Baixe o app para aproveitar ainda mais
Prévia do material em texto
1 UNIVERSIDADE FEDERAL DO PARANÁ SETOR DE CIÊNCIAS BIOLÓGICAS DEPARTAMENTO DE ZOOLOGIA BZ014 - ENTOMOLOGIA AGRÍCOLA PRÁTICA – IDENTIFICAÇÃO DE INSETOS CHAVE PARA IDENTIFICAÇÃO DAS PRINCIPAIS ORDENS E FAMÍLIAS DE INSETOS (ARTHROPODA, INSECTA). Professores responsáveis: Dr. Germano Henrique Rosado Neto Dr. Luís Amilton Foerster Dra. Maria Cristina de Almeida Dra. Sônia Noemberg Lazzari Artes finais: César Augusto Marchioro Fonte: As chaves foram elaboradas, com algumas modificações, tendo por base o livro de BUZZI, Z. J. 1999. Entomologia didática. 3.a ed. Ed. UFPR, Curitiba, Paraná, 306 p. CURITIBA 2008 2 ÍNDICE Pág. CHAVE PARA AS ORDENS DE INSECTA (ADULTOS)............................................................ 3 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE ODONATA......................................................... 9 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS E FAMÍLIAS DE NEUROPTERA........................ 10 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE DERMAPTERA.......................................................... 12 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE THYSANOPTERA...................................................... 12 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE ISOPTERA (ÁPTEROS E ALADOS)........................ 13 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE ORTHOPTERA... 14 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS E FAMÍLIAS DE HOMOPTERA............................ 17 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE HEMIPTERA...... 21 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE COLEOPTERA...... 25 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE LEPIDOPTERA.. 30 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS E FAMÍLIAS DE DIPTERA................................ 37 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE HYMENOPTERA..... 42 CHAVE PARA AS ORDENS DE INSECTA (ADULTOS) 1 Abdome com apêndices locomotores rudimentares; insetos ápteros, ametabólicos (SubclasseSubclasseSubclasseSubclasse APTERYGOTAPTERYGOTAPTERYGOTAPTERYGOTAAAA). ....................................................................................... 2 1' Abdome sem apêndices locomotores; insetos ápteros ou alados, pauro, hemi ou holometabólicos (SubclasseSubclasseSubclasseSubclasse PTERYGOTAPTERYGOTAPTERYGOTAPTERYGOTA). .................................................................. 3 2(1) Olhos compostos grandes e geralmente contíguos; coxas medianas e posteriores com estilos; filamento mediano mais longo do que os cercos. ...................................... ....................................................................................................... ARCHAEOGNATHAARCHAEOGNATHAARCHAEOGNATHAARCHAEOGNATHA 2' Olhos compostos pequenos e distintamente separados ou ausentes; coxas medianas e posteriores sem estilos; filamentos caudais, em geral, subiguais. ....................... .................................................................................................................. THYSANURATHYSANURATHYSANURATHYSANURA 3(1') Insetos ápteros ou com asas vestigiais. ....................................................................... 4 3’ Insetos alados, pelo menos 1 par de asas bem desenvolvido. ................................................ 27 4(3) Insetos pequenos, escamiformes (cochonilhas); ou com 1 par de sifúnculos abdominais (pulgões). ........................................................................................................................... HOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERA 4' Sem essa combinação de caracteres. ............................................................................................. 5 5(4') Insetos achatados (ectoparasitos). ................................................................................................... 6 5' Insetos não achatados (vida livre). ..................................................................................................10 6(5) Corpo achatado lateralmente; tarsos pentâmeros (pulgas). ........................ SIPHONAPTERASIPHONAPTERASIPHONAPTERASIPHONAPTERA 6' Corpo achatado dorsoventralmente. .................................................................................7 7(6') Pernas escansoriais; tarsos monômeros (piolhos sugadores). .............. ANOPLURAANOPLURAANOPLURAANOPLURA 7’ Outro tipo de pernas. ................................................................................................ 8 8(7') Aparelho bucal mastigador (piolhos mastigadores). .......................... MALLOPHAGAMALLOPHAGAMALLOPHAGAMALLOPHAGA 8' Aparelho bucal sugador labial (os estiletes, às vezes não são visíveis). ..................................... 9 9(8') Rostro 4-segmentados (percevejos). ............................................................................... HEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERA 9' Antenas escondidas em sulcos embaixo da cabeça; tarsos pentâmeros. ................. ..................................................................................................................... DIPTERADIPTERADIPTERADIPTERA 10(5') Abdome pedunculado; antenas em geral geniculadas (formigas e vespas). ............................. ................................................................................................................................. HYMENOPTERAHYMENOPTERAHYMENOPTERAHYMENOPTERA 4 10' Abdome livre ou séssil. .....................................................................................................11 11(10') Corpo com escamas; espirotromba presente (mariposas). .............................. LEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERA 11' Corpo sem escamas. ............................................................................................................12 12(11') Insetos de aspecto larviforme. ...........................................................................................................13 12' Insetos com outro aspecto. ................................................................................................................15 13(12) Pernas presentes (algumas fêmeas de besouros). ............................................. COLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERA 13' Pernas ausentes. ............................................................................................................................. 14 14(13') Insetos (lagartas) no interior de um abrigo de fragmentos de galhos unidos por um fio de seda (fêmeas de bicho cesto). ................................................................................................ LEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERA 14' Insetos diminutos; endoparasitos de outros insetos (fêmeas). ........................... STREPSISTREPSISTREPSISTREPSIPTERAPTERAPTERAPTERA 15(12') Cabeça prolongando-se num rostro ventral, cujo ápice estão as pegas bucais (menos de 8mm de comprimento) ............................................................................................. MECOPTERAMECOPTERAMECOPTERAMECOPTERA 15 ' Cabeça sem esse prolongamento. ...............................................................................................16 16(15') Cercos em forma de pinça; tarsos 3-segmentados. ................................................ DERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERA 16' Cercos ausentes, ou quando presentes não em forma de pinças. .................................17 17(16') Aparelho bucal sugador-labial; rostro coniforme; tarsos 1 ou 2-segmentados; insetos diminutos (tripes ). ..................................................................................................................THYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERA 17' Aparelho bucal mastigador .......................................................................................................18 18(17') Pernas anteriores com o 1º tarsômero dilatado. ............................................... EMBIOPTERAEMBIOPTERAEMBIOPTERAEMBIOPTERA 18' Pernas anteriores com tarsômeros normais. ....................................................................................19 19(18') Antenas moniliformes. ......................................................................................................................... 20 19' Antenas, em geral, filiformes. ........................................................................................................ 21 20(19) Olhos compostos e ocelos ausentes; tarsos dímeros; cercos unissegmentados. .............. ................................................................................................................................. ZORAPTERAZORAPTERAZORAPTERAZORAPTERA 20' Tarsos 4 a 5-segmentados; cercos curtos ou longos (cupins). ............................ ISOPTERAISOPTERAISOPTERAISOPTERA 5 21(19') Protórax pequeno; antenas com mais de 13 artículos; cercos ausentes. ............................... ................................................................................................................................... PSOCOPTERAPSOCOPTERAPSOCOPTERAPSOCOPTERA 21 ' Protórax grande ...................................................................................................................... 22 22(21') Pernas posteriores saltadoras; ou pernas anteriores fossoriais (grilos, gafanhotos, paquinhas) .......................................................................................................... ORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERA 22' Pernas posteriores normais; as anteriores nunca fossoriais. ............................................ 