María Luisa Aguilar García, Jorge Tárrega Garrido - Via latina_ de lingua et vita romanorum (2022)

Prévia do material em texto

VIA LATINA 
DE LINGVA ET VITA ROMANORVM 
Ma Luisa Aguilar & Jorge Tarrega me fecerunt 
CULTURA CLASICA 
ANNO MMXXII 
VIA LATINA. Dè lingua et vita Ròmanòrum 
Scripsèrunt: 
Marfa Luisa Aguilar & Jorge Tarrega 
Adiuvit in scribendò: 
Antonio G. Amador 
Recènsuèrun t: 
Beat Jung, Casper Porton, Daniel Pettersson & Raul Navarro 
lmaginès dè!Ineavit: 
José M. Vigueras 
lmaginibus colòrès induxit: 
Paco Vflchez Barea 
In paginas digessèrunt: 
Delia Gonzalez & Antonio G. Amador 
© CULTURA CLASICA, 2022 
Camino de Ronda, 164, 5° C 
18003-Granada, Espafia 
Te!: (+34) 958 044 000 
www.culturaclasica.es 
culturaclasica@gmail.com 
ISBN: 978-84-945346-2-1 
Deposito Legai: : GR 125-2022 
Impreso en Espafia / Printed in Spaio 
Imprime: Grafìcas Alhambra 
Omnia proprietatis iura reservantur. 
Ali rights reseverd. This publication may not be reproduced, stored in a 
retrieval system or transmitted, in any forms or by any means, without 
the prior permission in writing of Cultura Clasica ediciones. 
No esta permitida la reproducci6n tota! o parcial de este libro, ni su trata­
miento informatico, ni la transmisi6n de ninguna forma o por cualquier 
medio sin el permiso previo y por escrito de Cultura Clasica ediciones. 
Index 
Praefatio 05 
Cap. I Ecce Larentia 09 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 21 
Cap. II Romulus et Remus 24 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 39 
Scisne? De origine linguae Latinae 40 
Cap. III Roma 43 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 57 
Cap. IV Reges Latini 60 
Cogito ergo ... grammaticam disco! 74 
Scisne? De cultii deorum apud Romanos 75 
Cap. V Reges Etriisci 78 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 95 
Cap .VI Regnum Fiinestum 98 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 113 
Scisne? De vita urbana 115 
Cap. VII Finis regni 118 
Cogito ergo ... grammaticam disco! 132 
Cap. VIII Porsenna contra Romanos 134 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 150 
Scisne? De liidis et spectaculis 151 
Cap. IX Discordiae civiles 154 
Cogito ergo ... grammaticam disco! 170 
Cap. X Mare Nostrum 172 
Cogitò ergo ... grammaticam disco! 187 
Scisne? De re piiblica 189 
Cap. XI Hannibal ad portas 192 
Cogito ergo ... grammaticam disco! 208 
Cap. XII Gracchi 211 
Cogito ergo ... grammaticam disco! 224 
Scisne? De exercitii Romanòrum 225 
Vocii.buia 229 
Notae 
= idem atque impf imperfectum 
similis indecl indeclinabile 
B contrarium inf Infinitivus 
< factum ex loc locativus 
abl ablativus m, masc masculinum 
ace accusativus n, neut neutrum 
adiec adiectivum nom nòminativus 
adv adverbium part participium 
cet et cetera pi, plur pluralis 
dat dativus praep praepositiò 
dep deponens sg, sing singularis 
jftm femininum V vide 
gen genetivus voc vocativus 
lmagines 
Pag. 75: Altar of Domitius Ahenobarbus (detail) , Louvre Museum, Paris, photo by Marie-Lan 
Nguyen, Wikimedia Commons; pag. 112: Tue Oracle of Delphi Entranced, Heinrich Leu­
temann, c. 1880, Granger Historical Picture Archive / Alamy Stock Photo; pag. 115: Virgil 
mosaic, Bardo National Museum, Tunis, photo by Boyd Dwyer, Wikimedia Commons; Veduta della Roma imperiale, Oreste Betti, 1906, Artgate Fondazione Cariplo, Milano, Wikimedia 
Commons; pag. 116: Tue Baths at Caracalla, Lawrence Alma-Tadema, 1899, private collec­
tion, photo by Jean-Christophe Benoist, Wikimedia Commons; pag. 149: Mucius Scaevola vor 
Porsenna, Paul Rubens und Antoon van Dyck, 1628, Museum of Fine Arts, Budapest, Wiki­
media Commons; pag. 152: Aurigae, Palazzo Massimo alle Terme, Roma, photo by Marie-Lan 
Nguyen, Wikimedia Commons; pag. 190: Cicerone denuncia Catilina, Cesare Maccari, 1889, 
Palazzo Madama, Roma, Wikimedia Commons. 
lmagines in paginis 116, 152, 225 delineavit Paco Vilchez Barea, ceteras ]osé M. Vigueras. 
