Baixe o app para aproveitar ainda mais
Prévia do material em texto
A ci vi liz aç ão d as fo rm as : O co rp o co m o va lo r M ÍR IA M G O LD EN BE RG E M AR C EL O S IL VA R AM O S An te s d e p as sa r p el o m en os du as h or as co m o m aq ui ad or e o ca be le ire iro , ne m e u pa re ço c om a C in dy Cr aw fo rd . CI N D Y C RA W FO RD N o in íc io d o ro m an ce U m , n en hu m e ce m m il, d e Lu ig i P ira nd el lo , o pe rs on ag em V ita ng el o M os ca rd a, u m jo ve m de 2 8 an os , r ic o e o ci os o, é su rp re en di do p or s ua m ul he r D id a ol ha nd o- se d em or ad am en te n o es pe lh o. " O q ue v oc ê es tá fa ze nd o? ", pe rg un ta -lh e D id a. " N ad a, es - to u ol ha nd o aq ui , d en tro d o m eu n ar iz , e sta n ar in a. Q ua nd o ap er to sin to u m a do rz in ha ." A m ul he r, so rr in do , d iz c om c er to s ar ca sm o: "P en se i q ue e sti ve ss e ol ha nd o pa ra q ue la do e le c ai. " "C ai ? O m eu na riz ?" , r et ru ca . " C la ro , q ue rid o. R ep ar e b em : e le ca i p ar a a di re ita ", re sp on de D id a, p la ci da m en te . A pa rti r d aí, o pr ot ag on ist a qu e a té e nt ão co ns id er av a se u n ar iz , s e n ão p ro pr ia m en te be lo , p el o m en os " ba sta n- te d ec en te " — d es co nh ec ed or d es te e d e ou tro s "le ve s de fe ito s" (s o- br an ce lh as q ue p ar ec em d oi s ac en to s ci rc un fle xo s, or el ha s m al gr ud ad as , u m a m ai s s al ie nt e q ue a o ut ra ... ) e nu m er ad os , l og o em se - gu id a, po r s ua m ul he r — , f ix ou -s e n a i dé ia de q ue n ão er a p ar a o s o ut ro s 20 NU & V ES TI D O aq ui lo q ue im ag in av a se r. Pe ns av a, na qu el e m om en to , a pe na s n o se u co rp o, e sc ol hi do p elo au to r c om o po nt o de p ar tid a pa ra a s po ste rio - re s r ef lex õe s d o pe rso na ge m so br e o de sa ju ste en tre su a v id a s ub jet iv a e a im ag em qu e o s o ut ro s t in ha m d ele . A pó s t om ar co ns ciê nc ia de qu e nã o er a tal co m o se vi a, m as co m o os o ut ro s o vi am , b em co m o nã o er a o qu e p en sa va se r, m as o qu e de le pe ns av am os ou tro s, M os ca rd a pr oc ur a de co m po r as im ag en s q ue d el e fa zia m , n um a bu sc a "e xi s- ten cia lis ta" d e s i m es m o. N o pe rc ur so , d es po ja- se de to do s o s s eu s b en s e es co lh e vi ve r e m u m a lb er gu e de m en di go s e lo uc os . A m or al d a hi stó ria o p ró pr io a ut or re ve la: "O as pe cto tr ág ico d a v id a e stá p re ci- sa m en te n es sa le i a q ue o h om em é fo rç ad o a ob ed ec er , a le i q ue o ob rig a a se r u m . C ad a qu al p od e s er u m , n en hu m , c em m il, m as a es - co lh a é u m im pe ra tiv o ne ce ss ár io ."1 De ss a f or m a, o ro m an ce do d ra m at ur go it al ia no , c on he ci do p or se us p er so na ge ns q ue lu ta m p or u m a ex ist ên ci a liv re d e qu al qu er co nv en çã o, s us cit a qu es tõ es c ar as à a nt ro po lo gi a e à so ci ol og ia , da nd o de sta qu e ao s pr oc es so s po r m ei o do s qu ai s os i nd iv íd uo s, in se rid os em si tu aç õe s i nt er at iv as , d es em pe nh am se us pa pé is so cia is e pr oc ur am ag en ci ar a s i m pr es sõ es qu e tra ns m ite m u ns ao s o ut ro s. Um a p er sp ec tiv a qu e, se m ne gl ig en cia r o s c on di cio na m en to s so cia is, aj ud a a re fle tir s ob re o a tu al c ul to a o co rp o na c ul tu ra b ra sil ei ra , um a ve z qu e os si gn ifi ca do s a tri bu íd os p el os in di ví du os à a pa rê n- ci a e à fo rm a fís ica , n o pr oc es so d e re ve la çã o de su as i de nt id ad es , pa re ce m in fla ci on ad os , e sp ec ia lm en te e nt re a s c am ad as m ai s s of is- tic ad as d os g ra nd es ce nt ro s ur ba no s. N un ca c om o ho je , a m áx im a pi ra nd el lia na A ss im é , s e lh e p ar ec e es te ve tã o em v og a. Em u m c on te xt o so cia l e h ist ór ic o pa rti cu la rm en te in stá ve l e m ut an te , n o qu al o s m ei os tr ad ic io na is de p ro du çã o de id en tid ad e — a fa m íli a, a re lig iã o, a p ol íti ca , o tra ba lh o, e nt re o ut ro s — se 'T re ch o de en tre vi sta co nc ed id a p or L ui gi P ira nd el lo (1 86 7- 19 36 ) a S ér gi o Bu ar qu e de H ol an da , p or o ca siã o da v isi ta do T ea tro d 'A rte d e Ro m a a o Ri o de Ja ne iro . A e nt re - vi sta fo i p ub lic ad a e m O Jo rn al , d e 11 d e de ze m br o d e 19 27 ( Pi ra nd el lo , 2 00 1) . A C IV IL IZ AÇ ÃO D AS F O RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 21 en co nt ra m e nf ra qu ec id os , é p os sív el im ag in ar q ue m ui to s in di ví - du os o u gr up os e ste ja m s e ap ro pr ia nd o do c or po c om o um m ei o de e xp re ss ão ( ou re pr es en ta çã o) d o eu . A d ifu nd id a id eo lo gi a do b od y bu ild in g — p ró pr ia d a ch am ad a "c ul tu ra d a m al ha çã o" — , q ue se fu nd am en ta na co nc ep çã o de b el e- za e fo rm a f ísi ca c om o pr od ut os d e u m tr ab al ho d o in di ví du o so br e se u c or po , a ss im co m o ou tro s m ov im en to s i m po rta do s do s E UA , q ue vê m g an ha nd o ca da v ez m ais ad ep to s e m al gu ns se gm en to s d a no ss a so cie da de , p ar ec em s e b as ea r n es se ti po d e ap ro pr ia çã o. A bo dy a rt e a bo dy m od ifi ca tio n, q ue u til iz am té cn ica s qu e vã o da ta tu ag em , pa ss an do p elo s p ier cin gs e p od en do c he ga r a o ut ra s, m ais e xt re m as , co m o m ar ca s a fe rro q ue nt e (b ra nd in gs ), tal ho s co m n av al ha e g ra - va çõ es c om b ist ur i i nc an de sc en te , se rv em c om o ex em pl os . Se us pr at ic an te s " tra ba lh am " o co rp o co m o su po rte p ar a su a a rte e tr an s- fo rm aç ão , m ui to s de les c om u m p ro je to b em d ef in id o, c om o o de um a jo ve m p au lis ta d e 22 a no s, qu e, em d ep oi m en to a o sit e M ix Br as il, d iss e qu e de se ja va se r (o u m el ho r, pa re ce r) um a va ca . P ar a ta nt o, ta tu ou m an ch as e m to do o c or po , p re te nd en do d em on str ar , as sim , o q ua nt o ac ha o se r h um an o e a so cie da de a tu al m ed ío cr es : Es co lh i a v ac a p ela m etá fo ra d e se u pr oc es so d e di ge stã o. O s ru m in an tes sã o o s ú ni co s a ni m ais qu e d ig er em o m es m o al im en to du as v ez es . N um p ar al el o a o se r h um an o, qu e se co ns id er a s u- pe rio r, é e xa ta m en te o qu e n ão fa ze m os . R ef let im os s up er fic ial - m ente em re la çã o a t od as as co isa s2 . L2 Es ta jo ve m p od e se r v ist a c om o um a v er sã o b ra sil ei ra da ar tis ta p lá sti ca fr an ce sa O rla n, <) ue , e m 1 99 0, a os 4 3 an os , f ez a pr im ei ra d e su as in úm er as op er aç õe s pl ás tic as , e xi bi - da s em p er fo rm an ce s co re og ra fa da s e pu bl ic am en te d oc um en ta da s. A s ci ru rg ia s qu e so fre u tra ns fo rm ar am to ta lm en te se u co rp o e ro sto , n ão p ar a bu sc ar u m a pe rfe iç oa - m en to e sté tic o, m as co m o um a te nt at iv a d e tra ns fo rm ar o pr óp rio c or po e m o br a de ar te . Se u co rp o m od ifi ca do , d es co ns tru íd o e re co ns tru íd o, a tra vé s do p ro ce ss o da pe rfo rm an ce c irú rg ic a, é tra ns fo rm ad o e m li ng ua ge m , e m e sp aç o de d eb at e pú bl ic o, af irm an do a "l ib er da de in di vi du al do a rti sta , d e c ol oc ar -se c on tra a in ex or ab ili da de , o pr og ra m ad o, a n at ur ez a e, p or fi m , c on tra D eu s" (F alb o, 2 00 0) . 