entre Na = com; por 
Katika = dentro de; em; no interior Ndani ya = dentro de 
 
 
 
 
 
2.5. Interrogativas 
As interrogativas, em suaíli, podem ser feitas através de uma frase sem qualquer alteração, 
utilizando só a entoação, ou através de diversas formas com função de advérbios, pronomes e 
adjectivos, colocados no final da frase. 
 
Ex.: 
Entoação → Jina lako ni João? = O teu nome é João? 
Forma interrogativa → Jina lako ni nani? = Qual é o teu nome? 
 
 
a) NANI? (qual, quem?) → forma pronominal 
 
 P: Jina lako ni nani? = Qual é o teu nome? (o teu nome é qual?) 
 R: Jina langu ni João. = o meu nome é João. 
 P: Ni nani? = Quem é? 
 R: Yeye ni mreno. = Ele é português. 
 
 39 
b) GANI? (qual, quais?) → forma adjectival 
 
 P: Unatoka mji gani? = De qual cidade vens? 
 R: Ninatoka mji wa Huambo. = Venho do Huambo. 
 
c) WAPI? (onde?) → forma adverbial 
 
 P: Unatoka wapi? = De onde vens? 
 R: Ninatoka nchi ya Tanzania. = Venho da Tanzania. 
 
 P: Kitabu kiko wapi? = Onde está o livro? 
 R: Kitabu kiko mezani. = O livro está em cima da mesa. 
 
 P: Mwanafunzi anaenda wapi? = Onde vai o aluno? 
 R: Mwanafunzi anaenda shuleni / chuoni. = O aluno vai à escola. 
 
 P: Mama yuko wapi? = Onde está a mãe? 
 R: Mama yuko nyumbani. = A mãe está em casa. 
 
d) NINI? (o quê?) 
 
 P: Ulifanya nini asubuhi? = O que fizeste de manhã? 
 R: Niliamka = Acordei. Levantei-me 
 
 P: Baada ya kuamka, ulifanya nini? = Depois de acordar, o que fizeste? 
 R: Baada ya kuamka, nilioga = Depois de acordar, tomei banho. 
 
e) NGAPI? (quanto?) 
 
 P: Saa ngapi? = Quantas horas são? 
 R: Saa moja. = 7h00. 
 
 P: Utarudi nyumbani saa ngapi? = A que (quantas) horas regressas a casa? 
 R: Nitarundi nyumbani saa tisa. = Regresso às 15 horas. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 40 
 
 
 
 
 
3. Parte prática 
 
 
3.1. Fórmulas de saudação 41 
 3.1.1. Saudação de rotina 41 
 3.1.2. Saudação formal 41 
 
3.2. Fórmulas de apresentação 41 
 a) Falo a língua suaíli 42 
 b) Chamo-me João 42 
 c) Donde vens? 43 
 d) Quem é? 44 
 e) Que fazes? 44 
 
3.3. Horas 45 
 a) Que horas são? 46 
 
3.4. Datas 
 
3.5. Dias da semana 47 
 
3.6. Meses do ano 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 41 
3. Parte prática 
 
 
 
 
3.1. Fórmulas de saudação 
 
 
3.1.1. Saudação de rotina 
 
Jambo, bwana. = Olá, senhor. 
Jambo, bibi. = Olá, senhora. 
 
Pergunta: Habari gani? = Que novidades? 
 
Resposta: Habari nzuri/njema = boas 
 Habari mbaya = más 
 Habari hivi hivi = assim assim / mais ou menos 
 
 
3.1.2. Saudação formal 
 
P: Hujambo, bwana / bibi. 
R: Sijambo. 
 
P: Habari za asubuhi? = novidades da manhã? 
R: Nzuri / Mbaya. = boas / más 
 Hakuna habari = não há (novidades). 
 Sina habari = não tenho (novidades) 
 
P: Habari za mchana? = novidades da tarde? 
P: Habari za jioni? = novidades do fim da tarde? 
P: Habari za usiku? = novidades da noite? 
 
P: Kwa heri. = adeus (usa-se no final do cumprimento) 
R: Kwa kuonana = até à próxima. 
 