23 23(22’) Pernas anteriores raptatórias (louva-deus) ........................................................... MANTODEAMANTODEAMANTODEAMANTODEA 23' Pernas anteriores normais. ...................................................................................................... 24 24(23' ) Tarsos trímeros. ........................................................................................................................... PLPLPLPLECOPTERAECOPTERAECOPTERAECOPTERA 24' Tarsos pentâmeros. ............................................................................................................. 25 25(24') Cercos unissegmentados (bicho-pau) .......................................................... PHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEA 25 ' Cercos multissegmentados ...................................................................................................... 26 26(25') Corpo ovalado; antenas filiformes longas (baratas). ................................................ BLATTODEABLATTODEABLATTODEABLATTODEA 26' Corpo alongado; antenas filiformes curtas. ...................................................... GGGGRYLLOBLATTODEARYLLOBLATTODEARYLLOBLATTODEARYLLOBLATTODEA 27(3') Insetos com 1 par de asas. ............................................................................................. 28 27’ Insetos com 2 pares de asas. ......................................................................................... 36 28(27) Asas membranosas. .............................................................................................................................. 29 28' Asas coriáceas ou pergaminosas. ............................................................................................................. 32 29(28) Asas posteriores bem maiores do que as anteriores, estas reduzidas e claviformes; insetos diminutos (machos). ........................ .............................................................................................. STREPSIPTERASTREPSIPTERASTREPSIPTERASTREPSIPTERA 29’ Asas anteriores desenvolvidas; asas posteriores reduzidas quando presentes. ................................ 30 30(29') Aparelho bucal sugador labial, geralmente bem desenvolvido halteres presentes (moscas, pernilongos, etc. ). ............................................................................................................................ DDDDIPTERAIPTERAIPTERAIPTERA 30' Aparelho bucal vestigial ou ausente. ....................................................................................................... 31 31(30') Insetos diminutos; asas anteriores com 1 a 2 nervuras; asas posteriores atrofiadas, semelhantes a halteres (machos de cochoniIhas - Coccoidea). ........................................................................ HOMOPTERHOMOPTERHOMOPTERHOMOPTERAAAA 6 31' Insetos pequenos a médios; asas com muitas nervuras; halteres ausentes; 3 longos apêndices filiformes no fim do abdome (efeméridas). ..................................................... ......................................................................................................... EPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERA 32(28') Aparelho bucal sugador labial; lábio segmentado (percevejos). ................ HEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERA 32’ Aparelho bucal mastigador. .................................................................................... 33 33(32’) Asas do tipo élitro (besouros). ............................................................ COLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERA 33’ Asas do tipo tégmina. .............................................................................................. 34 34(33’) Pernas posteriores saltadoras; ou as anteriores fossoriais (gafanhotos, grilos, paquinhas). .............................................................................................. ORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERA 34' Pernas posteriores normais; as anteriores não fossoriais. .......................................... 35 35(34’) Cercos multissegmentados (baratas) ............................................................ BLATTODEABLATTODEABLATTODEABLATTODEA 35' Cercos unissegmentados (bicho pau). ................................................ PHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEA 36(27’) Todas as asas com a mesma estrutura (membranosas). ........................................... 37 36’ Asas anteriores e posteriores com estruturas diferentes, as posteriores sempre membranosas. ................................................................................................................. 51 37(36) Asas recobertas com escamas; espirotromba presente (borboletas e mariposas). ........ .................................................................................................................... LEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERALEPIDOPTERA 37’ Asas não recobertas com escamas, às vezes pilosas; espirotromba ausente. ............... .......................................................................................................................................... 38 38(37’) Asas estreitas com franja de longos pelos; último tarsômero dilatado; insetos diminutos (tripes). .................................................................................................. THYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERA 38’ Asas não franjadas; último tarsômero normal. ........................................................... 39 39(38’) Asas posteriores tão ou mais longas que as anteriores. ........................................... 40 39’ Asas posteriores menores do que as anteriores. ................................................... 45 40(39) Asas anteriores com uma sutura transversal na base (cupins). .................................. ...................................................................................................................ISOPTERAISOPTERAISOPTERAISOPTERA 40’ Asas posteriores sem essa sutura. ..................................................................................... 41 41(40’) Pernas anteriores com o 1° tarsômero dilatado. ................................. EMBIOPTERAEMBIOPTERAEMBIOPTERAEMBIOPTERA 7 41’ Pernas anteriores com o 1° tarsômero normal. ............................................................................. 42 42(41’) Antenas setáceas curtas e escondidas (libélulas). ..................................................... ODONATAODONATAODONATAODONATA 42’ Antenas longas, facilmente visíveis. ........................................................................................................... 43 43(42’) Cabeça prolongada em um rostro, em cuja extremidade estão as peças bucais. .......................... ......................................................................................................................................... MECOPTERAMECOPTERAMECOPTERAMECOPTERA 43’ Cabeça com outro aspecto. ............................................................................................................. 44 44(43’) Cercos presentes ...................................................................................................... PLECOPTERAPLECOPTERAPLECOPTERAPLECOPTERA 44’ Cercos ausentes .................................................................................................................... NEUROPTERANEUROPTERANEUROPTERANEUROPTERA 45(39’) Abdome sem cercos. ........................................................................................................................ 46 45’ Abdome com cercos. ........................................................................................................................ 50 46(45) Tarsos com 2 a 3 artículos. .............................................................................................................. 47 46’ Tarsos pentâmeros. .......................................................................................................................... 48 47(46) Aparelho bucal sugador labial; rostro surgindo da parte posterior da cabeça (cigarras, pulgões e outros). ....................................................................................................................... HOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERA 47’ Aparelho bucal mastigador. ........................................................................ PSOCOPTERAPSOCOPTERAPSOCOPTERAPSOCOPTERA 48(46’) Asas nuas, com nervuras longitudinais e várias transversais que dão um aspecto reticulado às asas. ................................................................................................ NEUROPTERANEUROPTERANEUROPTERANEUROPTERA 48’ Asas nuas ou pilosas, sem aspecto reticulado. ............................................................. 49 49(48’) Asas nuas, às vezes com pêlos microscópicos; mandíbulas desenvolvidas (vespas, abelhas e formigas). .............................................................................. HYMENOPTERAHYMENOPTERAHYMENOPTERAHYMENOPTERA 49’ Asas recobertas com pêlos (aspecto semelhante a pequenas mariposas); mandíbulas atrofiadas ou ausentes. .................................................................................... TRICHOTRICHOTRICHOTRICHOPTERAPTERAPTERAPTERA 50(45’) Cercos muito longos, com aspecto de filamentos caudais (efeméridas). ............................. ................................................................................................................ EPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERAEPHEMEROPTERA 50’ Cercos curtos, 1-segmentado; insetos diminutos. ...................................... ZORAPTERAZORAPTERAZORAPTERAZORAPTERA 51(36’) Asas anteriores do tipo hemiélitro (percevejos). .............................................. HEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERAHEMIPTERA 51’ Asas anteriores de outro tipo. ........................................................................................... 