22 NU & V ES TI DO D ev id o ao as pe ct o in us ita do d os co rp os tr an sf or m ad os o u à ag re s- siv id ad e da s t éc ni ca s u til iz ad as , q ue p od em se r v ist as , p or m ui to s, co m o de m on str aç õe s de lo uc ur a ou "m as oq ui sm o" , a s p rá tic as m en - ci on ad as c os tu m am ch oc ar a qu el es qu e a s o bs er va m de lo ng e, c on - sid er an do -a s, em g er al , d em as ia da m en te e xó tic as , ao p as so q ue ou tra s téc ni ca s, le gi tim ad as p el o sa be r ci en tíf ic o de e sp ec ia lis ta s, sã o ad ot ad as p or u m n úm er o ca da v ez m ai or d e pe ss oa s em b us ca de u m a ap ar ên ci a id ea liz ad a. S er ia m a qu ela s m ais a gr es siv as o u ex tre m ad as d o qu e as já b an al iz ad as o pe ra çõ es p lá sti ca s n o na riz , lif tin g, i m pl an te d e pr ót es es d e sil ic on e e l ip oa sp ira çã o? A d es cr iç ão d e um a ci ru rg ia d e lip oa sp ira çã o, c om o a qu e se se gu e, é ca pa z de ca us ar n áu se a at é m es m o no s m en os se ns ív eis : Pa ra q ue as ve ias se co nt ra ia m e o sa ng ra m en to se ja m en or , o c iru r- gi ão in je ta m ei o l itr o de so ro fi sio ló gi co m ist ur ad o co m a dr en al in a na s p ar te s d o co rp o pr ev ia m en te d em ar ca da s co m pi nc el a tô m ic o. Sã o oi te nt a pi ca da s em m en os d e do is m in ut os . O ri tm o fre né tic o nã o p ár a. A tra vé s d e u m co rte d e l c en tím et ro d e l ar gu ra fe ito p ou co ac im a do có cc ix , o m éd ic o in tro du z um a c ân ul a co m 3 0 ce nt ím e- tro s de c om pr im en to e 4 m ilí m et ro s de d iâ m et ro , p ar ec id a co m um e sp et o de c hu rra sc o fe ito d e te flo n. A g or du ra e nt ra p or u m bu ra co n a po nt a e é su ga da p el a câ nu la . A su cç ão p od e se r f ei ta ta nt o po r um a se rin ga c om v ác uo e nc ai xa da n o fin al d a câ nu la qu an to p or u m tu bo p lá sti co li ga do a u m ap ar el ho as pi ra do r (.. .). O m éd ico e m pu rra e pu xa o es pe to se m pa ra r ( ...) . D ep oi s de q ui n- ze m in ut os c av ou ca nd o pa ra a d ire ita e p ar a a es qu er da , e le d es - ca ns a (.. .). É pr ec iso u m po uc o de fo rç a e ve lo cid ad e pa ra v en ce r a s pl ac as d e g or du ra (. ..) . T er m in ad a a c iru rg ia o m éd ico s ai da sa la e tir a o av en tal . S ua ca m isa e stá e nc ha rc ad a de su or 3 . Ba sta , p or ta nt o, u m o lh ar d e es tra nh am en to so br e m ui ta s p rá tic as at ua is re la ci on ad as a o co rp o, m es m o as m ais c ot id ia na s, pa ra e n- 3 "A v itó ria s ob re o e sp el ho " ÇV eja , 2 3/ 8/ 19 95 ). A CI VI LI ZA ÇÃ O D AS F OR M AS : O C OR PO C O M O V AL OR 23 ce nt ra rm os ex em pl os d e e xt re m os a q ue o c om po rta m en to h um a- no p od e ch eg ar , t al c om o pr oc ur ou d em on str ar H or ac e M in ne r (1 95 6) e m su a et no gr af ia d o rit ua l d o co rp o en tre o s So na cir em a. O s S on ac ire m a, se gu nd o o au to r, sã o u m gr up o no rte -a m er ic an o cu ja cu ltu ra é ai nd a p ou co co m pr ee nd id a. Um po vo qu e d es pe nd e u m a gr an de po rç ão d os fr ut os d o se u t ra ba lh o e um a c on sid er áv el pa rte d o di a e m at iv id ad es ri tu ai s q ue tê m co m o fo co o co rp o, cu ja ap ar ên ci a e sa úd e c on sti tu em su a p re oc up aç ão do m in an te . A cr en ça de ste gr up o é a d e q ue o co rp o hu m an o é fe io , s ujo e su a t en dê nc ia é a d eb ili da de e a do en ça , s en do a ú ni ca es pe ra nç a n at iv a e vi tar e ss as ca ra cte rís tic as pe lo u so d e po de ro sa s in flu ên cia s do ri tu al e d a ce rim ôn ia M in ne r de sta ca q ue a m ai or ia do s S on ac ire m a m os tra te nd ên ci as m as oq ui sta s be m de fin id as , re ss al ta nd o q ue um po vo do m in an te m en te m as oq ui sta de se nv ol ve es pe cia lis tas sá di co s. Co m o ex em pl os , c ita u m ri tu al co ti- di an o r ea liz ad o ap en as pe lo s h om en s q ue en vo lv e u m a e sc ar ifi ca çã o e lac er aç ão d a su pe rfí cie d o ro sto p or m eio d e in str um en to co rta nt e e ce rim ôn ias fe m in in as es pe cia is qu e o co rre m q ua tro v ez es po r m ês lu - na r, em q ue a s m ul he re s a ss am su as ca be ça s e m p eq ue no s f or no s du - ra nt e m ais o u m en os u m a ho ra . O a ut or ta m bé m m en ci on a o ut ra s pr áti ca s b as ea da s n a e sté tic a n ati va , q ue de pe nd em da av er sã o g en er a- liz ad a a o co rp o e à s f un çõ es n atu ra is. H á jej un s rit ua is pa ra fa ze r p es so as g or da s f ica re m m ag ra s, e ba nq ue te s c er im on ia is pa ra fa ze r p es so as m ag ra s fic ar em g or - da s. O ut ro s r ito s a in da sã o us ad os p ar a f az er o s s eio s d as m u- lh er es m ai or es , s e el es sã o pe qu en os , e m en or es se e le s sã o gr an de s. U m a i ns ati sfa çã o ge ra l c om a fo rm a do s s eio s é si m bo - liz ad a pe lo fa to d e q ue a fo rm a id ea l e stá vi rtu al m en te fo ra d o es pe ct ro d a va ria çã o hu m an a. Um as p ou ca s m ul he re s q ue so - fre m de um qu as e i nu m an o d es en vo lv im en to hi pe rm am ár io sã o tão id ol at ra da s q ue p od em v iv er m ui to b em a tra vé s d e sim pl es vi ag en s d e al de ia em al de ia , p er m iti nd o ao s n at iv os a dm irá -la s m ed ia nt e um a t ax a. (: 39 ) 24 N U & VES TI DO M in ne r c on cl ui q ue é di fíc il co m pr ee nd er c om o os S on ac ire m a co n- se gu ira m so br ev iv er po r t an to te m po so b os pe sa do s f ar do s q ue e le s m es m os s e im pu se ra m . U m a nt ro pó lo go e vo lu ci on ist a, c om b as e na d es cr iç ão fe ita p or M in ne r d os ri tu ai s do c or po n es sa s oc ie da - de , c on cl ui ria qu e os S on ac ire m a s e e nc on tra m n um es tá gi o de e vo - lu çã o in fe rio r, da da a su a ob se ss ão p el a m ag ia e o p rim iti vi sm o de se us ri to s co rp or ai s. Ca be p er gu nt ar : n os sa s "c iv ili za da s" a tit ud es qu an to a o co rp o es ta ria m m ui to d ist an te s da s p rá tic as d os "p rim i- tiv os '' So na ci re m a? 4 O c or po (d es )c ob er to Pe la do , p el ad o. .. nu c om a m ão n o bo lso UL TR AJ E A RI GO R Fi m d o sé cu lo X X e in íc io d o X X I: os co rp os " pa vo ne ia m "* . A ss ist i- m os , n o Br as il, es pe ci al m en te no s g ra nd es ce nt ro s u rb an os , a um a c re s- ce nt e gl or ifi ca çã o do c or po , c om ê nf as e ca da v ez m ai or n a ex ib içã o pú bl ic a do q ue a nt es er a es co nd id o e, a pa re nt em en te , m ai s co nt ro la - do . H á m en os de u m sé cu lo , a pe sa r d o ca lo r t ro pi ca l, os h om en s v es - 4 S e a té ag or a o le ito r n ão p er ce be u qu al é a tri bo pr im iti va es tu da da po r M in ne r, re le ia se u no m e, So na ci re m a, de tr ás p ar a d ia nt e. 