 
 
3.2. Fórmulas de apresentação 
 
1. 
Mimi ni mwamerika. = eu sou americano 
Wewe ni nzungu. = tu és europeu 
Yeye ni mwafrika. = ele é africano 
Mimi ni mwasia. = eu sou asiático 
P: Wewe ni nzungu? = és europeu? 
R: Ndiyo, mimi ni nzungu. = sim, eu sou europeu 
R: La, mimi si nzungu. = não, eu não sou europeu 
 Mimi ni mwafrika. = eu sou africano 
 
Jambo = resposta 
 42 
2. 
Mimi ni mreno. = eu sou português 
Wewe ni mwingereza. = tu és inglês 
Yeye ni mfaransa. = ele é francês 
Mimi ni mjerumani. = eu sou alemão 
Wewe ni mhispania. = tu és espanhol 
P: Wewe ni mreno? = tu és português? 
R: Ndiyo, mimi ni mreno. = sim, eu sou português 
R: La, mimi si mreno. = não, eu não sou português 
 
 
 
a) Tema: Falo a língua suaíli. 
 
1. Ninasema lugha ya kiswahili. = falo a língua suaíli. 
 Ninasema lugha ya kireno. = falo a língua portuguesa. 
 Ninasema lugha ya kiingereza. = falo a língua inglesa. 
 
2. Tunasema lugha ya kifaransa. = falamos a língua francesa. 
 Tunasema lugha ya kijerumani. = falamos a língua alemã. 
 Tunasema lugha ya kihispania. = falamos a língua espanhola. 
 
 
P: Unasema lugha gani? = que língua falas? 
R: Ninasema lugha ya kireno. = falo a língua portuguesa. 
 
P: Unasema lugha ya kireno? = falas a língua portuguesa? 
R: Ndiyo, ninasema lugha ya kireno. = sim, falo a língua portuguesa. 
 
P: Unasema lugha ya kiingereza? = falas a língua inglesa? 
R: La, sisemi lugha ya kiingereza. = não, não falo a língua inglesa. 
 Ninasema lugha ya kireno. falo a língua portuguesa. 
 
 
 
b) Tema: Chamo-me João. 
 
1. Jina langu ni João. = o meu nome é João = Chamo-me João. 
 Jina lako ni Maria. = o teu nome é Maria. 
 Jina lake ni Pedro. = o seu nome / nome dele é Pedro. 
 
2. P: Jina lako ni nani? = o teu nome é qual? = Qual é o teu nome? 
 R: Jina langu ni João. = o meu nome é João. 
 
 P: Jina lake ni nani? = qual é o nome dela? 
 R: Jina lake ni Sofia. = o nome dela é Sofia. 
 
A mesma pergunta pode ser feita sem a preposição nani (qual), utilizando só a entoação. 
Ex.: 
P: Jina lako ni João? = o teu nome é João? 
R: Ndiyo, jina langu si João. = não, o meu nome não é João. 
 Jina langu ni Vanessa. = o meu nome é Vanessa. 
 43 
c) Tema: Donde vens? – Unatoka wapi? 
 
1. Ninatoka nchi ya Tanzania. = Venho da Tanzania. 
 Ninatoka nchi ya Ureno. = Venho de Portugal. 
 Ninatoka nchi ya Kenya. = Venho do Quénia. 
 Ninatoka nchi ya Ujerumani. = Venho da Alemanha. 
 
2. Unatoka jimbo la Pwani. = Vens da província de Pwani. 
 Unatoka jimbo la Algarve. = Vens da província de Algarve. 
 Unatoka jimbo la Alentejo. = Vens da província de Alentejo. 
 Unatoka jimbo la Nyanza. = Vens da província de Nyanza. 
 
3. Anatoka mji wa Nairobi. = Ele vem da cidade de Nairobi. 
 Anatoka mji wa Lisboa. = Ele vem da cidade de Lisboa. 
 Anatoka mji wa Dar-es-Salam. = Ele vem da cidade de Dar-es-Salam. 
 Anatoka mji wa Porto. = Ele vem da cidade de Porto. 
 