52 52(51’) Asas do tipo élitro. ............................................................................................................. 53 8 52’ Asas do tipo tégmina (pergaminosas). ............................................................................. 55 53(52) Cercos presentes, em forma de pinça (tesourinha). .................................. DERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERA 53’ Cercos ausentes. ............................................................................................................... 54 54(53’) Tarsos com garras (besouros). ................................................................... COLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERACOLEOPTERA 54’ Tarsos sem garras; asas posteriores em forma de leque, bem maiores do que as anteriores, claviformes (machos). ........................................................... STREPSIPTERASTREPSIPTERASTREPSIPTERASTREPSIPTERA 55(52’) Asas posteriores não dobradas em leque sob as anteriores; aparelho bucal sugador labial (cigarrinhas). ............................................................................................ HOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERAHOMOPTERA 55’ Asas posteriores dobradas em leque sob as anteriores; aparelho bucal mastigador. ........ ................................................................................................................................................. 56 56(55’) Pernas posteriores saltadoras; ou as anteriores fossoriais (gafanhotos, grilos e paquinhas). .................................................................................................. ORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERAORTHOPTERA 56’ Pernas posteriores normais; as anteriores nunca fossoriais. .......................................... 57 57(56’) Pernas anteriores raptatórias (louva-deus). .................................................... MANTODEAMANTODEAMANTODEAMANTODEA 57’ Pernas anteriores normais. ............................................................................................... 58 58(57’) Cercos multissegmentados (baratas). ........................................................... BLATTODEABLATTODEABLATTODEABLATTODEA 58’ Cercos unissegmentados (bicho-pau). ....................................................... PHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEAPHASMATODEA 9 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMILIAS DE ODONATA 1 Asas anteriores e posteriores semelhantes na forma e nervação; olhos afastados (Fig. 1A) (Subordem ZYGOPTERA)(Subordem ZYGOPTERA)(Subordem ZYGOPTERA)(Subordem ZYGOPTERA). ........................................................................................ 2 1' Asas diferentes na forma e nervação; parte basal das asas posteriores mais larga que nas anteriores (Fig. 1B), olhos tocando-se ou apenas levemente separados (Subordem (Subordem (Subordem (Subordem ANISOPTERA)ANISOPTERA)ANISOPTERA)ANISOPTERA). ................................................................................................................... 3 2(1) Várias antenodais (as primárias não distintas) (Fig. 1C). ..................................... AgrionidaeAgrionidaeAgrionidaeAgrionidae 2' Apenas 2 antenodais (Fig. 1A-an); nervuras suplementares ausentes ou fracas na margem distal da asa. ............................................................................... CoenagrionidaeCoenagrionidaeCoenagrionidaeCoenagrionidae 3(1) Triângulos semelhantes nos dois pares de asas; alça anal pequena e distinta. ............. ............................................................................................................................. AeshnidaeAeshnidaeAeshnidaeAeshnidae 3' Triângulos diferentes nos dois pares de asas; margem posterior dos olhos reta; alça anal com formato de pé (Fig. 1B-tri; alp). ...........................................................LibellulidaeLibellulidaeLibellulidaeLibellulidae C Fig. 1.Fig. 1.Fig. 1.Fig. 1. A. Zygoptera (Coenagrionidae); B. Anysoptera (Libellulidae); C. Agrionidae (Zygoptera). 10 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS E FAMÍLIAS DE NEUROPTERA 1 Asas posteriores mais largas na base que as anteriores; área anal das asas posteriores alargadas (Fig. 2A) (Subordem MEGALOPTERASubordem MEGALOPTERASubordem MEGALOPTERASubordem MEGALOPTERA); ocelos presentes; 4º tarsômero cilíndrico. ......................... ............................................................................................................................................................ CorydalidaeCorydalidaeCorydalidaeCorydalidae 1' Asas anteriores e posteriores semelhantes na forma; as posteriores sem área anal alargada (Fig. 2B) (SuborSuborSuborSubordemdemdemdem PLANIPENNIAPLANIPENNIAPLANIPENNIAPLANIPENNIA). ............................................................................................................... 2 2(1') Antenas clavadas (Superfamília Superfamília Superfamília Superfamília MYRMELEONTOIDMYRMELEONTOIDMYRMELEONTOIDMYRMELEONTOIDEAEAEAEA). .................................................................. 3 2' Antenas sem uma clava típica (SuperfamíliaSuperfamíliaSuperfamíliaSuperfamília HEMEROBIOIDEAHEMEROBIOIDEAHEMEROBIOIDEAHEMEROBIOIDEA). .................................................... 4 3(2) Antenas mais longas que a metade do comprimento das asas anteriores (Fig. 2C). ......................... ........................................................................................................................................................... AscalaphidaeAscalaphidaeAscalaphidaeAscalaphidae 3' Antenas mais curtas que a metade do comprimento das asas anteriores (Fig. 2D). ...................... ................................................................................................................................................ MyrmeleontidaeMyrmeleontidaeMyrmeleontidaeMyrmeleontidae 4(2') Pernas anteriores raptatórias; pronoto alongado. ................................................................ MantispidaeMantispidaeMantispidaeMantispidae 4' Pernas anteriores ambulatórias; pronoto normal. ................................................................................... 5 5(4') Asas anteriores com nervuras transversais costais bifurcadas (insetos pardacentos) (Fig. 2E). ...... ....................................................................................................................................................... HemerobiidaeHemerobiidaeHemerobiidaeHemerobiidae 5' Asas anteriores com nervuras transversais costais simples (insetos esverdeados) (Fig. 2B). ........ ...................................................................................................................................................... ChrysopidaeChrysopidaeChrysopidaeChrysopidae 11 Fig. Fig. Fig. Fig. 2222.... Neuroptera: A. Corydalidae; B. Chrysopidae; C. Ascalaphidae; D. Myrmeleontidae; E. Hemerobiidae. 12 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE DERMAPTERA 1 Fêmures com carenas. ...................................................................... PygidicranidaePygidicranidaePygidicranidaePygidicranidae 1' Fêmures sem carenas. ............................................................................................ 2 2(1') Segundo tarsômero prolongando-se além do terceiro, e expandido lateralmente (Fig. 3A). ...................................................................................................................... ForficulidaeForficulidaeForficulidaeForficulidae 2' Segundo tarsômero simples (Fig. 3B). ................................................................................. 3 3(2') Antenas com ate 15 artículos; 4º, 5º e 6º artículos em conjunto são maiores que o 1º. .................................................................................................................. LabiidaeLabiidaeLabiidaeLabiidae 3' Antenas com mais de 15 artículos 4º, 5º e 6º artículos em conjunto, são geralmente menores que o 1º. .............................................................................................. LabiduridaeLabiduridaeLabiduridaeLabiduridae CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE THYSANOPTERA 1 Fêmeas sem ovipositor; último segmento abdominal tubular nos dois sexos (Fig. 4A) (SubordemSubordemSubordemSubordem TUTUTUTUBULIFERABULIFERABULIFERABULIFERA). ............................................................................ PhloeothripidaePhloeothripidaePhloeothripidaePhloeothripidae 1' Fêmeas com ovipositor; abdome com ápice cônico nas fêmeas e arredondado nos machos (Fig. 4B, C) (SubordemSubordemSubordemSubordem TEREBRANTIATEREBRANTIATEREBRANTIATEREBRANTIA). ......................................................... 2 2(1') Ovipositor voltado para cima (Fig. 4C-ovp); asas largas com ápice arredondado. ............... .............................................................................................................................. AeolothripidaeAeolothripidaeAeolothripidaeAeolothripidae 2' Ovipositor, quando desenvolvido, voltado para baixo (Fig. 4B-ovp); asas estreitas com o ápice pontiagudo. .................................................................................................................... 