Praefatio 
Aloisia et Georgius, Collegii Latinitatis sodales, Antonio suo optimo editori, patrono, amico spd 
SEPT EM abhinc iam annos cum Saguntum conveniremus, Antoni, atque in multa eaque 
diversa, ut nostri est moris, incideremus argiimenta de consiliis non solum didascalicis, sed 
etiam de rebus quae ad hiimanitatem colendam spectant, placuit nobis colloquentibus iter 
suscipere longum haudque facile, quod est enchiridion conscribere tironibus primos gradiis in 
lingua Latina discenda facientibus atque templum iam adeuntibus ingenti dulcedine ac sum­
ma suavitate plenum. Fuit nobis imprimis, probe scis, exemplum et tamquam aedifìcationis 
fundamentum sententia magistri illius quem vehementer laudamus cuiusque praecepta imitari 
conamur: plurimum in praecipiendo, monuit Quintilianus, valet ratio. Quod igitur consilium 
seciiti multaque alia quae hic, tempore et spatio conscricti, potius praetermittenda censemus, 
tres constituimus cardines, in quibus res tota, agendi modus et iiidicia vercerentur: 
I. Methodus et via, quibus iitimur, linguae ii.sii nituntur: lingua enim Latina Latine ex­
planatur et est inscriimentum quo a facillimis orsi pedetemptim ad diffìciliora transeamus. Sic 
turris alca, dum alia vocabula et structiirae in aliis iam memoriae mandatis dictionibus appo­
nuntur, in caelum protenditur. Rerum et vocum notitia singulis capitulis cumulatur. Neque 
tamen omnia vocabula videbis in margine descripta et delineata: quippe liber est sic concinna­
tus, uc praeceptor, qui vel in harena docebit, primas partes in hac rerum compage agat eaque 
ardua eaque minus perspicua coram discipulis suo quisque Marce illiistret. Opus prorsus erit 
praeceptoris manu ut, Quintiliano denuo auctore, remedia, quae alioqui naturà sunt aspera, 
molli manu Leniantur: Laudàre aliqua, forre quaedam, mutàre etiam reddità cur id fiat ratione, 
inluminàre interponendo aliquid sui. 
Il. Rebus gestis Ròmanòrum est totus liber contextus: incipit enim a Larentia, quae Ro­
mulum niitrivit acque educavit, finitur ad Gracchos fratres, a quibus Roma in discrimen ad­
ducta, iam iamque ad saeculum aureum litterarum et arcium vergit. Discipuli quidem, dum 
linguam discunt, rebus gestis imbuuntur acque intricantur. Huc adde non singula, sed secun­
dum quodque capitulum locupletatum esse cultiis civilis et hiimani additamento, quo perlecto 
et, si placuerit, a magistris aucto, discipuli de antiquis consuetiidinibus veteribusque moribus 
informentur eaque omnia cum hominibus, qui hodie sunt, conferant et perpendant. Neque 
provinciam illam omisimus, in qua aurea per saecula dieta excellant necnon sint discipulis 
documento. 
III. Exercitiòrum genera decrevimus varietate spargere haud parva, in quibus discipuli si 
industrie ac diligenter se praeparaverint, velut in palaestra expeditiores et promptiores red­
dentur. Varietas in eo est, ut alia ad capituli res percipiendas spectent, alia ad vocabula ipsa 
memoriae mandanda, alia ad arcem grammaticam exercendam. Neque tantum illa ab Erasmo 
vel Comenio erudite consignata nobisque feliciter allata exempla sequi voluimus, sed etiam 
novissimae scientiae pervestigationes hominum doctorum qui in linguarum comparationem 
hisce temporibus inquirunt. 
Sed huius nostri incepti, quod brevissime adumbr:ivimus, tibi, Antòni, onus iam inde ab 
incun:ibulis ipse imposuisti, patienti:i emenda.visti sapienterque auxisti. Trad:imus nunc lam­
pada magistris, qui alacres arcam aperiant, tr:id:imus discipulis, qui cognoscendi avidi linguam 
penetrent eamque toto animò complectantur. Vtinam effiuat in iis, mensibus labentibus, amor 
erga thesaurum illum, quo post hominum memoriam donati sumus, linguam scilicet Latinam. 
Dab:imus Valentiae et Bostòniae, Kalendis l:inu:iriis ann. MMXXII 
VIA LATINA 
DE LINGVA ET VITA ROMANORVM 
CAPITVLVM PRIMVM Britannia Gallia Germania Hispania 
ECCE LARENTIA (I) 
Ecce Larentia. Larentia femina est. Larentia in 
Italia habitat. Ea femina Itala est. Italia est in 
Europa. In Europa quoque sunt Hispania, Ga­
llia, Graecia, Britannia, Germania ... Italia mag-
5 na est. Hispania quoque magna est. Italia, His­
pania, Gallia, Graecia, Britannia, Germania 
magnae sunt. In Italia sunt silvae. In silva sunt 
multae rosae. Suntne pulchrae rosae in silva? Ira, 
pulchrae sunt. Suntne rosae magnae?Eae non 
10 magnae, sed parvae sunt. 
In Europa sunt multa oppida. Alba Longa in Ita­
lia est: Alba Longa oppidum ltalum est. Id est 
oppidum pulchrum. Estne Alba Longa oppidum 
parvum? Id non parvum, sed magnum est. 