Kutoka = vir de, sair 
 
ya, la e wa = de, conectivo P.P.: 
nchi (país) – classe 9 – conectivo de na classe 9 = ya. 
jimbo (província) – classe 5 – conectivo de na classe 5 = la 
mji (cidade) – classe 3 – conectivo de na classe 3 = wa 
 
 
1. P: Unatoka nchi gani? De que país vens? 
 R: Ninatoka nchi ya Angola. Venho de Angola. 
 
A mesma pergunta pode ser feita sem a preposição gani (qual, o quê), utilizando só a entoação. 
Ex.: 
 P: Unatoka nchi ya Ureno? Vens de Portugal? 
 R: Ndiyo, ninatoka nchi ya Ureno. Sim, venho de Portugal. 
 La, sitoki nchi ya Ureno. Não, não venho de Portugal. 
 Ninatoka nchi ya Cabo Verde. Venho de Cabo Verde. 
 
2. P: Unatoka jimbo la Estremadura? Vens da Estremadura? 
 R: Ndiyo, ninatoka jimbo la Estremadura. Sim, venho da Estremadura. 
 La, sitoki jimbo la Estremadura. Não, não venho da Estremadura. 
 Ninatoka jimbo la Huambo. Venho do Huambo. 
 
3. P: Unatoka mji wa Lisboa?Vens de Lisboa? 
 R: Ndiyo, ninatoka mji wa Lisboa. Sim, venho de Lisboa. 
 La, sitoki mji wa Lisboa. Não, não venho de Lisboa. 
 Ninatoka mji wa Huambo. Venho do Huambo. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 44 
d) Tema: Quem é? – Ni nani? 
 
1. Patrícia ni Mwamerika Patrícia é americana. 
 Anatoka mji wa Washington Vem da cidade de Washington 
 Ni Mwalimu É professora 
 Anafunza watoto Ensina crianças. 
 Anafundisha sayansi na hesabu Ensina Ciências e Matemática 
 Yuko Nairobi, shule ya Vawa. É de Nairobi, escola de Vawa. 
2. Yeye ni mreno Ele é português 
 Jina lake João Chama-se João 
 Anatoka jimbo la Algarve Vem da província do Algarve 
 Ni daktari É médico 
 Yuko Dar-es-Salaam, hospitali ya Sumwe É de Dar-es-Salaam, hospital de Smwe. 
 
3. Jorge anatoka Ulaya Jorge vem da Europa 
 Yuko Kigoma, Tanzania É de Kigoma, Tanzânia 
 Ni injinia É engenheiro 
 Anafanya kazi katinka kiwanda Trabalha numa (dentro de) fábrica. 
 
 
 
e) Tema: Que fazes? – Unafanya nini? 
 
1. Halafu unafanya nini? Em seguida que fazes? 
 Ninaamka Acordo. Levanto-me. 
 Ninaoga Tomo banho. 
 Ninavaa Visto-me 
 Ninala (ninakula -a) chakula cha asubuhi Tomo o pequeno almoço 
 Ninaenda shuleni Vou à escola 
 Ninasoma Estudo 
 
2. Ulifanya nini asubuhi? O que fizeste de manhã? 
 Niliamka Acordei. Levantei-me 
 
 Baada ya kuamka, ulifanya nini? Depois de acordar, que fizeste? 
 Baada ya kuamba, nilioga Depois de acordar, tomei banho. 
 
 Niliamka mapema sana Levantei-me muito cedo 
 Nilipatia paka chakula Dei de comer aos gatos 
 Nilioga epesi Tomei banho rápido 
 Nilila chakula cha asubuhi Tomei o pequeno almoço 
 Nilienda kwa miguu kituoni cha reli Fui a pé para a estação de comboios 
 Niliokota gari la moshi Apanhei o comboio 
 Nilienda ofisini Fui para o escritório 
 Nilifanya kazi Fui trabalhar 
 Nilienda chuo kikuu Fui para a universidade 
 Nilijifunza lugha kiswaili Fui aprender suaíli 
 
a- Os verbos monosilábilos podem ser conjugados com o prefixo “ku”. Ex.: Kula = comer: 
ninala ou ninakula (eu como). 
 
 
 45 
3.3. Horas 
 
A hora em suaíli está directamente relacionada com o início do dia, ou seja, as 7h00 da manhã 
correspondem à 1ª hora do dia e as 18h00 correspondem à última hora do dia. Para referência às 
horas nocturnas acrescenta-se o substantivo usiku (noite). Para reforçar a que parte do dia refere 
a hora indicada também se pode acrescentar o substantivo asubuhi (manhã) ou mchana (tarde). 
 