'F ou ca ul t ( 19 88 ), ao d es cr ev er a s a tit ud es c or po ra is do in íc io d o sé cu lo X V II, qu an do "a s p rá tic as nã o pr oc ur av am o se gr ed o; as pa la vr as er am d ita s s em re tic ên ci a e xc es siv a e, as co isa s, se m d em as ia do d isf ar ce " (:9 ), sin te tiz a co m a id éi a de q ue "o s co rp os p a- vo ne av am ". Se gu nd o o au to r, na qu el a é po ca , o s c ód ig os m or ai s e ra m fr ou xo s se co m - pa ra do s a os do sé cu lo X IX , p er ce bi do c om o o áp ic e d a r ep re ss ão se xu al . C ab e l em br ar , no e nt an to , q ue F ou ca ul t n eg a a hi pó te se d e um g ra nd e c icl o re pr es siv o qu e se co stu - m a s itu ar e nt re o s s éc ul os X VI I e X X , c ha m an do at en çã o pa ra u m a c re sc en te in ci ta çã o ao d isc ur so so br e o se xo ao lo ng o de ste p er ío do , u m a v on ta de d e sa be r s ob re se xu al i- da de , q ue c on sid er a s er p eç a es se nc ial d e u m a e str at ég ia d e c on tro le do s i nd iv íd uo s n a so ci ed ad e m od er na . A C IV IL IZ A Ç Ã O D AS F O RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 25 tia m fr aq ue , c ol et e, c ol ar in ho d ur o, p ol ai na s e as "s an ta s" m ul he re s co br iam -se at é o pe sc oç o. H oj e, a s a na to m ia s m os tra da s p ar ec em co n- fir m ar a id éi a d e q ue vi ve m os um pe río do d e a fro ux am en to m or al nu n- ca v ist o an te s. N o en ta nt o, u m o lh ar m ai s cu id ad os o so br e es sa "r ed es co be rta " do c or po p er m ite q ue s e en xe rg ue m n ão a pe na s o s in dí ci os d e u m ar re fe ci m en to d os có di go s d a ob sc en id ad e e d a d ec ên - cia , m as , a nt es , o s s ig no s d e u m a n ov a m or al id ad e, qu e, so b a ap ar en te lib er ta çã o f ísi ca e se xu al , p re ga a co nf or m id ad e a d et er m in ad o pa dr ão es té tic o, c on ve nc io na lm en te ch am ad o de "b oa f or m a" . N or be rt El ia s (1 99 0) , e m O p ro ce ss o ci vi liz ad or , f or ne ce u m a pi sta p ar a p en sa r a pa ra do xa l i ns ta ur aç ão de ss a " m or al e sté tic a" n um m om en to em qu e tu do le va a cr er q ue a lib er da de co rp or al c on qu is - ta da , e sp ec ia lm en te p el as m ul he re s, nã o te m p re ce de nt es . P ar a de fe nd er a te se d e q ue , n o cu rs o do p ro ce ss o de ci vi liz aç ão d os co stu - m es , o s m om en to s de a pa re nt e re la xa m en to m or al o co rr em d en - tro d e co nt ex to s em q ue u m a lto g ra u de c on tro le é e sp er ad o — de nt ro d e um p ad rã o "c iv ili za do " p ar tic ul ar d e co m po rta m en to — , El ia s ut ili za c om o ex em pl o o us o do s tra je s de b an ho . D e ac or do co m o a ut or , os c or po s m ai s ex po sto s ex ig ira m p or p ar te d e ho - m en s e m ul he re s u m m ai or au to co nt ro le , n o qu e di z r es pe ito à s s ua s pu lsõ es , d o qu e qu an do o d ec or o os m an tin ha e sc on di do s. Se gu in do es sa li nh a d e re fle xã o, po de -s e pe ns ar q ue a a pa re nt e lib er aç ão d os c or po s, su ge rid a p or s ua at ua l o ni pr es en ça n a pu bl i- ci da de , n a m íd ia e n as in te ra çõ es c ot id ia na s, te m p or tr ás u m " pr o- ce ss o ci vi liz ad or ", qu e se e m pr ee nd e e se le gi tim a po r m ei o de la . D ev id o à m ai s n ov a m or al , a d a "b oa fo rm a" , a e xp os iç ão d o co r- po , e m n os so s d ia s, nã o ex ig e do s i nd iv íd uo s a pe na s o c on tro le d e su as p ul sõ es , m as ta m bé m o (a ut o) co nt ro le d e su a ap ar ên ci a fís ica . O d ec or o, q ue a nt es p ar ec ia s e lim ita r à n ão -e xp os iç ão d o co rp o nu , s e c on ce nt ra , a go ra , n a ob se rv ân ci a da s r eg ra s d e s ua ex po siç ão . Em u m a en tre vi st a, a a tri z am er ic an a R os ie P er ez , q ue e m su a es tré ia n o ci ne m a p ro ta go ni zo u um a m ar ca nt e c en a de n ud ez co m T 26 N U & V ES TI DO cu bo s d e g el o no s m am ilo s — no fi lm e F aç a a co isa ce rta , d e S pi ke Le e — , d isc ut e co m o ut ra s atr ize s os p ró s e co nt ra s de se ti ra r a ro up a, de m on str an do q ue , q ua nd o o as su nt o é nu de z, as es tre las de H ol ly w oo d ta m bé m se se nt em c on str an gi da s e in se gu ra s. A s atr ize s de sta ca m a g ra nd e pr es sã o qu e so fre m p ar a es ta re m s em - pr e m ag ra s, jo ve ns e co m o c or po m al ha do . " Um d os m el ho re s m om en to s d e nu de z f em in in a em fi lm es q ue já vi fo i a d e Isa be lla Ro ss ell in i e m V elu do a zu l. Er a u m co rp o nã o- m al ha do . N a dé ca - da d e 19 80 , de po is de M ad on na , o s p ad rõ es m ud ar am . N os fi l- m es d e pr ai a da d éc ad a de 1 96 0, a s g ar ot as s ão b on ita s, m as el as têm co xã o e a s b ar rig ui nh as nã o sã o du ra s. N ão se vê m ais is so ", re cla m a Pe rez *. M as n ão a pe na s c om a tri ze s ou m od elo s tal e xi gê ncia d e bo a fo rm a f ísi ca se to rn a im pl ac áv el. P or in ter m éd io d o cin em a, da te - lev isã o, d a pu bl ici da de e d e re po rta ge ns d e jo rn ai s e re vi sta s, a ex ig ên cia ac ab a a tin gi nd o o s s im pl es m or tai s, bo m ba rd ea do s c ot id ia- na m en te p or im ag en s d e ro sto s e c or po s pe rfe ito s. Co m o re ve la u m a ou tra re po rta ge m 7 , em q ue p es so as c om un s fo ra m co nv id ad as a fal ar so br e n ud ez e a se de sp ir di an te da s c âm er as , o re ce io qu e m ui to s i nd iv íd uo s t êm de fi ca rem n us em pú bl ico , a do is8 ou m es m o s oz inh os nã o s e d ev e a um a e sp éc ie de pu rit an ism o dé tn od é, m as à di fic ul da de e m m os tra r o co rp o co m to da s a s s ua s im pe rfe i- çõ es , s em di sfa rc es . N ot a-s e, no s e nt re vi sta do s, um di sc ur so q ue p ro - cu ra en fa tiz ar a ne ce ssi da de d e " es tar em pa z c om o co rp o" , d e "g os tar do p ró pr io co rp o" , m os tra nd o qu e o p ro bl em a ( ou pu do r), q ua nd o ex ist e, nã o é t an to em re laç ão à nu de z, m as à ap ar ên cia fí sic a, ist o é, «" To da n ud ez se rá c om pl ic ad a" (O G lo bo , 2 /7 /2 00 0) . 7 " R ca r se m ro up a, q ue d el íc ia !" (C lá ud ia , m ai o de 2 00 1) . 'T he Jo ur na l o f S ex R es ea rc h, re vi sta e sp ec ial iza da d os E UA , m os tro u um a pe sq ui sa co m d uz en ta s m ul he re s u ni ve rs itá ria s, da s q ua is um te rç o, in de pe nd en te m en te d e se - re m g or da s ou m ag ra s, di ss e qu e a im ag em q ue o p ar ce iro fa z d o co rp o de las é o m ais im po rta nt e du ra nt e o at o se xu al. O au to r d o es tu do a fir m a qu e a an sie da de e m re laç ão à fo rm a fís ica le va v ár ias m ul he re s a té m es m o a ev ita re m o se xo ( fxt ra , 28 /9 /2 00 0) . A CI VI LI ZA ÇÃ O DA S FO RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 27 à s ua in ad eq ua çã o ao s p ad rõ es es tét ico s c on sid er ad os ó tim os . " N ão go sto d e f ica r n ua . N em d e b iq uí ni . T en ho a im pr es sã o de q ue to do m un do e stá m e ob se rv an do , o lh an do d ire to p ar a m in ha c elu lit e" , co nf es sa u m a a dm in ist ra do ra de em pr es as de 31 an os . A at riz M ar isa O rth , d e 3 7 an os , u m a d as po uc as fa m os as pr es en tes na m até ria , d is- se ac ha r " m ais fá cil ti ra r a ro up a p ar a u m fo tó gr af o, co m to da a qu e- la pr od uç ão , d o qu e f ica r n ua a do is se m re to qu es ". D e a co rd o co m o m aq ui ad or K ak á M or ae s, qu e j á " m on to u" v ár ias ca pa s d a re vi sta Pl ay bo y, di fu so ra d e u m do s p ad rõ es de be lez a m ais co bi ça do de to do o pl an eta — o de su as "c oe lh in ha s" — , " as m ul he re s q ue po sa m pa ra a P la yb oy , h oj e, sã o m ais pa ra nó ica s c om o fí sic o do q ue e m q ua l- qu er o ut ra ép oc a. Q ue re m sa be r o q ue o co m pu tad or p od e re to ca r, se o n ar iz va i s air d aq ue le je ito , tê m cr ise d e c ho ro "9 . Po de -se d ize r q ue a s r eg ra s s ub ja ce nt es à atu al e xp os içã o do s co rp os s ão d e or de m f un da m en ta lm en te es té tic a. P ar a at in gi r a fo rm a id ea l e e xp or o c or po s em co ns tra ng im en to s, é ne ce ss ár io in ve sti r n a f or ça d e v on ta de e na au to di sc ip lin a, al er ta m as re vi sta s fe m in in as e m as cu lin as , a lém de to da s a qu ela s d ed ica da s à b oa fo r- m a e xi ste nt es n o m er ca do . O au to co nt ro le da ap ar ên cia fí sic a é ca da ve z m ais es tim ul ad o. P ro m ete -se , e nt re o ut ra s b en es se s, um a bd ô- m en ch eio d e g om os sa lie nt es ou n ád eg as du ra s e li vr es de ce lu lit es ca so o in di ví du o se de di qu e a ta l p ro pó sit o e r ec eb a t od as a s i nf or - m aç õe s fo rn ec id as c om o um c on ju nt o de o br ig aç õe s. "N ão e xi s- tem re ce ita s p ar a m an te r s eu co rp o di vi no e m ar av ilh os o" , af irm a Co sta nz a Pa sc ol ato e m se u O e ss en cia l: O q ue v oc ê p re cis a sa be r pa ra vi ve r c om m ai s e sti lo . M as , c on tin ua , " o fu nd am en ta l é ap re n- de r a te r p ra ze r n a au to di sc ip lin a. D isc ip lin a no c om er e n o do r- m ir, o q ue aj ud a a c on sti tu ir bo as re laç õe s e m oc io na is e f ísi ca s. Só as sim v oc ê p od er á fa ze r s eu s c on tat os im ed iat os c om o m un do em gr an de fo rm a" (1 99 9: 2 7) . "E las s ão lo uc as " (fo lha d e S. P au lo , 3 /9 /2 00 0) . 