15 In Italia oppida magna sunt. Suntne pauca oppi­
da in Italia? Ea non pauca, sed multa sunt. Ea 
quoque pulchra sunt. 
Italia Graecia 
rosa femina 
eafsg: Larentia eae f pl : Italia, Hispania, Gallia ... rosa parva, pulchra/sg rosae parvae, pulchrae f pl est-ne ... ?, sunt-ne ... ? (-ne= ... ?) ita B non 
•. 
r.,,,,' ...... � 
- t, . • � ":. ,. ·Il' � 
' ,..... ' t ... ,1,•1�1(iffi 
'fl'T� """ '• . ., silva 
oppidum oppidum magnum, pulchrum n sg oppida magna, pulchra n pl id n sg : oppidum, ea n pl : oppida multus -a -um B paucus -a -um 
1 O Capiculum I 
nec = et non 
magnus -a -um � parvus -a -um non-ne? 
campus campus parvus, magnus, pulcher m sg campI parvI, magnI, pulchrI m pi 1s m sg : campus iI m pl: campI campus ➔ in campo m sg, in campis m pi 
casa silva - in silva f sg, in silvis f pi oppidum - in oppido n sg, in oppidis n pl in eo : in oppido, in campo sg in ea : in silva, in villa fsg in iis : in oppidis, in campis, in silvis pl num casae ... sunt? = sunt-ne casae ... ? (num? = -ne?) minime� ita etiam = quoque 
Larentia in oppido non habitat. Nec in silva ha­
bitat, sed in campò. Larentia in campò Albano 
habitat. Campus Albanus non parvus, sed mag- 20 
nus est. Nonne pulcher est campus Albanus? 
ls est pulcher et magnus. In Italia pulchri sunt 
campi. li magni sunt. li quoque sunt multi! 
Suntne casae in oppido? Casae in oppido non 
sunt, sed in campò. In eò quoque multae et 25 
magnae villae sunt. Suntne villae in silva? In ea 
non villae, sed casae sunt. Num Larentia in vi-
lla habitat? Ea non in villa, sed in casa habitat. 
Num casae magnae sunt? Minime, eae parvae 
sunt. Larentia in parva casa habitat. In silvis et in 30 
campis sunt casae; etiam in campis sunt villae. In 
oppidis non sunt casae, in iis magnae villae sunt. 
Rem tene! 
1. Responde ad interrogata: 
a. Uhi habitat Larentia? 
b. Nonne Larentia femina Itala est? 
c. Estne Alba Longa oppidum parvum? 
d. Num Larentia in oppido habitat? 
e. Num casae magnae sunt? 
2. Vocabula iunge: 
Rosa in Europa est 
Italia parvae sunt 
Campus Albanus -------- magnum oppidum est Alba Longa pulcher est 
Casae pulchra est 
Vocabula disce! 
3. Quid est? 
Ecce Laren ria 11 
Ut interrogamus ... 
... ita respondemus: 
Uhi...? In ... 
Est-ne ... ? lta Q, ... 
Minime@, ... 
Nonne ... ? lta Q, ... 
Num ... ? Minime (2), ... 
campus/ casa / femina / oppidum /rosa/ silva / villa 
- �- - ' -�--:"'" � •!' ,.., ;-,, - � - _,-, 
4. Vocabula apta elige: 
a. Larentia _____ est. 
b. _____ Italia est Alba Longa. 
c. Id est _____ magnum et pulchrum. 
d. _____ non parvus, sed _____ est. 
e. In camp1s non ----� sed _____ casae sunr. 
campus 
fémina 
in 
magnae 
magnus 
oppidum 
parvae 
12 Capitulum I 
Ecce lingua 
5. Adde terminationes pliirales aut singulares: 
Exemplum: Larentia ltal.4... femin.4... est. 
a. Camp_ non parv_ sed magn __ sum: camp __ Alban __ 
quoque magn_ est. 
b. Italia magn __ est; Italia et Hispania magn_ sunt. 
c. In Italia mult __ camp_ sunt. In campis sunt magn __ silv __ . 
d. Alba Longa est oppid_ ltal_; in Italia mult_ oppid_ sunt. 
6. Quid non convenit? 
a. oppida, Italia, villa, femina, silva 
b. Europa, campò, oppidò, Italia, rosis 
c. pulchri, casae, campi, familiae, rosa 
d. iis, silvis, casis, oppidis, campò 
7. Scribe 'est' /'sunt': 
a. Larentia femina 
b. Italia et Graecia magnae 
c. Alba Longa oppidum ltalum 
d. In Italia multa oppida magna 
e. Campus Albanus magnus 
f. Campi pulchri 
g. Villae multae nòn 
8. Adde terminationes: 
Exemplum: Italia in Euròp i est. 
a. Larentia femina Itala est. Ea in Itali __ habitat. 
b. Larentia non in oppid_, sed in camp __ habitat. 
c. In camp_ Albano sunt casae. 
d. In cas_ familiae habitant. 