3 3(2') Pronoto com 2 suturas laterais; antenas moniliformes; fêmures anteriores e posteriores espessados. ................................................................................................... MerothripidaeMerothripidaeMerothripidaeMerothripidae 3' Pronoto sem suturas laterais; antenas não moniliformes; fêmures normais. ................ 4 4(3') Antenas com ou sem pequenos cones sensitivos triangulares e curtos. ............................ ....................................................................................................................... HeterothripidaeHeterothripidaeHeterothripidaeHeterothripidae 4' Antenas com cones sensitivos estreitos .........................................................ThripidaeThripidaeThripidaeThripidae 13 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS FAMÍLIAS DE ISOPTERA (ÁPTEROS E ALADOS) 1 Fontanela ausente (ápteros ou alados). ..................................................... KalotermitidaeKalotermitidaeKalotermitidaeKalotermitidae 1' Fontanela presente (ápteros ou alados) (Fig. 5A-fon). .................................................... 2 2(1') Ápteros com um lobo anterior no pronoto (forma de sela); alados com escamas anteriores curtas, não alcançando as escamas posteriores (Fig. 5B). .............................. ...................................................................................................................................TermitidaeTermitidaeTermitidaeTermitidae 2' Ápteros com pronoto plano, sem lobo anterior; alados com escamas anteriores longas, cobrindo pelo menos a base das escamas posteriores (Fig. 5C). ...................... .................................................................................................................... RhinotermitidaeRhinotermitidaeRhinotermitidaeRhinotermitidae ISOPTERAISOPTERAISOPTERAISOPTERA DERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERADERMAPTERA Fig. 3.Fig. 3.Fig. 3.Fig. 3. Dermaptera. A.e B. tarsômeros. Fig. 5. Fig. 5. Fig. 5. Fig. 5. Isoptera. A. fontanela; B. e C. escamas. THYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERATHYSANOPTERA Fig. 4.Fig. 4.Fig. 4.Fig. 4. Thysanoptera : A . Tubulifera ; B . e C . Terebrantia. 14CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE ORTHOPTERA 1 Antenas mais curtas que o corpo, com menos de 30 artículos; tímpanos, quando presentes, situados lateralmente no primeiro urômero (Fig. 6A-tym) (SSSSubordemubordemubordemubordem ACRIDODEAACRIDODEAACRIDODEAACRIDODEA). ......................................................................................................... 2 1' Antenas longas, geralmente com mais de 30 artículos, porém, quando curtas (menos de 12 artículos) as pernas anteriores são fossoriais (Fig. SB); tímpanos, quando presentes, localizados nas tíbias anteriores (Fig. 6C-tym) (SubordemSubordemSubordemSubordem TETTIGOTETTIGOTETTIGOTETTIGONIODEANIODEANIODEANIODEA). ................................................................................................................................................... 5 2(1) Todos os tarsos com 3 artículos; arólios presentes (Fig. 6D-aro); pronoto não prolongado para trás (ACRIDOIDEAACRIDOIDEAACRIDOIDEAACRIDOIDEA). .............................................................................. 3 2' Tarsos anteriores e medianos com 2 artículos; arólios ausentes; pronoto prolongando-se sobre o abdome (Fig. 6E-p) (TETRIGOIDEATETRIGOIDEATETRIGOIDEATETRIGOIDEA). ................................................... TetrigidaeTetrigidaeTetrigidaeTetrigidae 3(2) Antenas mais longas que os fêmures anteriores, asas geralmente bem desenvolvidas. ................................................................................................................................. AcrididaeAcrididaeAcrididaeAcrididae a espinho prosternal presente (Fig. 6F-tub). .......................... b a’ espinho prosternal ausente. ................................................. c b vértice com fovéolas largas e rasas ..................................... ....................................................................... PyrgomorphinaePyrgomorphinaePyrgomorphinaePyrgomorphinae b’ vértice sem fovéolas. ............................ CyrtacantCyrtacantCyrtacantCyrtacanthacridinaehacridinaehacridinaehacridinae c margem posterior do pronoto arredondada ou truncada (Fig. 6G) ................................................................... AcridinaeAcridinaeAcridinaeAcridinae c’ margem posterior do pronoto prolongando-se para trás, e terminando em angulo agudo (Fig. 6H). ................................ ............................................................................. OedipodinaeOedipodinaeOedipodinaeOedipodinae 3' Antenas mais curtas do que os fêmures anteriores; cabeça muito alongada. .................. ................................................................................................................................ ProscopiProscopiProscopiProscopiidaeidaeidaeidae 5(1') Todos os tarsos 3-segmentados ......................................................................................... 6 5' Todos os tarsos 4-segmentados ......................................................................................... 7 6(5) Pernas anteriores fossoriais (GRYLLOTALPOIDEAGRYLLOTALPOIDEAGRYLLOTALPOIDEAGRYLLOTALPOIDEA). .................................... GryllotalpidaeGryllotalpidaeGryllotalpidaeGryllotalpidae 6' Pernas anteriores ambulatórias; coxas posteriores bem separadas (GRYLLOIDEAGRYLLOIDEAGRYLLOIDEAGRYLLOIDEA). ....................................................................................................................................... GryllidaeGryllidaeGryllidaeGryllidae a segundo tarsômero comprimido ............................................... b a' segundo tarsômero deprimido ................................................. c b ocelos presentes; cabeça arredondada; antenas inseridas na metade superior da cabeça; tíbias posteriores sem dentículos entre os espinhos. ........................................................ GryllinaeGryllinaeGryllinaeGryllinae 15 b' ocelos ausentes: cabeça alongada; tíbias posteriores com dentículos entre os espinhos (Fig. 6-I). ..................................... ................................................................................. OecanthinaeOecanthinaeOecanthinaeOecanthinae c tíbias posteriores com dentículos entre os espinhos. ............. ................................................................................... EneopterinaeEneopterinaeEneopterinaeEneopterinae c' tíbias posteriores sem dentículos entre os espinhos. ................ ....................................................................................... TrigodiinaeTrigodiinaeTrigodiinaeTrigodiinae 7(5') Insetos, em geral, alados; tégminas com menos de 8 nervuras longitudinais principais (TETTIGONIOIDEATETTIGONIOIDEATETTIGONIOIDEATETTIGONIOIDEA). ......................................................................................... TettigoniidaeTettigoniidaeTettigoniidaeTettigoniidae a superfície dorsal do 12 tarsômero sem sulcos; espinhos prosternais ausentes. ...................................... PhaneropterinaePhaneropterinaePhaneropterinaePhaneropterinae a' superfície dorsal do 1º tarsômero sulcada lateralmente (Fig. 6J). ............................................................................................. b b margem interna dos alvéolos antenais (escrobos) proeminentes (Fig. 6K-esc.); pronoto com duas suturas transversais. .................................................. PseudophylPseudophylPseudophylPseudophyllllliiiinaenaenaenae b' escrobros não salientes; pronoto com uma sutura transversal ou nenhuma. .......................................................................... c c tíbias anteriores com longos espinhos. ............. ListroceliListroceliListroceliListrocelinaenaenaenae c' tibias anteriores com espinhos menores. .................................................... d d fastígio estendendo-se bem além do escapo (Fig. 6-L). .......................................................... ........................................................................................................................................ CCCC oooo pppp iiii pppp hhhh oooo rrrr iiii nnnn aaaa eeee d' fastígio não se estendendo além do escapo. .................................................. ........................................................................................ CCCC oooo nnnn oooo cccc eeee pppp h h h h aaaa l i l i l i l i nnnn aaaa eeee 7' Insetos, em geral, ápteros, quando alados, apresentara tégminas com pelo menos 8 nervuras longitudinais principais (GRYLLACRIDOIDEAGRYLLACRIDOIDEAGRYLLACRIDOIDEAGRYLLACRIDOIDEA). ..................................... 8 8(7') Tarsos achatados lateralmente (comprimidos). ............................... StenopelmatidaeStenopelmatidaeStenopelmatidaeStenopelmatidae 8' Tarsos achatados dorsoventralmente (deprimidos). ................................................................ GryllacrididaeGryllacrididaeGryllacrididaeGryllacrididae 16 Fig. 6.Fig. 6.Fig. 6.Fig. 6. Orthoptera. A. Acridodea; B. Tettigoniodea; C. Gryllotalpidae; D. Acridoidea; E. Tetrigidae; F. Cyrtacanthacridinae (prosterno); G. Acridinae (pronoto); H. Oedipodinae (pronoto); I. Oecanthinae; J. Copiphorinae; K. Pseudophyllinae; L. Copiphorinae. 17 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS E FAMÍLIAS DE HOMOPTERA 1 Rostro originando-se da parte posterior da cabeça (Fig. 8A,C-r); antenas curtas (setáceas); tarsos 3-segmentados (SubordemSubordemSubordemSubordem AUCHENORRHYNCHAAUCHENORRHYNCHAAUCHENORRHYNCHAAUCHENORRHYNCHA). ............... .......................................................................................................................................... 