28 NU & V ES TI DO A CI VI LI ZA ÇÃ O D AS F O RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 29 Ne ss e c on tex to , a té as no çõ es d o qu e é de ce nt e e i nd ec en te , n o qu e se re fe re a o v es tu ár io , p as sa ra m p or m ud an ça s. A ut ili za çã o de um a i nd um en tá ria qu e d eix a à m os tra d et er m in ad as pa rte s d o co r- po , o u m es m o a ex ib içã o do c or po n u, n ão é co ns id er ad a, m ui tas ve ze s, tã o in de ce nt e qu an to a ex ib içã o de u m co rp o "f or a de fo r- m a" e o us o de ro up as nã o co nd iz en te s c om a fo rm a f ísi ca . M ui tas re vi sta s f em in in as , e al gu m as m as cu lin as , t êm u m a se çã o de di ca da ao s e rro s c om eti do s pe las "v íti m as d a m od a" . N a gr an de m aio ria da s v ez es , a s c rít ica s s ão di rig id as àq ue le s q ue v es tem ro up as pe rc e- bi da s c om o in ad eq ua da s a o se u co rp o1 0 . N ão h á dú vi da d e qu e os es til ist as d e m od a, ao ex pl or ar em tr an sp ar ên cia s, de co tes , p eç as qu e va lo riz am e ex põ em pa rte s d o co rp o, p en sa m , e xp lic ita m en te, n um de ter m in ad o pa dr ão es tét ico 11 . C ab e à qu ele s q ue pr ete nd em se ve sti r de ce nt em en te p ro cu ra r s e e nq ua dr ar ne ss e p ad rã o o u, si m pl es m en - te, n ão o us ar . S eg ui nd o as d ica s d os co ns ul to re s d e m od a, de ve m re co rre r a al gu ns ar tif íci os (m od elo s, co re s e es tam pa s a pr op ria da s) pa ra d isf ar ça r a s s ua s "f or m as "12 . 10 Um e xe m pl o po de se r e nc on tra do n a re vi sta V ip (se tem br o de 1 99 7) , e m q ue u m a m at ér ia as sin ala q ue "u m a ro nd a de ro tin a fla gr ou a lg un s c id ad ão s de ce nt em en te v es - tid os . O ut ro s fo ra m d eti do s po r d es ac ato à el eg ân ci a" . U m do s t ex to s di z " o el em en to é go rd in ho : n in gu ém te m na da c om is so , m as es ta ca lça br an ca o to rna d isf or m e. Su ge - rim os c alç a es cu ra co m co rte re to , e o li be ra m os ". Ta m bé m n a r ev ist a Ví p (fe ve re iro de 19 98 ), na s eç ão " Pa tru lh a da m od a" , o ut ra im ag em te m c om o te xt o: " Sa id in ho d e- m ais : t en ta m os c on ve nc er o in fra to r a ad er ir a ca m isa s l isa s, m as el e d iss e qu e m es m o go rd in ho n ão a ba nd on ar ia a s e sta m pa s. Fo i a tu ad o! " "B as ta o bs er va r as te nd ên ci as a tu ai s da m od a, a ss oc iad as à s m ud an ça s no s pa dr õe f es tét ico s oc or rid as n as ú lti m as d éc ad as , p ar a ve rif ica r qu e ju nt o co m a s b ar rig as , d u- ra s, m al ha da s, se m v es tíg io d e g or du ra , v ol ta ra m à to na as ca lça s f em in in as de c in tu ra ba ix a, as sim co m o as ca m isa s m as cu lin as fi ca ra m m ais ju sta s e cu rta s, re al ça nd o o co r- po m us cu lo so , d ei xa nd o à m os tra b íce ps e trí ce ps co nq ui sta do s e m ho ra s d e m al ha çã o. Po de m os p en sa r a in da q ue o s p ier cin gs n o um bi go fe m in in o e as ta tu ag en s n os b ra ço s m as cu lin os , qu e vi ra ra m fe br e no s úl tim os a no s, tam bé m s ur ge m c om o en fe ite s p ar a va lo riz ar e ss as p ar te s do c or po . U A re vi sta E lle , e m u m a ed içã o de di ca da à s g or di nh as (j ul ho d e 20 01 ), af irm a qu e, em bo ra o m un do d a m od a fa ça c re r o co nt rá rio , el eg ân ci a e se ns ua lid ad e nã o sã o ex - cl us iv id ad e da s m ag ra s. N o en ta nt o, re co m en da : "E sta m pa do s ó em ba ix o: E sta m pa s sã o pr oi bi da s? Á re sp os ta é q ua se , p or qu e se fo r n a p ar te d e b aix o po de a té fi ca r m ui to bo m . L em br e- se ap en as d e q ue as co re s n ão p od em s er v ib ra nt es , p ar a nã o de ix ar em a s pr op or çõ es m aio re s do q ue s ão ." Po de -se d iz er q ue , s ob a m or al da "b oa f or m a" , u m c or po tr a- ba lh ad o, cu id ad o, se m m ar ca s i nd es ejá ve is (ru ga s, es tri as , c elu lit es , m an ch as ) e se m ex ce ss os (g or du ra s, fla cid ez ) é o ún ic o q ue , m es m o se m ro up as , e stá d ec en te m en te ve sti do . C om o le m br a C ou rti ne (1 99 5) , a o tra tar d o de sv ela m en to d o co rp o m as cu lin o no s E sta - do s U ni do s d o fin al do s éc ul o X IX , " um c or po d e ho m em , s e é m us cu lo so , n ão e stá ja m ais v er da de ira m en te n u" (: 96 ). O e xe m pl o da s r ou pa s d e b an ho , c ita do p or E lia s ( 19 90 ), pe r- m ite c on sid er ar , a in da , a fo rç a co m q ue e ss a m or al d a "b oa f or - m a" se in sta ur a e m lo ca is co m o o Ri o de Ja ne iro , o nd e as p ra ia s, as á re as d e la ze r e a te m pe ra tu ra el ev ad a du ra nt e qu as e to do o an o fa vo re ce m o d es nu da m en to , f az en do c om q ue a c id ad e se ja le m br ad a, de nt ro e fo ra d o pa ís, p ela d es co nt ra çã o, l ib er da de e se ns ua lid ad e do s c or po s e xp os to s a o so l. Po ré m , b as ta u m ex am e m ais ap ur ad o ou m es m o o si m pl es fo lh ea r d os p rin ci pa is jo rn ai s e re vi sta s, es pe ci al m en te n os m es es q ue a nt ec ed em o v er ão , p ar a ve rif ica rm os q ue a cu ltu ra co rp or al ca rio ca te m n or m as m ui to m ai s ríg id as do q ue se im ag in a. To m an do co m o ba se as in úm er as m at é- ria s c om d ica s, ro te iro s e p la no s d e c ui da do s c om a ap ar ên ci a e a fo rm a fís ica , v ei cu la da s n a m íd ia a o lo ng o do a no , p od e- se a fir - m ar q ue o co rre um a v er da de ira v ar iaç ão sa zo ne ira (M au ss , 1 97 4) no q ue d iz re sp ei to à s a tit ud es q ua nt o ao c or po . S e n o ou to no re co m en da m -s e t ra ta m en to s p ar a r ep ar ar o s d an os ca us ad os pe lo so l à p el e e ao s c ab elo s, no in ve rn o, co m o so l e o m ar à di stâ nc ia , sã o a co ns el ha do s o s t ra ta m en to s d er m at ol óg ic os pa ra ru ga s, m an - ch as , a cn es , e str ias . O in ve rn o t am bé m é in di ca do co m o a e sta çã o id ea l p ar a o li fti ng , a lip oa sp ira çã o, as ci ru rg ia s d e p ál pe br a e na riz e o s i m pl an te s d e p ró te se d e s ili co ne . Já q ua nd o c he ga a pr im av e- ra , é h or a de "c or re r co nt ra o te m po " pa ra e sta r "e m fo rm a" n o ve rã o. " Q ue m s on ha c om eç ar o v er ão c om a s m ed id as n o lu ga r, nã o po de p er de r m ai s t em po . P ar a en tra r e m fo rm a at é de ze m - br o, q ua nd o a es taç ão m ai s q ue nt e do a no s e i ni ci a, é pr ec iso se 30 NU & V ES TI DO m ex er já ."1 3 É n es sa é po ca d o an o qu e oc or re a m ai or p ro cu ra p e- la s ac ad em ia s d e m us cu la çã o e gi ná sti ca 14 . O s "m al ha do re s sa zo - na is " — a m ai or ia m ul he re s — tê m c om o ob je tiv o ch eg ar ao v er ão co m "t ud o em ci m a" . D es ej am " en du re ce r" e "p er de r g or du rin ha s" pa ra p as sa re m ile so s p el o im pi ed os o "t es te d a ar ei a" . " To do s qu e- re m fi ca r s eq ui nh os e d ef in id os . A qu i n o Ri o h á u m a c ob ra nç a m ui to gr an de p or u m c