9. Scribe pro nomina: 
Exemplum: Italia in Europa est: ea est pulchra. 
a. Campus Albanus in Italia est: __ magnus est. 
b. In Italia multa oppida sunt: __ sunt pulchra et magna. 
c. Larentia est femina Itala: __ quoque pulchra est. 
d. In campis non sunt multae vi:llae: __ paucae sunt. 
e. Oppidum non est parvum: __ est magnum et pulchrum. 
f. In Italia multi campi sunt: __ magni et pulchri sunt. 
Masculinum: 
-us sg, -i pl 
Femininum: 
-a sg, -ae pl 
Neutrum: 
-um sg, -api 
Singularis 
in -a.ftm 
in -6 masc, neut 
Pluralis 
in -is masc, ftm, neut 
in campi:s, in silvi:s, 
in oppidi:s 
Masculinum: 
is sg, ii pl 
Femininum: 
ea sg, eae pl 
Neutrum: 
id sg, eapl 
ECCE LARENTIA (II) 
Larentia non in oppido, sed in campo habitat. 
Casa Larentiae non in oppido est: casa eius in 
35 campo Albano est. Larentia non est sola in cam­
po, nam Faustulus cum ea habitat. Faustulus vir 
Larentiae est. Larentia bona femina est. Vir eius 
quoque bonus est. Larentia cum bono viro in 
campo habitat. Cum eo Larentia in casa habitat. 
40 Suntne Faustulus et Larentia soli in casa? Sunt, 
ii soli habitant: nullus puer cum Faustulo et 
Larentia habitat, neque puellae habitant cum iis! 
Quae est patria Faustuli? Patria eius est Alba 
Longa. Alba Longa etiam patria Larentiae est. 
45 Patria Faustuli et Larentiae Alba Longa est. Pa­
tria eorum magna est. Estne casa eorum quoque 
magna? Ea non magna, sed parva est! 
In casa Faustuli et Larentiae est culina. In ea 
mensa est. Est etiam cubiculum in casa eorum: 
50 id quoque parvum est. In culina est mensa, m 
cubiculo est lectus. Larentia in lecco dormir. 
Ecce Larentia 13 
cubiculum 
cul:ina 
casa eius : casa Larentiae nam causam sign,ificat cum ea: cum femina, Larentia cum eo : cum viro, Faustulo 
Vlf femina 
puer puella femina bona, vir bonus sg feminae bonae, viri boni pi nullus = 0 cum iis: cum Faustulo et Larentia neque = nec patria eius : patria Faustuli patria eorum : Faustuli et Larentiae in ea : in culina 
14 Capitulum I 
Ubi? in eò (: in lectò) 
color ruber 
officium ambulare 
clamare perterritus 
lupa et gemini 
duo= II (2) ii : parvi pued 
lt puer plòrat mater pater 
Ubi dormir Fausculus? Fausculus quoque in eo 
dormir. Fausculus et Larentia in parvo lecco 
dormiunt. Lectus eorum non magnus est. In 
mensa culinae rosae sunt. Eae rubrae sunt: color 55 
rosa.rum ruber est. Color earum pulcher est! 
Ubi est Larentia? Ea in casa est. Estne Fausculus 
quoque in casa cum Larentia? Non est! Faustu-
lus in campo est, nam is pastor est. Faustulus in 
campo manet, nam officium eius in campo est. 60 
Cum Faustulo sunt multae feminae et multi viri, 
nam officium eorum quoque est in campo. Alia 
officia sunt in casa, alia in campo, alia in oppido. 
Multa sunt officia virorum et feminarum! 
Fausculus in campo ambulat et . . . Quid?! Est 65 
lupa in campo! Duo parvi pueri cum ea sunt! li 
sunt gemini! Estne lupa mater geminorum? Mi­
nime, ea non est mater eorum. Mater ubi est? 
Ea non est in campo: nulla femina cum iis est. 
Gemini plorant, nam perterriti sunt. Fausculus 70 
clamat, nam is quoque perterritus est! Lupa ulu-
lar et in silva se occultar: ea quoque perterrita est! 
Rem tene! 
1 O. Responde ad interrogata: 
a. Habicamne pueri et puellae in casa Faustuli et Larentiae? 
b. Num Fausculus in casa manet? 
c. Escne mater cum geminis? 
d. Ulularne Faustulus? 
e. Ubi se occultar lupa? 
11. Estne verum an falsum? 
a. Larentia habitat in campò Albano. 
b. Puer cum Larentia et Fausculo habitat. 
c. Offìcium Fausculi est in casa. 
d. Lupa perterrita plorat. 
e. Pueri gemini sunt. 
Vocabula disce! 