2 1' Rostro surgindo entre as coxas anteriores (Fig. 8B-r); antenas longas (geralmente filiformes);tarsos 1 ou 2-segmentados (subordemsubordemsubordemsubordem STERNORRHYNCHASTERNORRHYNCHASTERNORRHYNCHASTERNORRHYNCHA). ............... ................................................................................................................................................... l4 2(l) Antenas inseridas sob os olhos, com pedicelos bem dilatados (Fig. 8C); coxas medianas alongadas e bem afastadas (FULGOROIFULGOROIFULGOROIFULGOROIDEADEADEADEA). ............................................ 3 2' Antenas inseridas abaixo e entre os olhos, com pedicelos cilíndricos (Fig. 8A,D); coxas medianas curtas e aproximadas. .................................................................................................... 9 3(2) Tíbias posteriores com um conspícuo esporão apical (Fig. 8E-sp). ......................... DeIphacidaeDeIphacidaeDeIphacidaeDeIphacidae 3' Tíbias posteriores sem esporão apical ........................................................................................... 4 4(3') Segundo artículo dos tarsos posteriores com 2 espinhos apicais (Fig. 8-F). ............................... 5 4' Segundo artículo dos tarsos posteriores com vários espinhos apicais. ........................................ 6 5(4) Margem costal distintamente arredondada; venação reticulada (Fig. 8-O). ............................... ....................................................................................................................................... AcanaloniidaeAcanaloniidaeAcanaloniidaeAcanaloniidae 5' Margem costal e/ou apical com veias transversais; clavo granuloso ou base da costa distintamente curvada (Fig.8 P). ............................................................................................... FlatidaeFlatidaeFlatidaeFlatidae 6(4') Área anal das asas posteriores reticulada. ...................................................................... FulgoFulgoFulgoFulgoridaeridaeridaeridae 6' Área anal das asas posteriores não reticulada ........................................................................... 7 7(6') Segmento apical do rostro curto, tão longo quanto largo ................................................. DerbidaeDerbidaeDerbidaeDerbidae 7' Segmento apical do rostro mais longo do que largo ....................................................................... 8 8(7') Cabeça prolongada adiante, porém quando não prolongada, fronte com 2 ou 3 carenas; ocelo mediano ausente ...................................................................................................... DictyopharidaeDictyopharidaeDictyopharidaeDictyopharidae 18 8' Cabeça não ou moderadamente prolongada adiante; fronte sem carenas ou com uma mediana; ocelo mediano freqüentemente presente. ............................................................ CixiidaeCixiidaeCixiidaeCixiidae 9(2') Três ocelos; fêmures anteriores dilatados (CICADOIDEA). ..................................... Cicadidae Cicadidae Cicadidae Cicadidae 9' Ocelos ausentes ou em número de 2; fêmures não dilatados. ...............................................10 10(9') Tíbias posteriores com 1 ou 2 espinhos (Fig. 8G) (CERCOPOIDEACERCOPOIDEACERCOPOIDEACERCOPOIDEA). ...................................... 11 10' Tibias posteriores sem espinhos ou com espinhos em fileira (CICICICICADELLOIDEACADELLOIDEACADELLOIDEACADELLOIDEA). .............. 12 11(10') Olhos arredondados (Fig. 8A). ...................................................................................... CercopidaeCercopidaeCercopidaeCercopidae 11' Olhos elípticos (Fig. 31). ......................................................................... AphrophoridaeAphrophoridaeAphrophoridaeAphrophoridae 12(10') Pronoto estendendo-se sobre o abdome, às vezes com ornamentações grotescas (Fig.8J-p) .......................................................................................................................................... MembracidaeMembracidaeMembracidaeMembracidae 12' Pronoto normal .............................................................................................................................13 13(12') Tíbias posteriores sem espinhos. ..................................................................... AethalionidaeAethalionidaeAethalionidaeAethalionidae 13' Tíbias posteriores com uma ou mais fileiras de espinhos (Fig. 8K). .............. CicadellidaeCicadellidaeCicadellidaeCicadellidae 14(1') Tarsos 1-segmentados com 1 garra; machos com apenas 1 par de asas; fêmeas ápteras, escamiformes, geralmente apodas, e corpo recoberto por cera (COCCOIDEACOCCOIDEACOCCOIDEACOCCOIDEA) .......................................................................................................................................... 15 14' Tarsos 2-segmentados com 2 garras; insetos com 2 pares de asas, com ou sem sifúnculos abdominais; fêmeas ápteras, nunca escamiformes, em geral, com cabeça, antenas e pernas distintas .............................................................................................. 20 15(14) Espiráculos abdominais presentes (fêmea). .................................................................. 16 15' Espiráculos abdominais ausentes (fêmea). ................................................................... 17 16(15) Anel anal distinto, com 6 setas e vários poros (Fig. 8L-anr). .......................... OrtheziidaeOrtheziidaeOrtheziidaeOrtheziidae 16' Anel anal reduzido e sem setas ................................................................... MargarodidaeMargarodidaeMargarodidaeMargarodidae 19 17(15') Um par de distintas placas triangulares ou sub-triangulares, for mando um opérculo na base da fenda anal (Fig. 8M-anp, anc). ................................................................ CoccidaeCoccidaeCoccidaeCoccidae 17' Sem essa combinação de caracteres. ............................................................................... 18 18(17') Orifícios das glândulas de cera com formato de 8, ao longo da margem dorsal (Fig. 8N-mpc) ........................................................................................................ AsterolecaniidaeAsterolecaniidaeAsterolecaniidaeAsterolecaniidae 18' Orifícios das glândulas de cera com outro formato; anel anal presente. ...................... 19 19(18') Duas setas no anel anal .................................................................................. DiaspididaeDiaspididaeDiaspididaeDiaspididae 19' Quatro ou mais setas no anel anal; ostíolos dorsais e círculos ventrais (1 a 4) presentes ................................................................................................................... PseudococcidaePseudococcidaePseudococcidaePseudococcidae 20(l4') Antenas geralmente com 10 artículos; asas anteriores mais duras que as posteriores (PSYLLOIDEAPSYLLOIDEAPSYLLOIDEAPSYLLOIDEA) ..................................................................................................... PsyllidaePsyllidaePsyllidaePsyllidae 20' Antenas no máximo com 7 artículos; asas posteriores e anteriores de igual textura, com ou sem sifúnculos abdominais; fêmeas ápteras, nunca escamiformes. ....................... 21 21(20') Asas opacas, geralmente revestidas por uma secreção pulverulenta branca, os 2 pares de asas aproximadamente do mesmo tamanho (ALEYRODOIDEAALEYRODOIDEAALEYRODOIDEAALEYRODOIDEA). ...................... .................................................................................................................. Al Al Al Aleyrodidaeeyrodidaeeyrodidaeeyrodidae 21' Asas sem revestimento céreo branco; asas anteriores bem maiores que as posteriores; fêmeas ápteras não escamiformes (APHIAPHIAPHIAPHIDOIDEADOIDEADOIDEADOIDEA). ................................. 22 22(21')Sifúnculos presentes e distintos ........................................................................... AphididaeAphididaeAphididaeAphididae 22' Sifúnculos ausentes. ....................................................................................... PhylloxeridaePhylloxeridaePhylloxeridaePhylloxeridae 20 Fig. 8. Homoptera: A. Auchenorrhyncha. (Cercopidae); B. Sternorrhyncha (Coccidae-ninfa); C. Fulgoroidea; D. Cicadellidae; E. Delphacidae; F. Flatidae; G. Cercopoidea; H. Cercopidae; I. Aphrophoridae; J. Membracidae; K. Cicadellidae; L. Ortheziidae; M. Coccidae; N. Asterolecanidae; O. Acaloniidae; P. Flatidae. 21 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE HEMIPTERA 1 Antenas mais curtas que a cabeça, geralmente ocultas em cavidades perto dos olhos (SubordemSubordemSubordemSubordem CRYPTOCERATACRYPTOCERATACRYPTOCERATACRYPTOCERATA ) ................................................................................... 2 1' Antenas tão ou mais longas que a cabeça (SubordemSubordemSubordemSubordem GYMNOCERATAGYMNOCERATAGYMNOCERATAGYMNOCERATA). .............................................. 7 2(1) Ocelos presentes (OCHTEROIDEAOCHTEROIDEAOCHTEROIDEAOCHTEROIDEA); olhos compostos proeminentes; rostro curto não alcançando além das coxas anteriores; pernas anteriores preensoras (Fig. 7N). ................................. ........................................................................................................................................................... GelastocoridaeGelastocoridaeGelastocoridaeGelastocoridae 2' Ocelos ausentes. ................................................................................................................................................. 