or po b on ito : c om o c al or , t od o m un do v iv e qu as e nu . E n ão d á pa ra fi ca r i nd ec en te se m ro up a" 15 , d iz o d on o de u m a ac ad em ia c ar io ca d e gr an de p or te . N el so n R od rig ue s, m ui ta s d éc ad as a trá s, já h av ia n ot ad o um a m ud an ça n o pa dr ão es té tic o fe m in in o qu e, h oj e, se to rn ou m ai s e vi - de nt e. " A pa is ag em ca rio ca an da e sc as sa d e go rd as ", di ss e em u m a de s ua s f am os as fr as es , " nã o há m ai s o s a nt ig os q ua dr is m on um en - ta is. E , o ut ro d ia , u m p ar te ir o fa zi a- m e a co nf id en ci a am ar ga : ' ba - ci as es tre ita s'. A li, nu m a r es tri çã o s uc in ta , e sta va to do o ju lg am en to de u m a ép oc a. " Ta l c on si de ra çã o no s re m et e às o bs er va çõ es d e G ilb er to F re yr e ( 19 86 ) s ob re as "e nc an ta do ra s a nc as fe m in in as " qu e po ss uí am , n a cu ltu ra b ra si le ira , s ig ni fic ad os n ão a pe na s es té tic os m as , t am bé m , e no br ec ed or es da s m ul he re s p or ta do ra s de ta is fo r- m as . A nt es "d ig na s" , " vi rtu os as " e "d ig ni fic an te s" , c om o a dj et iv ou Fr ey re , a s p ro tu be râ nc ia s do c or po fe m in in o pa re ce m es ta r gr ad a- tiv am en te p er de nd o o va lo r em n os sa c ul tu ra . A g or du ra su rg e c om o in im ig a n úm er o u m d a " bo a fo rm a" , q ua se um a do en ça 16 , e sp ec ia lm en te pa ra a qu el es qu e bu sc am o ste nt ar u m co rp o "s ar ad o" 17 , í co ne d a " cu ltu ra d a m al ha çã o" . N es ta c ul tu ra , q ue "" C on ta ge m r eg re ss iv a pa ra o v er ão " (O G lo bo , 1 6/ 9/ 19 99 ). H "N es sa é po ca d o an o, o s do no s d e ac ad em ia s de g in ás tic a co st um am re gi st ra r u m au m en to d e at é 40 % n a fre qü ên ci a" ( O G lo bo , 2 9/ 11 /1 99 8) . "" V er ão fa z a ú lti m a ch am ad a pa ra o te st e da a re ia : o s m al ha do re s sa zo na is lo ta m a s ac ad em ia s p ar a s e e xe rc ita r n es ta é po ca do a no p or qu e n ão q ue re m fa ze r f ei o na p ra ia " (O G lo bo , 3 1/ 1/ 19 99 ). "T isc hl er ( 19 95 ) a fir m a qu e um a da s c ar ac te rís tic as d e no ss a é po ca é a " lip of ob ia ", a ob se ss ão p el a m ag re za e u m a re je iç ão q ua se m an ía ca à ob es id ad e. l? "S ar ad o" , r eg is tra do n o di ci on ár io A ur él io co m o se nt id o de " fo rte , r ijo , r es is te nt e" , é ut ili za do , a tu al m en te , p ar a d es ig na r u m c or po co m m us cu la tu ra d ef in id a e a us ên ci a de g or du ra . A C IV IL IZ AÇ ÃO D AS F O R M AS : O C O RP O C O M O V AL O R 31 cla ss ifi ca , h ie ra rq ui za e ju lg a a pa rti r d a f or m a f ísi ca , n ão b as ta n ão se r eo rd o( a) — é pr ec iso c on str ui r u m co rp o fir m e, m us cu lo so e tô ni co , liv re d e qu al qu er m ar ca d e re la xa m en to o u de m ol ez a (L ip ov ets ky , 20 00 ). A go rd ur a, a fl ac id ez o u a m ol ez a sã o to m ad as c om o sím bo lo tan gí ve l d a i nd isc ip lin a, d o de sle ix o, d a p re gu iç a, d a fa lta d e c er ta v ir- tu de , i sto é , d a fa lta d e in ve sti m en to d o in di ví du o em si m es m o. É in te re ss an te p en sa r n a re la çã o en tre o co rp o "s ar ad o" (q ue , a s- so cia do à d oe nç a, é u til iz ad o pa ra a qu el e qu e es tá c ur ad o ou q ue sa - ro u de se us m ale s) e o c or po " sa ud áv el ". O h or ro r at ua l à g or du ra po de se r r el ac io na do a o te m or à do en ça , q ue , d e a co rd o co m R od rig ue s (1 97 9) , s e d ev e ao fa to d e se r e sta , p ar a no ss a so cie da de e m ui ta s ou - tra s, um a c ate go ria in te rm ed iá ria e nt re a co nd iç ão d e vi da e a c on di - çã o d e m or te . A bu sc a p or u m co rp o "s ar ad o" fu nc io na , p ar a o s a de pt os do at ua l c ul to à be lez a e à "b oa fo rm a" , c om o um a l ut a co nt ra a m or te sim bó lic a im po sta à qu el es q ue n ão se di sc ip lin am p ar a en qu ad ra r s eu s co rp os a os p ad rõ es e xi gi do s. Co m o de sta ca R od rig ue s (1 97 9) , a s s o- ci ed ad es sã o ca pa ze s d e l ev ar o s s eu s m em br os , p or m ei os p ur am en te sim bó lic os , à m or te : i nc ut in do -lh es a p er da d a vo nt ad e de v iv er , f a- ze nd o- os d ep rim id os , a ba la nd o- lh es d e t od a fo rm a o si ste m a ne rv os o, co ns um in do -lh es as su as en er gi as fí sic as , m ar gi na liz an do -o s so cia lm en - te , p riv an do -o s de to do s os p on to s de re fe rê nc ia a fe tiv os , " de sin te - gr an do -o s de ta l f or m a q ue n um d et er m in ad o po nt o a m or te p as sa a se r u m si m pl es d et al he b io ló gi co " (:9 4) 18 . N um c on te xt o em q ue a b el ez a e a fo rm a fís ic a nã o sã o m ai s pe rc eb id as e v al or iz ad as c om o "o br a da N at ur ez a D iv in a" e p as - I8 "A o bs es sã o pe la s fo rm as p er fe ita s e a p er m an en te in sa tis fa çã o co m o s a tri bu to s fís i- co s po de m s er s in to m as d e um a do en ça b at iz ad a de d es or de m d ism ór fic a do c or po (D D C) . O s qu e so fre m d o di stú rb io sã o in ca pa ze s d e ac ei ta r p eq ue na s im pe rfe iç õe s e ac re di ta m te r de fe ito s q ue n a ve rd ad e sã o pr od ut os d e fa nt as ia . P ar a ele s, a pr es en ça de c ul ot es m ai s a va nt aj ad os , d e um a m an ch in ha n o ro sto o u de m ús cu lo s p ou co p ro e- m in en te s co stu m a vi ra r f on te d a m ai s p ro fu nd a an gú sti a e ve rg on ha . C om is so , to r- na m -s e ve rd ad ei ro s v ic ia do s e m ex er cí ci os o u es cr av os d e di et as e c iru rg ia s p lá sti ca s e Pr oc ur am e sc on de r e di sf ar ça r a to do c us to d et er m in ad as p ar te s d o co rp o. N o es ta do m ais cr íti co , o p ac ie nt e po de d es en vo lv er d ep re ss ão , f ob ia so cia l e tr an st or no s al im en - ta re s, al ém d e ap re se nt ar c om po rta m en to c om pu lsi vo " (V eja , 2 2/ 11 /2 00 0) . V er , t am - bé m , P op e; P hi lli ps ; O liv ar di a (2 00 0) . 32 NU & V ES TI DO A CI VI LI ZA ÇÃ O D AS F O RM AS : O C OR PO C O M O V AL O R 33 sa m a se r c on ce bi da s c om o re su lta do d e u m tr ab al ho so br e s i m es - m o, fa z-s e p es ar so br e o s i nd iv íd uo s a ab so lu ta re sp on sa bi lid ad e po r su a a pa rê nc ia fís ica . C om o le m br a S an t'A nn a ( 19 95 ), di fe re nt em en - te d a p rim ei ra m et ad e d o sé cu lo X X , q ua nd o a " N at ur ez a" er a e s- cr ita e m m ai ús cu lo e co ns id er av a- se pe rig os o in te rv ir no c or po em no m e de ob jet iv os p es so ais e do s c ap ric ho s da m od a, ho je, a li be r- da de p ar a ag ir so br e o pr óp rio c or po n ão c es sa d e se r l em br ad a e es tim ul ad a. Po r m eio d a pr át ic a re gu la r d e ex er cíc io s fís ico s, do s re gi m es al im en tar es , d as ci ru rg ias es tét ica s, do s t ra ta m en to s d er m a- to ló gi co s d e ú lti m a g er aç ão e do s c os m éti co s, ac re di ta- se s er po ss í- ve l a lca nç ar a p er fe iç ão es tét ica . Ne ss e p ro ce ss o de re sp on sa bi liz aç ão d o in di ví du o p elo se u c or - po , a pa rti r d o p rin cí pi o d e a ut oc on str uç ão , a m íd ia e, es pe ci al m en - te , a pu bl ic id ad e t êm um pa pe l f un da m en ta l. O co rp o vi ro u " o m ai s be lo o bj et o de co ns um o" e a p ub lic id ad e, qu e an te s s ó ch am av a a ate nç ão p ar a um p ro du to e xa lta nd o su as v an ta ge ns , h oj e em d ia se rv e, pr in ci pa lm en te , p ar a p ro du zi r o co ns um o c om o e sti lo de vi da , pr oc ria nd o um p ro du to p ró pr io : o co ns um id or , p er pe tu am en te in tra nq üi lo e in sa tis fe ito co m a su a a pa rê ncia (L as ch , 1 98 3) . C om iss o, s ae m g an ha nd o, en tre o ut ro s, os m er ca do s d os co sm éti co s19 , da s c iru rg ia s e sté tic as 20 e d a "m alh aç ão "2 1 . "" A a ut o- es tim a do s b ra sil ei ro s ve m g ar an tin do h á se is an os u m a ex pa ns ão m éd ia d e 20 % a o se to r i nd us tri al d e c os m éti co s, pe rfu m ar ia e hi gi en e p es so al. Ô cr es ci m en to d a ár ea , c uj as v en da s a nu ai s j á pa ss am d e R$ 7, 5 bi lh õe s, é qu at ro v ez es m ais v el oz q ue o do re sto d o se to r p ro du tiv o" ( Ép oc a, 21 /5 /2 00 1) . 