12. Scribe vocabulum aptum: 
a. In eò Fausculus et Larentia dormium: 
b. Larentia in ea habitat: 
c. Est in culina casae: 
d. Offìcium eius in campò est: 
e. Habitat in silva et ulular: 
13. Verba apta elige: 
a. Fausculus non femina, sed ___ est. 
b. Familia Larentiae parva est, in familia ___ puer est. 
c. ___ Fausculi non in casa, in campò est. 
d. Fausculus in campò ambulac: is est __ _ 
e. Pueri sunt __ _ 
14. Verba apta elige: 
a. Larentia non ____ in campò, sed in casa __ _ 
b. Ea inleccò ---
c. Fausculus perterricus est et ___ _ 
d. Lupa quoque percerrita est: ea ___ _ 
e. Gemini ____ et lupa in silva __ _ 
Ecce Larentia 15 
gemini 
nam 
niillus 
offìcium 
pastor 
sed 
vir 
ambulat 
clamat 
dormir 
mance 
plorant 
se occulcac 
ulular 
16 Capitulum I 
Ecce lingua 
15. Quid non convenit? 
a. eòrum, eius, eò, feminarum, viròrum 
b. lupa, ea, oppido, iis, mensa 
c. manet, clamat, ululat, plorat, habitant 
d. iis, ii, cubiculum, Larentia, is 
e. et, nam, neque, sed, in 
16. Adde terminationes vocabulorum: 
Exemplum: Larentia in camp-.e. habitat. 
a. Faustulus vir bon __ est. 
b. Larentia non sol __ , sed cum vir __ habitat. 
c. Null __ puer cum Faustulo et Larentia habitat: ii sol_ in campò habitant. 
d. In campo est offici __ pastòrum. Alia offici __ in oppido sunt. 
e. Duo parv __ puer __ gemin __ sunt. 
f. Faustulus est perterrit __ ; lupa perterrit __ est; gemin __ quoque sunt perterrit __ . 
17. Seri be pro nomina: 
Exemplum: Larentia est femina Itala: ea (: Larentia) bona femina est. 
a. Larentia non est sola in campò: Faustulus cum ___ (: Larentia) habitat. 
b. __ (: Faustulus et Larentia) soli sunt, nam nullus puer cum ___ (: Faustulo et 
Larentia) habitat. 
c. Familia ___ (: Faustuli et Larentiae) non magna, sed parva est. Neque casa __ _ 
(: Faustuli et Larentiae) magna est. 
d. In casa cubiculum parvum.est: in ___ (: cubiculo) Faustulus et Larentia dormiunt. 
18. Adde terminatiònes verborum: 
Exemplum: Lupa in silva se occult-at. 
a. Faustulus cum Larentia in campò habit __ . Faustulus et Larentia in campò habit __ . 
b. Pastòres in campò man __ . Faustulus quoque man __ in campò. 
c. Lupae non man __ in culina, neque in lectò dorm __ . 
d. Faustulus in campò ambul __ ; gemini non ambul __ , nam ii parvi sunt. 
e. Lupa ulul __ ; Faustulus clam __ ; gemini non ulul __ nec clam __ , sed plor __ . 
ECCE LARENTIA (III) 
Ecce La.renda in casa est. 1am Faustulus venir, 
sed non solus venir, nam duo pueri parvi cum 
75 eo sunt! Faustulus laetus cum pueris intrat atque 
salutar: «Salve, mea La.renda!». Larentia interro­
gar: «Qui sunt pueri? Quae est mater puerorum? 
Quis est pater eorum?». Faustulus respondet: «li 
soli sunt in campo, neque mater neque pater 
80 cum iis est, sed lupa». 
Larentia rider, etiam pueri rident! li iam non 
plorant, sed laeti sunt et in lecto dormiunt. 
Larentia autem non dormir, sed cogitar: «Quam 
pulchri sunt pueri! In campo Albano multae fe-
85 minae sunt, sed pueri earum non sunt tam pul­
chri! Gemini sunt tam pulchri quam rosae!». 
La.renda laeta est, nam pueri valent nec aegro­
tant. 
Ecce Larentia 17 
laecus interrogare ... respondere ... quis quae quid? ridere B plorare atque = et eorum : puerorum earum : feminarum iam autem = sed cogitare tam ... quam ... 
valere B aegrotare 
1 8 Capitulum I 
timere 
familia mater m pater -!, filia filius 
habitat, ambulat sg 
habitant, ambulant pl 
manet, sedet, valet, timet sg 
manent, sedent,valent pl 
venit, dormit sg 
veniunt, dormiunt pl 
Etiam pastor Faustulus laetus est. Is solus cum 
La.renda iam non habitat, nam duo parvi pueri 90 
in casa sunt: ii cum Faustulo et Larentia habi­
tant. Sed Faustulus timer et cogitar: « Uhi est 
mater puerorum? Pater eorum uhi est? ». 
La.renda autem non timer: ea nunc est mater 
puerorum et Faustulus pater eorum est. Familia 95 
eorum iam non parva, sed magna est, nam duo 
filii in familia sunt: Romulus et Remus. 
Rem tene! 
19. Responde ad interrogata: 
a. Qui dormiunt in lectò parvae casae? 
b. Qui habitant nunc cum Larentia et Faustulò? 
c. Quae est nunc mater geminòrum? 
d. Quis in familia timet? Quae autem nòn timet? 
20. Estne verum an falsum? V F 
a. Pueri parvi cum Larentia veniunt. 
b. In campò Albano pueri nòn sunt tam pulchri. 
c. Familia Larentiae nunc parva est. 
d. Pueri aegròtant nec valent. 