3 3(2') Tarsos anteriores espatulados, com uma fileira de longos pêlos; cabeça sobrepondo levemente o pronoto (CORIXOIDEACORIXOIDEACORIXOIDEACORIXOIDEA). ............................................................................................................................. CorixidaeCorixidaeCorixidaeCorixidae 3' Tarsos anteriores não espatulados; cabeça não recobrindo o pronoto (NOTONECTOIDEANOTONECTOIDEANOTONECTOIDEANOTONECTOIDEA). ..... .................................................................................................................................................................................... 4 4(3') Apêndices do ápice do abdome formando um tubo respiratório, tão longo quanto o corpo; tarsos 1-segmentados ; pernas posteriores ambulatórias . ........................................................... NepidaeNepidaeNepidaeNepidae 4' Ápice do abdome sem sifão longo; tarso 2 ou 3-segmentados; pernas posteriores nadadoras (Fig. 7A) ............................................................................................................................................... 5 5(4') Pernas anteriores preensoras (Fig. 7B). ............................................................................................. 6 5' Pernas anteriores não preensoras; pernas posteriores longas; tíbias e tarsos posteriores com longos pelos. .............................................................................................................................................................. NotonectidaeNotonectidaeNotonectidaeNotonectidae 6(5) Membrana do hemiélitro sem nervuras. .................................................................................. NaucoridaeNaucoridaeNaucoridaeNaucoridae 6' Membrana do hemiélitro com nervuras. .................................................................... BelostomatidaeBelostomatidaeBelostomatidaeBelostomatidae 7(1') Garras tarsais das pernas anteriores inseridas antes do ápice do último tarsômero (Fig. 7C-tcl) (GERROIDEAGERROIDEAGERROIDEAGERROIDEA). ........................................................................................................................................ 8 7' Todas as garras apicais (Fig. 7D-tcl) ........................................................................................................ 9 8(7) Coxas medianas mais próximas das posteriores do que das anteriores; fêmures posteriores ultrapassando em muito o ápice do abdome ....................................................................... GerridaeGerridaeGerridaeGerridae 8’ Coxas medianas eqüidistantes das anteriores e posteriores; fêmures posteriores ultrapassando 22 um pouco ou não ultrapassando o ápice do abdome .......................................................... VeliidaeVeliidaeVeliidaeVeliidae 9(7') Corpo deprimido, alongado; hemiélitros estreitos, de modo que os lados do abdome ficam expostos (ARADOIDEAARADOIDEAARADOIDEAARADOIDEA); tarsos 2-segmentados. .............................................................. AradidaeAradidaeAradidaeAradidae 9' Corpo não deprimido, ou se deprimido apresenta-se ovalado. ................................................ 10 10(9') Hemiélitros inteiramente reticulados (Fig. 7E); ocelos ausentes; tarsos 2-segmentados (TINGOIDEATINGOIDEATINGOIDEATINGOIDEA). ....................................................................................................................................... TingidaeTingidaeTingidaeTingidae 10' Hemiélitros não reticulados ........................................................................................................ 11 11(10') Escutelo estendendo-se até ou além da metade do abdome ou cobrindo-o totalmente (Fig. 7F) (SCUTELLEROIDEASCUTELLEROIDEASCUTELLEROIDEASCUTELLEROIDEA ). ........................................................................................................................... 12 11' Escutelo mais curto. ..................................................................................................... 14 12(11) Escutelo cobrindo inteiramente ou quase o abdome; tíbias sem espinhos fortes. .......................... .............................................................................................................................................. ScutelleridaeScutelleridaeScutelleridaeScutelleridae 12' Escutelo alcançando, no máximo, o ápice do clavo. ........................................................................ 13 13(12') Pernas anteriores fossoriais; tíbias com fortes espinhos (Fig. 7G ). .................................. CydnidaeCydnidaeCydnidaeCydnidae 13' Pernas anteriores ambulatórias; tíbias com pequenos espinhos (Fig. 7H). ............... PentatomidaePentatomidaePentatomidaePentatomidae 14(11') Hemiélitros com cúneo (Fig. 7-I) ou hemiélitros escamiformes, reduzidos (CIMICOIDEACIMICOIDEACIMICOIDEACIMICOIDEA). ............ ................................................................................................................................................................... 15 14' Hemiélitros sem cúneo. ............................................................................................................................ 16 15(14) Hemiélitros escamiformes; corpo ovalado e chato; pronoto com uma expansão lateral atrás dos olhos. .............................................................................................................................................. CimicidaeCimicidaeCimicidaeCimicidae 15' Hemiélitros com cúneo; corpo alongado; pronoto diferente; ocelos ausentes. .................... MiridaeMiridaeMiridaeMiridae 16(14') Rostro curto, 3-segmentado (Fig. 7J) (REDUVIOIDEAREDUVIOIDEAREDUVIOIDEAREDUVIOIDEA). ................................................................ 17 16' Rostro longo, 4-segmentado. ...............................................................................................................19 17(16) 4° antenômero clavado ou fusiforme; fêmures anteriores muito dilatados (Fig. 7K). .................. ............................................................................................................................................... PhymatidaePhymatidaePhymatidaePhymatidae 17' 4° antenômero não espessado; fêmures anteriores pouco dilatados.. ............................................................ 18 23 18(17') Corpo muito fino, hemiélitros não divididos em cório e clavo, pernas medianas e posteriores muito alongadas e finas. .............................................................................................................. PloiariidaePloiariidaePloiariidaePloiariidae 18' Corpo de forma diferente; pernas normais; hemiélitros divididos em cório e clavo. ............................. .......................................................................................................................................................... ReduviidaeReduviidaeReduviidaeReduviidae a tíbias anteriores e posteriores com urn sulco para receber o tarso; pernas densamente pilosas. ................................................. ApiomerinaeApiomerinaeApiomerinaeApiomerinae a' sem essa combinação de caracteres. ...................................................... b b 1º antenômero mais longo do que a cabeça. ............................... ZelinaeZelinaeZelinaeZelinae b' 1º antenômero mais curto do que a cabeça. ............................................... c c rostro curvo (Fig. 7J-b). ..................................................................... ReduvinaeReduvinaeReduvinaeReduvinae c' rostro reto (Fig. 7J-a). ....................................................................... TriatominaeTriatominaeTriatominaeTriatominae 19(16') Membrana do hemiélitro com mais de 7 nervuras longitudinais (Fig. 7L) (COREOIDEACOREOIDEACOREOIDEACOREOIDEA). .............. .......................................................................................................................................................................... 20 19' Membrana do hemiélitro com menos de 7 nervuras longitudinais (LYGAEOIDEALYGAEOIDEALYGAEOIDEALYGAEOIDEA). ........................ .......................................................................................................................................................................... 22 20(19) Abertura das glândulas odoríferas visível entre as coxas médias e posteriores (Fig. 7M-sgo). .................................................................................................................................. 21 20' Abertura das glândulas odoríferas não visível. ......................................................... CorizidaeCorizidaeCorizidaeCorizidae 21(20) Cabeça mais estreita e mais curta que o pronoto. ...................................................................... CoreidaeCoreidaeCoreidaeCoreidae 21' Cabeça quase tão larga e tão longa quanto o pronoto. ...................................................................... CoriscidaeCoriscidaeCoriscidaeCoriscidae 22(19') Corpo estreito; apêndices longos e finos; 1º antenômero e fêmures dilatados no ápice. .................... ............................................................................................................................................................... NeididaeNeididaeNeididaeNeididae 22' Sem essa combinação de caracteres. ........................................................................................................ 23 23(22') Ocelos ausentes. ........................................................................................................................ PyrrhocoridaePyrrhocoridaePyrrhocoridaePyrrhocoridae 23' Ocelos presentes 4 a 5 nervuras na membrana do hemiélitro. ............................................ LygaeidaeLygaeidaeLygaeidaeLygaeidae 24 Fig. 7.Fig. 7.Fig. 7.Fig. 7. Hemiptera: A. p3 nadadora; B. p1 preensora; C. garra tarsal pré-apical; D. garra tarsal apical; E. Tingidae; F. Pentatomidae; G. Cydnidae; H. Pentatomidae; I. Miridae; J. Reduvioidea; K. Phymatidae; L. Coreoidea; M. Coriscidae; N. Gelastocoridae; O. Corixidae. 25 CHAVE PARA AS PRINCIPAIS SUPERFAMÍLIAS, FAMÍLIAS E SUBFAMÍLIAS DE COLEOPTERA 1 Suturas notopleurais presentes no protórax; primeiro ventrito do abdome dividido pelas coxas posteriores (SubordemSubordemSubordemSubordem ADEPHAGAADEPHAGAADEPHAGAADEPHAGA - CARABOIDEACARABOIDEACARABOIDEACARABOIDEA ) (Fig. 11 A). ........................ 2 1' Suturas notopleurais ausentes no protórax; primeiro ventrito do abdome não dividido pelas coxas posteriores (SubordemSubordemSubordemSubordem POLYPHAGAPOLYPHAGAPOLYPHAGAPOLYPHAGA) (Fig. 11 B). .................................... 5 2(1) Todas as pernas ambulatórias. ........................................................................................... 3 2’ Pernas posteriores nadadoras. ......................................................................................... 4 3(2) Antenas inseridas entre os olhos e a base das mandíbulas; clípeo não projetado além da base das antenas. ................................................................................................................................................ CarabidaeCarabidaeCarabidaeCarabidae 3’ Antenas inseridas na fronte acima das mandíbulas; clípeo projetado lateralmente além da base das antenas. ...................................................................................................................................... CicindelidaeCicindelidaeCicindelidaeCicindelidae 4(2') Olhos completamente divididos, 1 par dorsal e outro ventral (Fig. 11 C-e); antenas curtas; pernas anteriores raptatórias, longas; pernas medianas e posteriores nadadoras, curtas e largas. ...................... ............................................................................................................................................................................. GyrinidaeGyrinidaeGyrinidaeGyrinidae 4' Olhos não divididos; antenas longas; pernas medianas e posteriores mais longas e mais estreitas; escutelo visível. ............................................................................................................................................. DytiscidaeDytiscidaeDytiscidaeDytiscidae 5(1') Cabeça prolongando-se num rostro (Fig. 11 D-r) ou normal (espécies pequenas), nesse caso, antenas genículo-capitadas (CURCULICURCULICURCULICURCULIONOIDEAONOIDEAONOIDEAONOIDEA). ................................................ 6 5' Cabeça normal; antenas diferentes. .................................................................................... 9 6(5) Antenas com clava apical distinta. ....................................................................................... 7 6' Antenas com clava apical pouco distinta. ............................................................................ 8 7(6) Cabeça prolongando-se num rostro; antenas compostas ou retas, nesse caso o escapo é muito longo. ................................................................................................................................................. CurculionidaeCurculionidaeCurculionidaeCurculionidae 7' Cabeça normal; antenas compostas; primeiro tarsômero distintamente mais curto do que os demais juntos (espécies pequenas e cilíndricas). ......................................................................................... ScolytidaeScolytidaeScolytidaeScolytidae 8(6') Corpo alongado e estreito; rostro em continuação com o eixo longitudinal do corpo; antenas moniliformes. .......................................................................................................................................................BrentidaeBrentidaeBrentidaeBrentidae 8' Rostro curto e chato ou alongado, nesse caso mais largo no ápice do que na base. ............................ .................................................................................................................................................................. AnthribidaeAnthribidaeAnthribidaeAnthribidae 9(5') Antenas lameladas (SCARABAEOIDEASCARABAEOIDEASCARABAEOIDEASCARABAEOIDEA). ................................................................................................. 10 9' Antenas de outro tipo. ..................................................................................................................................... 12 26 10(9) Escapo longo ; antenas genículo-lameladas (Fig. 11 E). ............................................................... LucanidaeLucanidaeLucanidaeLucanidae 10' Escapo curto. .......................................................................................................................................................11 11(10') Antenas com a parte distal curvando-se para dentro; lamelas separadas; protórax distintamente separado do corpo (Fig. 11F) . .......................................................................................................... PassalidaePassalidaePassalidaePassalidae 11' Antenas com uma clava apical, perpendicular ao eixo antenal, formada pela coadaptação das lamelas. .............................................................................................................................................. ScarabaeidaeScarabaeidaeScarabaeidaeScarabaeidae a pedicelo inserido lateralmente no escapo; élitros rugosos com estrias irregulares e elevações (Fig. 11 G). ................................................. TroginaeTroginaeTroginaeTroginae a' pedicelo inserido no ápice do escapo. ................................................................ b b apófise mesosternal presente (Fig. 11 H-am). ............................................. c b' apófise mesosternal ausente. ........................................................................ d c mesepimeros visíveis dorsalmente (Fig. 11 H-mp). ................ CetoniinaeCetoniinaeCetoniinaeCetoniinae c' mesepimeros não visíveis dorsalmente. ........................................ RutelinaeRutelinaeRutelinaeRutelinae d coxas anteriores transversais. ...................................................... DynastinaeDynastinaeDynastinaeDynastinae d' coxas anteriores cônicas. ............................................................................... e e garras tarsais medianas e posteriores bífidas ou denteadas. .................................. ......................................................................................................................................... MelolonthinaMelolonthinaMelolonthinaMelolonthinaeeee e' todas as garras tarsais simples; tíbias posteriores com 1 esporão. ............. ...................................................................................................... ScarabaeinaeScarabaeinaeScarabaeinaeScarabaeinae 12(9') Fórmula tarsal 4-4-4 (cryptopentâmero) (Fig. 11 J). ....................................................................13 12' Fórmula tarsal diferentes. ............................................................... ............................................. 17 13(12) Cerdas eretas distribuídas em todo o corpo (CLEROIDEACLEROIDEACLEROIDEACLEROIDEA parte). ......................................... 25 13' Cerdas eretas ausentes; se presente, não em todo corpo. ........................................................... 14 14(13') Antenas com clava apical (CUCUJOIDEACUCUJOIDEACUCUJOIDEACUCUJOIDEA parte). ......................................................... ErotylidaeErotylidaeErotylidaeErotylidae 14' Antenas sem clava apical (CHRYSOMELOIDEACHRYSOMELOIDEACHRYSOMELOIDEACHRYSOMELOIDEA). .................................................................... 15 15(14') Pigídio exposto; coxas anteriores contíguas; fêmures posteriores robustos. ......................... ............................................................................................................................................... BruchidaBruchidaBruchidaBruchidaeeee 15' Pigídio não exposto; coxas anteriores separadas; fêmures posteriores, em geral, normais. ... ............................................................................................................................................................. 16 16(15') Antenas inseridas em proeminências frontais e na margem anterior dos olhos; esporões tibiais bem desenvolvidos (antenas geralmente longas). ........................................ CerambycidaeCerambycidaeCerambycidaeCerambycidae a protórax com margens laterais definidas e geralmente com espinhos; 3° tarsômero bilobado. ........................................................................... PrioninaePrioninaePrioninaePrioninae a' protórax sem margens laterais definidas. .................................................... b b tíbias anteriores roliças sem sulcos; último artículo do palpo maxilar não pontiagudo. ................................................................................ CerambycinaeCerambycinaeCerambycinaeCerambycinae b' tíbias anteriores sulcadas internamente; último artículo do palpo maxilar pontiagudo. ...................................................................................... LamiinaeLamiinaeLamiinaeLamiinae 27 16' Antenas não inseridas em proeminências frontais. ...................................................... ChrysomelidaeChrysomelidaeChrysomelidaeChrysomelidae a cabeça completa ou quase completamente encoberta pelo pronoto; pronoto e élitros expandidos lateralmente. ............................... CassidinaeCassidinaeCassidinaeCassidinae a' sem essa combinação de caracteres. ......................................................... b b distância entre a base das antenas menor do que o comprimento do escapo (antenas aproximadas). .................................................................... c b' distância entre a base das antenas maior do que o comprimento do escapo (antenas afastadas). ......................................................................... e c élitros carenados ou sulcados, e distintamente pontuados. ................... ............................................................................................................. HispinaeHispinaeHispinaeHispinae c' élitros lisos. ........................................................................................................ d d fêmures posteriores dilatados. ...................................................... AlticinaeAlticinaeAlticinaeAlticinae d' fêmures posteriores normais. ....................................................... GalerucinaeGalerucinaeGalerucinaeGalerucinae e tíbias posteriores distintamente curvadas. .......................... MegalopodinaeMegalopodinaeMegalopodinaeMegalopodinae e' tíbias posteriores retas ou levemente curvadas. ......................................... f f penúltimo tarsômero bilobado. ............................................ EumolpinaeEumolpinaeEumolpinaeEumolpinae f'’ penúltimo tarsômero inteiro. ............................................................... ChrysomelinaeChrysomelinaeChrysomelinaeChrysomelinae 17(12') Palpos maxilares tão ou mais longos do que as antenas (HYDROHYDROHYDROHYDROPHILOIDEAPHILOIDEAPHILOIDEAPHILOIDEA); cavidades coxais anteriores abertas; abdome com 5 ventritos visíveis; fórmula tarsal 5-5-5. ....................... .........................................................................................................................................HydrophilidaeHydrophilidaeHydrophilidaeHydrophilidae 17' Palpos maxilares mais curtos do que as antenas. ....................................................................... 18 18(17') Abdome com 5 ou 6 ventritos visíveis. .............................................................................. 19 18' Abdome com 7 ou 8 ventritos visíveis . ......................................................................................... 33 19(18) Fórmula tarsal 3-3-3 (criptotetrâmeros) ou 5-5-4 (CUCUJOIDEACUCUJOIDEACUCUJOIDEACUCUJOIDEA parte). .................................. 20 19' Fórmula tarsal diferente. .................................................................................................................... 24 20(19) Fórmula tarsal 3-3-3 (criptotetrâmeros) (Fig. 11 K). ..................................................... CoccinellidaeCoccinellidaeCoccinellidaeCoccinellidae 20' Fórmula tarsal 5-5-4. ............................................................................................................................................... 21 21(20') Cavidades coxais anteriores abertas (Fig. 11 L-cca); base do protórax mais estreita do que a base dos élitros. .................................................................................................................... MeloidaeMeloidaeMeloidaeMeloidae 21' Cavidades coxais anteriores fechadas (Fig. 11 M-ccf; N-cxc). ............................................. 22 28 22(21') Garras tarsais serrilhadas ou pectinadas. ........................................................................ AlleculidaeAlleculidaeAlleculidaeAlleculidae 22' Garras tarsais simples. ..................................................................................................................... 23 23(22') Penúltimo tarsômero dilatado. ............................................................................................. LagriidaeLagriidaeLagriidaeLagriidae 23' Penúltimo tarsômero normal. ...................................................................................... TenebrionidaeTenebrionidaeTenebrionidaeTenebrionidae 24(19') Cerdas eretas distribuídas pelo corpo (CLEROIDEACLEROIDEACLEROIDEACLEROIDEA parte). ...................................................... 25 24' Cerdas eretas ausentes. .................................................................................................................. 26 25(13-24) Cabeça tão ou mais larga do que o pronoto; pronoto mais estreito do que os élitros. .................................................................................................................................. CleridaeCleridaeCleridaeCleridae 25' Cabeça mais estreita do que o pronoto. ........................................................................... DasytidaeDasytidaeDasytidaeDasytidae 26(24') Tarsos tão ou mais longos do que as tíbias (LYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEA parte). ..................... LymexylidaeLymexylidaeLymexylidaeLymexylidae 26' Tarsos mais curtos do que as tíbias. .................................................................................. 27 27(26') Coxas posteriores com cavidade para alojar os fêmures (às vezes essas cavidades são rasas). ............................................................................................................................................. 28 27'’ Coxas posteriores sem cavidade. ...................................................................................... 31 28(27) Antenas com clava apical (BOSTRYCHOIDEABOSTRYCHOIDEABOSTRYCHOIDEABOSTRYCHOIDEA parte). ................................................................. 29 28' Antenas sem clava apical. .................................................................................................................................... 30 29(28) Élitros truncados no ápice; 1º tarsômero reduzido. ...................................... Bostrychidae Bostrychidae Bostrychidae Bostrychidae (parte) 29' Élitros normais, tão largo quanto o protórax; antenas inseridas nas margens anteriores dos olhos. ....................................................................................................................................... AnobiidaeAnobiidaeAnobiidaeAnobiidae 30(28') Metasterno com uma nítida sutura transversal (Fig. 11N) (BUBUBUBUPRESTOIDEAPRESTOIDEAPRESTOIDEAPRESTOIDEA). .......................... ...................................................................................................................................................... BuprestidaeBuprestidaeBuprestidaeBuprestidae 30' Metasterno sem sutura transversal; espinho prosternal presente (Fig. 11 O-sp) (ELATEROIDEAELATEROIDEAELATEROIDEAELATEROIDEA); antenas inseridas perto dos olhos sob a margem frontal. ................................................................ ElateridaeElateridaeElateridaeElateridae 31(27') Élitros truncados; 1º tarsômero reduzido. ......................................................... BostrychidaeBostrychidaeBostrychidaeBostrychidae (parte) 31' Élitros curtos ou desenvolvidos, nesse caso com carenas longitudinais (STAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEA) ............................................................................................................................................................. 32 32(31') Élitros normais com carenas longitudinais; tarsos pentâmeros; antenas com 10-11 segmentos com clava apical. .............................................................................................. SilphidaeSilphidaeSilphidaeSilphidae 32’ Élitros curtos; abdome exposto. ....................................................................... StaphylinidaeStaphylinidaeStaphylinidaeStaphylinidae (parte) 33(18') Élitros curtos; abdome exposto. ...................................................................................... 34 33' Élitros normais, flexíveis e afastados no ápice (CANTHAROIDEACANTHAROIDEACANTHAROIDEACANTHAROIDEA). ........................................................................... 35 34(33) Tarsos tão ou mais longos do que as tíbias (LYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEALYMEXYLOIDEA parte). .................. LymexylidaeLymexylidaeLymexylidaeLymexylidae 29 34' Tarsos mais curtos do que as tíbias (STAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEASTAPHYLINOIDEA parte). ............................ StaphylinidaeStaphylinidaeStaphylinidaeStaphylinidae 35(33') Cabeça não encoberta pelo pronoto; abdome desprovido de órgãos luminescentes. .............. .............................................................................................................................................CantharidaeCantharidaeCantharidaeCantharidae 35' Cabeça encoberta pelo pronoto. .................................................................................................... 36 36(35') Coxas medianas contíguas; órgãos luminescentes presentes nos últimos ventritos abdominais ....................................................................................................................... LampyridaeLampyridaeLampyridaeLampyridae 36' Coxas medianas afastadas; sem órgãos luminescentes. ................................................ LycidaeLycidaeLycidaeLycidae Fig. 11. Fig. 11. Fig. 11. Fig. 11. Coleoptera. A. Adephaga;' B. Polyphaga; C. Gyrinidae; D. Curculionidae; E. Lucanidae; F. Passalidae; G. Scarabaeidae (Troginae); H. Scarabaeidae (Cetoninae); I. Scarabaeidae (Scarabaeinae); J. tarso criptopentâmero; K. tarso criptotetrâmero; L. Proesterno (cavidades coxais anteriores abertas); M. proesterno (cavidades coxais anteriores fechadas); N. Buprestidae;
Compartilhar