20 D e ac or do c om a S oc ied ad e Br as ile ira de C iru rg ia P lás tic a, o br as ile iro s e to rn ou o po vo q ue m ais fa z p lás tic a no m un do . E m 2 00 0, 3 50 m il pe ss oa s s e s ub m et er am a pe lo m en os u m p ro ce di m en to c om fi na lid ad e es tét ica , i sto é , e m c ad a gr up o de 1 00 m il ha bi ta nt es , 2 07 p es so as fo ra m o pe ra da s em 2 00 0. O s E sta do s U ni do s, tra di ci on ai s lí- de re s do ra nk in g, re gi str ar am 1 85 o pe ra do s po r 10 0 m il ha bi ta nt es . N os p aís es e ur o- pe us , c om o In gl at er ra e A le m an ha , a m éd ia f oi d e qu ar en ta p ac ie nt es o pe ra do s po r 10 0 m il - um q ui nt o da b ra sil ei ra (V eja , 17 /1 /2 00 1) . E sta li de ra nç a es tá s en do r ec o- nh ec id a m un di al m en te , c om o po de s er v ist o na T im e (L at in A m er ic an E di tio n, 9 17 1 20 01 ) em qu e C ar la P er ez es tá n a c ap a i lu str an do a m at ér ia "T he P las tic S ur ge ry C ra ze ". "" H oj e, h á 4. 80 0 ac ad em ia s d e gi ná sti ca c ad as tra da s na a ss oc iaç ão n ac io na l q ue re - pr es en ta o se to r. M as es tim a- se q ue e xi sta o d ob ro . O n eg óc io a tra i g ra nd es e m pr es á- rio s, fu nd os d e in ve sti m en to e, a go ra , r ed es m ul tin ac io na is qu e es tão a u m p as so d e fin ca r o pé n o at ra en te m er ca do b ra sil ei ro " (V eja , 14 /2 /2 00 1) . M as n ão a pe na s a s i m ag en s p ub lic itá ria s t êm o p od er d e pr o- du zir a s p re oc up aç õe s o bs es siv as c om a ap ar ên ci a. O ut ro s v eíc u- lo s (p ro gr am as d e te le vi sã o, c en as d e no ve la , r ep or ta ge ns d e re vi sta s e jo rn ai s) ta m bé m , m ui ta s v ez es de fo rm a a pa re nt em en te de sin te re ss ad a, ve nd em o qu e B ou rd ie u ( 19 89 ) c ha m a d e "il us õe s be m fu nd am en ta da s" . I lu sõ es es tas q ue , a o to m ar em c om o re fe - rê nc ia o di sc ur so ci en tíf ic o d os es pe ci al ist as (m éd ico s, ps icó lo go s, nu tri ci on ist as , e ste tic ist as , pr of es so re s d e ed uc aç ão fí sic a, en tre ou tro s) , p ro m et em p er fe iç ão es tét ica , d es de q ue se jam c um pr id as , rig or os am en te , t od as a s s ua s o rie nt aç õe s (m ui ta s v ez es c on tra di - tó ria s). Se , d ur an te sé cu lo s, en or m es es fo rç os fo ra m fe ito s p ar a c on ve n- ce r a s p es so as d e qu e nã o tin ha m co rp o, te im a- se h oj e, sis tem ati ca - m en te — ap ós um lo ng o p er ío do d e p ur ita ni sm o — , e m co nv en cê -la s de q ue o p ró pr io co rp o é c en tra l e m su as ex ist ên cia s e af et os . T ud o o qu e s ur ge , a p rin cíp io , c om o um a n ov a p os sib ili da de d e co nt ro le pe la cu ltu ra d o pr oc es so n at ur al d e en ve lh ec im en to e d ec ad ên ci a do s c or po s, ra pi da m en te se tr an sf or m a e m no va s o br ig aç õe s. Co m o de sta ca B au dr ill ar d, o cu lto h ig iên ico , d ie té tic o e t er ap êu tic o co m qu e se ro de ia, a o bs es sã o pe la ju ve nt ud e, ele gâ nc ia, v iri lid ad e/f e- m in ili da de , c ui da do s, re gi m es , p rá tic as sa cr ifi cia is qu e co m e le se co ne cta m , " o M ito d o Pr az er qu e o ci rc un da — tu do h oj e t es tem u- nh a qu e o co rp o se to rn ou o bj et o de sa lv aç ão . S ub sti tu i l ite ra lm en - te a al m a, ne sta fu nç ão m or al e id eo ló gi ca " (:1 36 ). O c ul to à b el ez a e à fo rm a fís ica é tr an sm iti do c om o um ev an - ge lh o (W olf , 1 99 2) , c ria nd o um si ste m a de c re nç as tã o po de ro so qu an to o de qu al qu er re lig ião e to m an do co nt a do s h áb ito s d e u m a pa rc ela re pr es en ta tiv a de n os sa so cie da de : a s c am ad as m éd ias u r- ba na s. 34 N U & VE ST ID O O c or po n as c am ad as m éd ia s do R io d e Ja ne iro O m el ho ra m en to d e s i m es m o é u m a es pé cie d e hi gi en e pe ss oa l e lev ad a ao c ub o. P ar tin do d o pr in cíp io d e q ue , po r u ma q ue stã o de sa úd e bá sic a, vo cê pr ec isa c ui da r de se us d en te s, in do re gu la rm en te a o de nt ist a, ta m bé m p re cis ar á cu id ar d e su a pe le , d os c ab el os , un ha s. E da s r ou pa s, é c la ro : e la s s ão a su a se gu nd a pe le . N ão é fa ze r ap en as o m ín im o pa ra n ão pa re ce r um in di ge nt e. É fa ze r o m áx im o. CO ST A N ZA P A SC O LA TO D es de ja ne iro d e 19 98 , es ta m os r ea liz an do u m a pe sq ui sa c om o ob je tiv o de a na lis ar o s di sc ur so s so br e no va s fo rm as d e co n- ju ga lid ad e e se xu al id ad e de h om en s e m ul he re s da s c am ad as m é- di as u rb an as d o R io d e Ja ne iro 22 . F oc al iz an do a d isc us sã o de gê ne ro 23 , b us ca m os a na lis ar , c om pa ra tiv am en te , os de se jo s, as ex - pe ct at iv as e o s e st er eó tip os af et iv o- se xu ai s de h om en s e m ul he re s de d ife re nt es g er aç õe s. A cr ed ita nd o qu e a v isã o de m un do e o es - til o de v id a da s c am ad as m éd ia s ur ba na s tê m u m e fe ito m ul tip li- ca do r e e xt ra va sa m o s s eu s l im ite s, po de nd o re ve la r, de fo rm a m ai s ge ra l, o pr oc es so d e tra ns fo rm aç ão q ue o s p ap éi s d e gê ne ro v êm so fr en do n a so ci ed ad e br as ile ira , pr et en de m os m ap ea r al gu m as "A p es qu isa in tit ul ad a "M ud an ça s no s p ap éi s d e g ên er o, se xu al id ad e e c on ju ga lid ad e: Um e stu do a nt ro po ló gi co d as re pr es en ta çõ es so br e o m as cu lin o e f em in in o na s c am a- da s m éd ia s u rb an as ", an al iso u 12 79 q ue sti on ár io s, se nd o 83 5 re sp on di do s p or m ul he - re s e 44 4 po r h om en s, do s v in te ao s c in qü en ta an os , u ni ve rs itá rio s, co m re nd a s up er io r a R$ 2. 00 0, 00 , m or ad or es d a ci da de d o Ri o de Ja ne iro . "U tiliz am os o c on ce ito d e gê ne ro (c f. Sc ot t, 19 90 ) p ar a in sis tir n o ca rá te r fu nd am en - ta lm en te s oc ia l d as d ist in çõ es fu nd ad as n o se xo . A p al av ra in di ca u m a re je iç ão a o de te rm in ism o bi ol óg ico im pl íc ito n o us o d o te rm o s ex o e e nf ati za o as pe cto re la ci on ai da s d ef in içõ es n or m ati va s da fe m in ili da de e m as cu lin id ad e. A C IV IL IZ A Ç Ã O D AS F O RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 35 te nd ên ci as g er ai s d e m ud an ça n os v al or es e c om po rta m en to s de s- se s eg m en to . U m d os d ad os q ue m ai s ch am ar am n os sa a te nç ão , ao a na lis ar al gu m as d as q ue stõ es d a p es qu isa , f oi a pr es en ça si gn ifi ca tiv a d a c a- te go ria c or po n as re sp os ta s fe m in in as e m as cu lin as . P or e xe m pl o, ao p er gu nt ar m os às m ul he re s: "O q ue v oc ê m ai s i nv ej a em u m a m u- lh er ?" , e la s r es po nd er am : a be le za em p rim ei ro lu ga r, o co rp o, e m se gu id a, e a in te lig ên ci a e m te rc ei ro lu ga r24 . Q ua nd o pe rg un ta m os ao s h om en s: "O q ue v oc ê m ai s i nv ej a em u m h om em ?" , t iv em os co m o re sp os ta s: a in te lig ên ci a, o p od er e co nô m ic