Vocabula disce! 
21. Scribe vocabulum aptum: 
a. Faustulus vir eius est: ____ _ 
b. Larentia _____ est, nam pueri valent. 
c. Faustulus pater pueròrum et Larentia _____ eòrum est. 
Ecce Làrentia 19 
Ut interrogamus ... 
... ita respondèmus 
Masculinum 
Quis est? sg 
Qui sunt? pi 
Femininum 
Quae est? sg 
Quae sunt? pi 
d. Alba Longa nòn oppidum parvum, sed oppidum _____ est. 
campò 
laeta 
Uremia 
magnum 
mater 
perterritus 
e. Fausculus timet: is _____ est. 
f. Larentia nòn in ----� sed in casa est. 
22. Scribe vocabula contraria: 
paucae ➔ 
parvum ➔ 
vir ➔ 
puer ➔ 
mater ➔ 
23. Responso dato scribe interroga.turo aptum: 
----------------------
a. Minime. Pueri parvi in leccò dormiunt. 
----------------------6. lta, in campò Albano multae sunt feminae. 
----------------------
c. Minime, is cum Làrentia habitat. 
----------------------
d. Minime, pueri nunc in casa sunt. 
� 
� 
� 
� 
Ut interrogamus ... 
... ita respondèmus: 
Est-ne . . . ? lta Q, ... 
Minimè (8), ... 
Nonne . . . ? lta © , ... 
Num . . . ? Minime (8), ... 
20 Capitulum I 
Ecce lingua 
24. Errores emenda: 
a. 1am pueri parvi cum Faustulo venit. 
b. Mater puellarum est Làrentia. 
c. Pater dmet et cogitant. 
d. Pueri non plorat. 
e. Familia Larendae nunc magnae est. 
25. Adde terminationes vocabulorum: 
a. Pueri parvi cum Faustul __ veniunt. 
b. Faustulus laet __ cum puer __ intrat. 
c. Pueri iam non plorant: ii laet __ sunt et dormiunt. 
d. Làrentia quoque laet __ est: ea est nunc mater puer __ , et Fausmlus pater e __ est. 
e. In campo Albano mult_ feminae habitant cum mult __ fili_. 
f. Filii e __ non sunt tam pulchr __ . 
26. Scribe formas plurales aut singulares: 
a. Pueri dorm __ ; Faustulus et La.renda in culinà man __ . 
b. Làrentia val __ , non aegrot __ ; etiam Faustulus val __ . 
c. Romulus non plor __ , nec Remus plor __ : ii iam non dm __ . 
d. Faustulus et La.renda cogit __ : "Ubi est mater puerorum?" 
e. Nii.llus eorum respond __ . 
27. Sententiàs scribe: 
Exemplum: Alba Longa, Làrçntia: Alba Longa est patria Ldrentiae 
a. Làrentia, pueri: La.renda est ... 
b. Larenda, Faustulus: Larentia est. .. 
c. Albànus, Alba Longa: Albànus est ... 
d. Faustulus, gemini: Faustulus est. .. 
e. Romulus et Remus, Larentia: Romulus et Remus sunt... 
28. Adde terminationes vocabulorum et pronomina apta: 
a. Faustulus est vir La.remi __ et ea est femina ____ . Patria ____ est Alba Longa. 
b. Multae feminae habitant in campo Albano: patria ____ est Alba Longa. 
c. Faustulus quoque est Albànus: Alba Longa est patria ___ _ 
d. Casa Faustul __ et Larenti __ est parva, nam familia ____ magna non est! 
e. Mater Romul __ est nunc Larenda; ea quoque mater Rem __ est: La.renda est mater 
puer __ . Pater ____ est Faustulus. 
Cogito ergo . . . grammaticam disco ! 
MEMORANDVM I : Genera 
Ecce Larentia 2 1 
• Vocabula Latina sunt fèminina (f) , masculina (m) , neutra (n) . 
- Vocabula fèminina sunt: fèmina, rosa, villa, silva, casa, familia . . . 
- Vocabula masculina sunt: campus, lectus, vir, puer. . . 
- Vocabula neutra sunt: oppidum, officium . . . 
• Ante vocabula aut post ea sunt adiectiva fèminina (f) , masculina (m) aut neutra (n) . 
- Villa ➔ villa magna, pulchra . . . 
- Campus ➔ campus magnus, pulcher . . . 
- Oppidum ➔ oppidum magnum, pulchrum . . . 