 
 
 
saa sita 
 
 saa tano saa saba 
 
 
 saa nne saa nane 
 
 
 saa tatu saa tisa 
 
 
 saa mbili saa kumi 
 
 
 saa moja saa kumi na moja 
 
saa kumi na mbili 
 
 
 
saa moja = 7h00 saa saba = 13h00 
saa mbili = 8h00 saa nane = 14h00 
saa tatu = 9h00 saa tisa = 15h00 
saa nne = 10h00 saa kumi = 16h00 
saa tano = 11h00 saa kumi na moja = 17h00 
saa sita = 12h00 saa kumi na mbili = 18h00 
 
 
Saa = hora 
Dakika = minuto 
 
 
Ex.: 
Ninaamka saa moja asubuhi. Acordo às 7h00 da manhã. 
Ninala chakula cha asubuhi saa mbili. Tomo o pequeno-almoço às 8h00. 
Ninaenda chuoni saa tatu. Vou à escola às 9h00. 
Ninala chakula cha mchana saa sita. Almoço às 12h00. 
Ninarudi nyumbani saa kumi. Regresso a casa às 16h00. 
Ninala chakula cha jioni saa moja usiku. Janto às 7h00 da noite. 
Ninalala saa tano usiku. Durmo às 11h00 da noite. 
 
 
 46 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 16H00 16H15 
 saa kumi saa kumi na robo 
 (robo = quarto) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 16H30 15H45 
saa kumi na nusu / saa kumi u nusu saa kumi kasa robo / saa kumi kasoro robo 
 saa kumi kasrobo / saa kumi kasarobo 
 (nusu = meia) 
 (kasa/kasoro = menos) 
 (robo = quarto) 
 (kasrobo/kasarobo = menos quarto) 
 
 
Ex.: 
Tunaenda darasani saa mbili na robo. = Vamos para a sala de aula às 8h15. 
Tunanywa kahawa saa nne na nusu. = Bebemos café às 10h30. 
Tunafika nyumbani saa kumi na moja kasoro dakika ishirini. = Chegamos a casa às 17 menos 
 20 minutos. 
 
 
 
a) Tema: Que horas são? – Saa ngapi? 
 
 
1. Saa ngapi? Que horas são? 
 Saa moja. 7h00. 
 Saa sita 12h00 ou meio-dia 
 Saa tisa 15h00 
 Saa kumi na mbili 18h00 
 Saa tatu usiku 9h00 da noite 
 Saa kumi na robo 16h15 (16h e um quarto) 
 Saa kumi na/u nusu 16h30 (16h e meia) 
 Saa kumi kasrobo 15h45 (16h menos ¼) 
 
 47 
2. Ulifika chuoni/shuleni saa ngapi? A que horas chegaste à escola? 
 Ninafika shuleni saa tano. Cheguei às 11 horas. 
 Utarudi nyumbani saa ngapi? A que horas regressas a casa? 
 Nitarundi nyumbani saa tisa. Regresso às 15 horas. 
 Jana ulilala saa ngapi? Ontem a que horas te deitaste? 
 Jana nililala saa moja usiku. Ontem deitei-me às 7h00 da noite. 
 
 
 
3.4. Datas 
 
 
3.5. Dias da semana 
 
Na cultura suaíli a semana começa ao sábado. 
 
 
1. Siku ya juma = Os dias da semana 
 
 Jumamosi = Sábado 
 Jumapili = Domingo 
 Jamatatu = 2ª feira 
 Jumanne = 3ª feira 
 Jumatano = 4ª feira 
 Alhamisi = 5ª feira 
 Ijumaa = 6ª feira 
 
 
Siku = dia Mwezi = mês 
Juma = semana Mwaka = ano 
 
Leo = hoje 
Jana = ontem 
Kesho = amanhã 
 
 
2. Leo ni jumatatu. = hoje é 2ª feira 
 Jana ilikuwa jumapili. = ontem foi domingo 
 Kesho itakuwa jumanne. = amanhã será 3ª feira 
 
3. Leo ni siku gani? = que dia é hoje? 
 Leo ni alhamisi. = hoje é 5ª feira 
 
 Jana ilikuwa siku gani? = que dia foi ontem? 
 Jana ilikuwa jumatano. = ontem foi 4º feira. 
 
 Kesho itakuwa siku gani? = que dia será amanhã? 
 Kesho itakuwa ijumaa. = amanhã será 6ª feira 
 
 
3.6. Meses do ano

Continue navegando