o, a b el ez a e o co rp o2 5 . Em o ut ra q ue stã o, p er gu nt am os à s m ul he re s: "O q ue m ai s a at ra i e m u m h om em ?" O bt iv em os c om o re sp os ta : a in te lig ên ci a, o co rp o e o ol ha r2 6 . Q ua nd o pe rg un ta m os a os h om en s: " O q ue m ais o a tra i e m u m a m ul he r? ", e nc on tra m os : a b el ez a, a in te li- gê nc ia e o c or po 27 . A c at eg or ia c or po a pa re ce a in da c om m ai or de st aq ue q ua nd o pe rg un ta m os à s m ul he re s: " O q ue m ai s a at ra i se xu al m en te e m u m h om em ?" A s r es po st as f or am : o tó ra x2 8 , o co rp o e as p er na s2 9 . Pa ra o s h om en s: "O q ue m ai s o at ra i s ex ua l- 24 Em 3 76 c at eg or ia s a po nt ad as co m o in ve jad as p el as m ul he re s, a be le za a pa re ce u em se ss en ta re sp os ta s ( 15 ,9 6% ), o co rp o em q ua re nt a (1 0, 64 % ) e a in te lig ên ci a e m 3 5 (9 ,31 o/o ). "E m 1 38 c at eg or ia s a po nt ad as co m o in ve jad as p el os h om en s, a in te lig ên ci a ap ar ec eu em 2 6 re sp os ta s ( 18 ,8 4% ), o po de r ec on ôm ic o em 2 2 (1 5, 94 % ), a be le za e m o ito (5 ,8 0% ) e o c or po e m c in co (3 ,6 2% ). 'E m 5 87 c at eg or ia s a po nt ad as co m o o qu e m ais a tra i a s m ul he re s, a i nt el ig ên ci a re ce - be u 65 re sp os ta s ( 11 ,0 7% ), o co rp o 58 (9 ,8 8% ) e o o lh ar 5 7 (9 ,7 1% ). 7 E m 2 66 c at eg or ia s ap on ta da s co m o o qu e m ai s a tra i o s ho m en s, a be le za re ce be u qu ar en ta re sp os ta s (1 5, 04 % ), a in te lig ên ci a 31 (1 1, 65 % ) e o c or po 2 8 (1 0, 53 % ). Ro dr ig ue s ( 19 79 ) d es ta ca q ue a p ar te su pe rio r d o co rp o (c om o a ca be ça e o tó ra x) é as so cia da à s f or ça s i nt el ec tu ai s hu m an as qu e ca ra ct er iz am a so ci ed ad e h um an a e m re - laç ão à na tu re za se lv ag em . A pa rte in fe rio r d o ab dô m en e a re gi ão g en ita l f or m am u m a ár ea m or al m en te in fe rio r, se de d e f or ça s p od er os as qu e o in te le ct o d ev e t er o p ro pó si- to d e co nt ro la r. Em 5 50 c at eg or ia s a po nt ad as co m o o qu e m ais a tra i s ex ua lm en te a s m ul he re s, o tó - ra x re ce be u 73 re sp os tas ( 13 ,7 2% ), o co rp o 71 (1 2,9 % ) e as p er na s 44 36 NU & V ES TI DO m en te e m u m a m ul he r? ", tiv em os a s r es po sta s: a b un da 30 , o c or - po e o s s ei os 31 . N ão ir em os n os d et er a qu i n a di fe re nç a de p es o qu e a pr eo - cu pa çã o co m o c or po te m p ar a os p es qu is ad os , o u co m o el es v a- lo riz am e sta d ife re nç a, m as n a re co rr ên ci a d es ta c at eg or ia c om o al go in ve ja do , d es ej ad o e ad m ira do 32 , n ão a pe na s p el as m ul he - re s, m as ta m bé m , e xp re ss iv am en te , p el os h om en s. O m ai s i nt e- re ss an te é q ue e m to da s as q ue st õe s ac im a a ca te go ria c or po ap ar ec e se m n en hu m ad je tiv o, c om o um a en tid ad e au tô no m a, in de pe nd en te , a bs tra ta . E m ap en as u m a da s q ue st õe s d a pe sq ui - sa — q ua nd o, p ar a sa be r o qu e ho m en s e m ul he re s pr oc ur am em u m re la ci on am en to af et iv o, p ro pu se m os : " Se v oc ê e sc re ve ss e um a nú nc io co m o o bj et iv o de e nc on tra r u m p ar ce iro , c om o se de sc re ve ria ? Co m o vo cê d es cr ev er ia o q ue p ro cu ra e m u m p ar - ce ir o? " — e st e co rp o ap ar ec e co m o "d ef in id o" , "m al ha do ", "t ra ba lh ad o" , "s ar ad o" , " sa ud áv el ", "a tlé tic o" , " bo ni to ", e nt re ou tro s. To rn a- se "c oi sa p ar a o ou tro ", um c or po q ue p er te nc e a um in di ví du o qu e se ap re se nt a e d es cr ev e a s c ar ac ter íst ica s q ue b us ca em u m p ar ce iro . A lg un s e xe m pl os do s a nú nc io s d os p es qu isa do s p od em il us tra r m el ho r o qu e en co nt ra m os n as re sp os ta s. A CI VI LI ZA ÇÃ O DA S FO RM AS : O C O RP O C O M O V AL O R 37 3 "S ob re a p re fe rê nc ia se xu al do h om em b ra sil ei ro p el a b un da , v er a p es qu is a d e P ar ke r (1 99 1) e , t am bé m , D el P rio re (2 00 0) . 31 Em 2 95 c at eg or ia s ap on ta da s co m o o qu e m ai s a tra i s ex ua lm en te o s ho m en s, a bu nd a re ce be u 55 r es po st as ( 18 ,6 4% ), o co rp o 42 ( 14 ,2 4% ) e os s ei os 4 2 (1 4, 24 % ). "T am bé m n a q ue stã o: "O q ue v oc ê m ais a dm ira e m u m h om em /u m a m ul he r? ", a c at e- go ria c or po ap ar ec eu s ig ni fic at iv am en te na s r es po sta s. So u j ov em , d et er m in ad a, a ni m ad a, g os to d e i rá p ra ia e sa ir pa ra da nç ar . E é c la ro , s ou li nd a e g os to sa ! Pr oc ur o al gu ém c om a s m es m as c ar ac te rís tic as , d ec id id o e co m in ic ia tiv a. D e co rp o sa ra do , m ás cu lo e m ui to s ex y! 33 Eu so u m or en o co m e sta tu ra d e 1, 79 , c om o c or po e fí sic o at lé - tic o, b em -d ot ad o, in te lig en te , c om pr ee ns iv o e ca rin ho so . Pr oc ur o m ul he r l oi ra , c ab el os lo ng os , 1 ,6 5 d e a ltu ra , c in tu ra fi na , se io s f ar to s du ro s, bu m bu m a rr eb ita do , c or po b on ito 34 . Eu s oua pe tit os a, m or en a, c or po m al ha do , c ab el os lo ng os c a- ch ea do s, ol ho s ca sta nh os c la ro s, in te lig en te , lin da . Pr oc ur o ho m em ro m ân tic o, e du ca do , i nt el ig en te , c om id ad e en - tre 2 4 e 32 a no s e bo a ap ar ên ci a3 5 . Eu so u m or en o al to , b on ito , s en su al , c ar in ho so , b om n ív el so ci al . Ta lv ez e u se ja a so lu çã o do s s eu s pr ob le m as . Pr oc ur o um a m ul he r so lte ira , s in ce ra , s im pá tic a, c or po d efi ni - do , bo ni ta , a fin al , "a s f ei as q ue m e de sc ul pe m , m as b el ez a é fu nd am en ta l" .36 Em u m a pe sq ui sa c uj o ob je tiv o pr in ci pa l é c om pr ee nd er a c on vi - vê nc ia , m ui ta s v ez es co nf lit uo sa , d e n ov as e tra di ci on ai s fo rm as d e co nj ug al id ad e, é d e ce rta f or m a su rp re en de nt e a ce nt ra lid ad e qu e a c ate go ria c or po a dq ui riu p ar a d et er m in ad o se gm en to so cia l. Ta nt o na s r es po sta s s ob re in ve ja, a dm ira çã o e a tra çã o co m o na s q ue p ro - cu ra m um pa rc ei ro am or os o, o co rp o ap ar ec e c om o um va lo r f un da - m en tal . N as re sp os tas so br e m ot iv o d e i nv ej a, at ra çã o ou a dm ira çã o, "E stu da nt e un iv er sit ár ia , v in te a no s, re nd a fa m ili ar d e R $6 .0 00 ,0 0. •" H om em s ol te iro , 22 a no s, an al ist a de si ste m as , r en da d e R $5 .0 00 ,0 0. "M ul he r s ol te ira , 2 2 an os , d en tis ta , r en da d e R$ 10 .0 00 ,0 0. ^H om em s ol te iro , 2 5 an os , p ilo to c om er ci al , r en da d e R$ 1 5. 00 0, 00 . 