MEMORANDVM Il: Casus Nominativus 
Villa magna est 
= Ea magna est 
Villae magnae sunt 
= Eae magnae sunt 
J., 
villa, magna, ea 
= Nominativus fèrnininus 
singularis 
villae, magnae, eae 
= Nominativus fèmininus 
pluralis 
Campus magnus est 
= Is magnus est 
Campi magni sunt 
= li magni sunt 
J., 
campus, magnus, is 
= Nominativus masculinus 
singularis 
campi, magni, ii 
= Nominativus masculinus 
pluralis 
MEMORANDVM Ili: Casus Genetivus 
Cubiculum villae parvum est 
= Cubiculum eius parvum est 
Cubicula villa.rum parva sunt 
= Cubicula earum parva sunt 
J., 
villae, eius 
= Genetivus fèmininus 
singularis 
villa.rum, earum 
= Genetivus fèmininus 
pluralis 
Casa campi parva est 
= Casa eius parva est 
Casae camporum parvae sunt 
= Casae eorum parvae sunt 
J., 
campi, eius 
= Genetivus masculinus 
singularis 
camporum, eorum 
= Genetivus masculinuspluralis 
Oppidum magnum est 
= Id magnum est 
Oppida magna sunt 
= Ea magna sunt 
J., 
oppidum, magnum, id 
= Nominativus neuter 
singularis 
oppida, magna, ea 
= Nominativus neuter 
pluralis 
Villa oppidi magna est 
= Villa eius magna est 
Villae oppidorum magnae sunt 
= Villae eorum magnae sunt 
J., 
oppidi, eius 
= Genetivus neuter 
singularis 
oppidorum, eorum 
= Genetivus neuter 
pluralis 
22 Capiculum I 
MEMORANDVM IV: Casus Ablativus 
In casa culina est 
= In ea culina est 
Faustulus cum Ll.rentia habitat 
= Fasculus cum ea habitat 
In casis parvae familiae habitant 
= In iis parvae familiae habitant 
Cum familiis puer'i habitant 
= Cum iis pueri habitant 
-l, 
casa, ea, Larentia 
= Ablativus femininus 
singularis 
casis, iis, familiis 
= Ablativus femininus 
pluralis 
Praepositiones in, cum 
postulant casum ablativum 
Casa eorum in campo est 
= Casa eorum in eo est 
Larentia cum Fausrulo habitat 
= Larentia cum eo habitat 
In campis ltaliae silvae sunt 
= In iis silvae sunt 
Cum viris feminae habitant 
= Cum iis feminae habitant 
-l, 
campo, eo, Fausculo 
= Ablativus masculinus 
singularis 
campis, iis 
= Ablativus masculinus 
pluralis 
MEMORANDVM V: Verba Latina 
Esse Verba I: Verba II: Verba III: Verba IV: 
interrog-are respond-ere due-ere aud-ire 
ego sum interrogo respondeo audio 
tu es interrogas respondes audis 
is/ea est interrogat respondet (cap. II) audit 
nos sumus interrogamus respondemus audimus 
vos estis interrogatis respondetis auditis 
ii/eae sunt interrogant respondent audiunt 
MEMORANDVM VI: Coniiinctiones 
• nam causam significar. 
- Larentia non sola habitat, nam Fausculus cum ea est. 
• et, atque B nec, neque ( = et non) 
In oppido campus est 
= In eo campus est 
In oppidis casae sunt 
= In iis casae sunt 
oppido, eo 
= Ablativus neuter 
singularis 
oppidis, iis 
= Ablativus neuter 
pluralis 
-are (I) , -ere (II) , 
-ere (III) , -ire (IV) 
(infinitivus) 
= coniugationem 
indicant 
-ò/-m, -s, -t sg 
-mus, -tis, -nt pl 
= personas indicant 
(sunt terminationes 
_persona.rum) 
- Fausculus et Larentia in campo habitant. Larentia sedet in culina nec in campo ambulat. 
• sed, autem 
- Larentia in campo habitat, sed sola non est. 
Larentia in campo habitat, sola autem non est. 
Ecce Larentia 
Vocabula I 
LECTIO I -ne Fausrulus m LECTIO III 
Alba Longa / nec geminus -a -um aegrotare 
Albanus -a -um non lectus m atque 
Britannia / nonne lupa/ autem 
campus m num manere cogitare 
casa / oppidum n mater/ familia / 
ecce parvus -a -um mensa/ filius m 
est sg, sunt pl paucus -a -um nam iam 
et pulcher -chra -chrum neque interrogare 
etiam quoque nullus -a -um intrare 
Europa / rosa f occultare laetus -a -um 
femina / sed officium n nunc 
Gallia / silva / pastor m pater m 
Germania / villa / patria / quam 
Graecia / perterritus -a -um quis m 
habirare LECTIO II plorare Remus m 
Hispania / alius -a -ud puella / respondere 
!Il ambulare puer m ridere 
is ea id bonus -a -um quae/ Romulus m 
ita da.mare quid n salutare 
Italia / color m ruber -bra -brum salve 
ltalus -a -um cubiculum n se tam 
Laremia / culina f solus -a -um timere 
magnus -a -um cum ubi valere 
minime dormire ululare venire 
multus -a -um duo vir m 
De linguis comparandis: 
Multa sunt vocabula in nostris linguis guae originem ducunt ex lingua Latina. 
Exemplum: campus > campo (Hispanice) , campo (Gallaice) , camp (Catalaunice) , campo 
(Lusitanice) , campo (ltalice) , champ (Francogallice) , camp (Anglice) ... 
Haec vocabula radicem Latinam servam, etiam si nònnullae mutatiònes in iis sunt. 
► Quaere vocabula hodierna guae ex his vocabulis Latinis derivemur: 'filius', 'mater' ... 