38 NU & V ES TI DO o co rp o ap ar ec e se m ne nh um ad jet iv o, é sim pl es m en te o co rp o. E le só pa ss a a se r a dj et iv ad o n as re sp os tas d os an ún cio s, se nd o m at er ia - liz ad o no s s uj eit os pe sq ui sa do s. Só en tã o fic am os sa be nd o de q ue tip o de c or po s e es tá fa la nd o qu an do o s p es qu isa do s s e re fe re m ab str at am en te a o co rp o. N ão é u m co rp o in di sti nt o da do p el a n a- tu re za . É um co rp o tra ba lh ad o, sa ud áv el, be m -c ui da do , p ar ad ox al - m en te u m a "n at ur ez a cu lti va da ", um a cu ltu ra to rn ad a na tu re za (B ou rd ieu , 1 98 7) . A cu ltu ra da b el ez a e da fo rm a fís ica , a p ar tir d e de ter m in ad as p rá tic as 37 , t ra ns fo rm a o co rp o "n at ur al " e m um co r- po d ist in tiv o (B ou rd ieu , 1 98 8) : o c or po . O c or po é u m co rp o co be rto p or si gn os d ist in tiv os . U m co rp o qu e, ap es ar d e ap ar en te m en te m ai s l iv re p or s eu m ai or d es nu - da m en to e ex po siç ão p úb lic a, é, na v er da de , m ui to m ais c on str an - gi do p or re gr as so cia is in te rio riz ad as pe lo s s eu s po rta do re s. Po de -se d ize r q ue te r u m co rp o "e m fo rm a" , c om tu do o q ue ele si m bo liz a, pr om ov e n os in di ví du os da s c am ad as m éd ia s d o Ri o de Ja ne iro u m a c on fo rm id ad e a u m es til o de vi da e a u m c on ju nt o de n or m as d e co nd ut a, re co m pe ns ad a p ela g ra tif ic aç ão de p er te n- ce r a u m g ru po d e " va lo r s up er io r" . O co rp o é u m va lo r q ue id en - tif ica o in di ví du o co m d et er m in ad o gr up o e, si m ul tan ea m en te , o di sti ng ue d e ou tro s. Es te co rp o, " tra ba lh ad o" , " m al ha do ", "s ar a- do ", "d ef in id o" , c on sti tu i, ho je , u m si na l i nd ic at iv o d e c er ta v irt u- de hu m an a. So b a m or al d a " bo a fo rm a" , " tra ba lh ar " o co rp o é u m ato d e sig ni fic aç ão , t al q ua l o a to d e se v es tir . O c or po , c om o as ro up as , s ur ge co m o um sí m bo lo q ue co ns ag ra e to rn a vi sív el as di - fe re nç as e nt re o s g ru po s s oc iai s. D aí a im po rtâ nc ia d e co ns id er ar "R od rig ue s ( 19 79 ) d es tac a qu e " a cu ltu ra d ita n or m as em re laç ão a o co rp o; n or m as a qu e o in di ví du o t en de rá , à cu sta d e c as tig os e re co m pe ns as , a se co nf or m ar , a té o p on - to d e es tes p ad rõ es d e co m po rta m en to se lh e ap re se nt ar em co m o tã o na tu ra is qu an to o de se nv ol vi m en to d os se re s v iv os , a su ce ss ão d as es taç õe s o u o m ov im en to do n as ce r e do p ôr -d o- so l. En tre ta nt o, m es m o as su m in do p ar a n ós es te c ar át er 'n at ur al ' e 'u ni - ve rs al ', a m ais si m pl es o bs er va çã o em to rn o de n ós p od er á de m on str ar q ue o c or po hu m an o co m o sis tem a bi ol óg ic o é af et ad o pe la re lig ião , p el a oc up aç ão , p elo g ru po fa m ili ar , p ela c las se e o ut ro s i nt er ve ni en te s s oc iai s e c ul tu ra is" (: 45 ). A CI VI LI ZA ÇÃ O D AS F O RM AS : O C O RP O C O M O V AL OR 39 qu e a v isã o de q ue u m in di ví du o p od e se to rn ar to tal m en te i nd e- pe nd en te d a o pi ni ão d o gr up o co m o q ua l s e i de nt ifi ca e se r a bs o- lu ta m en te a ut ôn om o é tã o en ga no sa q ua nt o a vi sã o in ve rs a, qu e re za q ue su a a ut on om ia p od e de sa pa re ce r p or c om pl et o nu m a c o- let iv id ad e de ro bô s (E lia s & S co tso n, 2 00 0) . N ão s e tra ta d e se r "u m " pa ra o s o ut ro s, e pa ra si "n in gu ém ", um a ve z q ue o fa to d a co nd ut a, se nt im en to s, au to -re sp eit o e c on sc iên cia in di vi du al es ta- re m re la ci on ad os fu nc io na lm en te co m a o pi ni ão in te rn a de u m gr up o nã o sig ni fic a su a a nu la çã o c om o in di ví du o, q ue p od e es co - lh er p er te nc er a es te gr up o e n ão a ou tro . O c or po é , p or ta nt o, u m v al or n as c am ad as m éd ias c ar io ca s es tu da da s, um co rp o di sti nt iv o q ue p ar ec e sin tet iza r t rê s i dé ia s a r- tic ul ad as : a d e in síg ni a (o u em bl em a) d o po lic ial q ue c ad a u m te m de nt ro d e s i p ar a c on tro lar , a pr isi on ar e do m es tic ar se u c or po p ar a ati ng ir a " bo a fo rm a" , a de gr ife ( ou m ar ca ), sím bo lo d e u m p er te n- cim en to q ue d ist in gu e co m o su pe rio r a qu el e q ue o p os su i e a d e pr êm io (o u m ed al ha ) j us ta m en te m er ec id o pe lo s q ue co ns eg ui ra m alc an ça r, po r in te rm éd io d e m ui to e sf or ço e sa cr ifí cio , a s f or m as fís ica s m ais " civ ili za da s" . Re fe rê nc ia s bi bl io gr áf ic as BA U D RI LL A RD , J . A s oc ie da de d e co ns um o. L isb oa : E di çõ es 7 0, s /A BO U RD IE U , E Ae co no m ia d as tr oc as si m bó lic as . S ão P au lo : P er sp ea iv a, 19 87 . . L a D is tin ct ió n. M ad ri: T au ru s, 19 88 . . O p od er s im bó lic o. L isb oa : D ife l, 19 89 . . C oi sa s di ta s. S ão P au lo : B ra sil ie ns e, 19 90 . C O U R TI N E, J. J. " O s st ak no vi st as d o na rc is is m o: b od y- bu ild in g e pu rit an is - m o os te nt at ór io n a cu ltu ra a m er ic an a do c or po ." In : Sa nt 'A nn a, D . B . Po lít ic as d o co rp o. S ão P au lo : E sta çã o Li be rd ad e, 19 95 . D EL P R IO R E, M . Co rp o- a- co rp o co m a m ul he r: P eq ue na h is tó ri a da s tr an s- fo rm aç õe s do c or po f em in in o no B ra sil . S ão P au lo : S EN A C, 2 00 0. 40 N U & V ES TI DO EL IA S, N . O p ro ce ss o c iv ili za do r: U m a h ist ór ia d os co st um es . R io d e J an ei ro : Za ha r, 19 90 . EL IA S, N . & S CO TS O N , J . L O s e sta be le ci do s e o s o ut sid er s. R io de Ja ne iro : Za ha r, 20 00 . FA LB O, G . B od y Ar t, Bo dy M od ifi ca tio n, U Ar t C ha m ei . O c or po d a ps ic an á- lis e. Es co la Le tra F re ud ia na , a no X V II, 2 7: 2 67 -7 3, 2 00 0. FI SC H LE R, C . " O be so b en ig no , o be so m al ig no ". In : S an t'A nn a, D . B . P ol íti - ca s d o co rp o. S ão P au lo : E sta çã o Li be rd ad e, 19 95 . FO UC AU LT , M . H ist ór ia d a se xu al id ad e 1: A v on ta de d e sa be r. Ri o de Ja ne i- ro : G ra al , 19 88 . LA SC H , C . A c ul tu ra d o na rc isi sm o: A v id a am er ic an a nu m a er a de e sp er an - ça s e m d ec lín io . R io d e J an ei ro : I m ag o, 19 83 . LI PO VE TS KY , G . A te rc ei ra m ul he r: P er m an ên ci a e re vo lu çã o do f em in in o. Sã o Pa ul o: C om pa nh ia d as L et ra s, 20 00 . M AU SS , M . S oc io lo gi a e an tro po lo gi a. S ão P au lo : E PU , 19 74 . M IN N ER , H . O ri tu al d o co rp o en tre o s S on ac ire m a. C ad er no s de A ul a (1 ). Ri o de Ja ne iro : L PS /IF CS /U FR J, 19 93 . PA RK ER , R . G . C or po s, pr az er es e pa ix õe s: A c ul tu ra s ex ua l n o Br as il co n- te m po râ ne o. S ão P au lo : B es t S el le r, 19 91 . PA SC O LA TO , C . O e ss en ci al : O q ue v oc ê pr ec isa sa be r p ar a vi ve r co m m ai s es til o. R io d e Ja ne iro : O bj et iv a, 19 99 . PI RA N D EL LO , L . U m , n en hu m e ce m m il. S ão P au lo : C os ac 8 c N ai fy , 20 01 . PO PE , H . G ., PH IL LI PS , K . A .; OL IV AR DI A, R . O c om pl ex o de A dô ni s: A ob se ss ão m as cu lin a pe lo c or po . R io d e J an ei ro : C am pu s, 20 00 . RO D RI G U ES , J . C . T ab u do c or po . R io d e J an ei ro : A ch ia m é, 19 79 . SA N TA N N A , D . B . " C ui da do s de s i e e m be le za m en to f em in in o: F ra gm en - to s pa ra u rn a hi stó ria d o co rp o no B ra sil ". In : S an t'A nn a, D . B . P ol íti ca s do c or po . S ão P au lo : E sta çã o Li be rd ad e, 19 95 . SC O TT , J . G ên er o: U m a ca te go ria ú til p ar a an ál ise h is tó ric a. E du ca çã o e Re al id ad e, 1 6 (2 ), 19 90 . W O LF , N . O m ito d a be le za : C om o as im ag en s d e be le za sã o u sa da s c on tra a s m ul he re s. R io d e J an ei ro : R oc co , 19 92 . Ca rio qu ic e ou c ar io qu id ad el En sa io e tn og rá fic o da s im ag en s id en tit ár ia s ca rio ca s FA BI AN O G O NT IJ O C ar io ca s (A dr ian a Ca lca nh ot o) Ca rio ca s s ão b on ito s Ca rio ca s s ão b ac an as Ca rio ca s s ão sa ca na s Ca rio ca s s ão d ou ra do s Ca rio ca s s ão m od er no s Ca rio ca s s ão e sp er to s Ca rio ca s s ão d ire to s Ca rio ca s n ão g os ta m d e di as n ub la do s. Ca rio ca s n as ce m b am ba s Ca rio ca s n as ce m c ra qu es Ca rio ca s t êm s ot aq ue Ca rio ca s s ão al eg re s Ca rio ca s s ão a te nt os Ca rio ca s s ão tã o se xy s Ca rio ca s s ão tã o cl ar os Ca rio ca s n ão g os ta m d e sin al f ec ha do ...
Compartilhar