Aurea dieta: 
In libris, in litteris, in scriptis Latinis AUREA DICTA cònservantur: sum sententiae breves 
atgue vehementes guibus homines suòs sermònes atgue scripta òrnam. 
Exemplum: "Patria est ubicumgue est bene" (Cicerò, Tusculànae disputàtiones, V 108). 
"Non vivere, sed valere vita est" (Martialis, Epigrammata VI, 70, 15) 
Suntne alia 'aurea dieta' guibus vocabula huius capituli comineantur? ► Quaere ea. 
23 
CAPITVLVM SECVNDVM 
Romulus Remusque = Romulus et Remus (-que = et) 
� r tf ·.,;f crescere diligere 
curare nutrire beatus -a -um = laetus -a -um Romulus (is) ➔ Romulum (eum) Larentia (ea) ➔ Larentiam (eam) gemin:i (i:i) ➔ geminos (eos) bene adv < bonus 
aud:ire rumores laborare = offìcium facere 
ROMVLVS ET REMVS (I) 
Romulus Remusque in casa Larentiae et Faus-
tuli habitant. H in campo Albano laet'i crescunt. 
La.renda et Faustulus Romulum Remumque 
curant. Quid agir La.renda? La.renda Romu-
lum tollit atque eum nutrir. Ecce Remus plorat. 5 
La.renda Remum audit, eum quoque tollit et 
nutrir. Gemini rident. Vita geminorum beata 
est: ii vitam bea.tam habent. Romulus et Remus 
cum La.renda habitant et eam diligunt. Edam 
Faustulum diligunt. Faustulus et La.renda v'itam 10 
bea.tam cum geminis agunt. H geminos dili­
gunt et eos bene curant, sed in campo Albano 
sunt rumores. Vir'i et feminae dkunt: «Romulus 
Remusque non sunt f'ilii Faustuli et Larentiae. 
Mater eorum in oppido habitat . . . ». Faustulus 15 
rumores audit et timer. 
Romulus Remusque non iam puer'i sunt neque 
in casa manent. Gemini in campo cum Fausrulo 
laborant. In eo Faustulus vaccas custodir. 
20 Quid agunt gemmi m campo? li Faustulum 
iuvant. Gemini pastorés sunt. In campo Albano 
vaccae errant. Gemini vaccas ducunt et eas cus­
todiunt. li enim pastorés probi sunt. 
In silva sunt latronés. Latronés viri improbi 25 sunt, nam vaccas rapiunt easque in silva occul­
tant. Vita eorum est improba: latronés vitam 
improbam agunt. Romulus et Remus latronés 
quaerunt et cum iis pugnant. Offìcium gemino­
rum arduum est, sed ii offì.cium bene faciunt 
30 neque id neglegunt. In campo Albano sunt mul­
ti pastorés: ii quoque officia bene curant ne­
que ea neglegunt, nam probi sunt! 
Romulus et Remus 25 
Verba Latina 
Verba I : habitare, curare, errare, laborare, iuvare, pugnare 
Verba II : habere, videre 
Verba III in consonantem: crescere, tollere, diligere, ducere, agere 
Verba III in vocdlem: facere, rapere 
Verba IV: venire, nutrire, audire, custodire 
quarere vaccae (eae) ➔ vaccas (eas) enim = nam probus -a -um = bonus improbus -a -um B probus 
pugnare officium arduum 
offìcium (id) sg officia (ea) pl offìcium neglegere B offìcium facere, curare 
26 Capitulum II 
Rem tene! 
1. Responde ad interrogata: 
a . Quid facit Larentia? 
b . Quid timet Faustulus? 
c . Num Romulus Remusque in casa manent? 
d . Quid faciunt Romulus et Remus in campò? 
e . Suntne improbi Ròmulus Remusque? 
f. Suntne latrònes probi? 
2. Estne verum an falsum? 
a . Gemini Larentiam Faustulumque nutriunt . 
b . Filii Faustulum et Larentiam curant . 
c . Larentia rumòres timet . 
d . Pastòres viri improbi non sunt . 
e . Multi latrònes in campò Albano vaccas custòdiunt . 
Vocabula disce! 
3. Quae adiectiva conveniunt? 
a . vita: 
b . viri: 
c . oflìcium: 
d . pueri: 
e . mater: 
4. Vocabula cum imaginibus iunge: 
V F 
audire / crescere / ciirare I diligere / nutrire / plòrare 
plordre 
arduum beata improba proba probi 
Ròmulus et Remus 27 
5 . Quae est sententia? 
Ròmulus Remusque 
Ì\ 
rumòres nòn neglegunt 
Faustulus vaccas audit et timet 
Pastores Faustulum diligunt 
Ll.rentia probi rapiunt 
Gemini officium � curat Latrònes geminòs sunt 
a. Romulus Remusque probi sunt 
b. -----------------
c. -------------------------­
d. -----------------
e. --------------------------
f. 
6. Vocabula apta elige: 
a. Ròmulus et Remus cum viris improbis ____ _ 
b. Larentia et Faustulus Ròmulum Remumque ____ _ 
c. Ròmulus Remusque in campò Fausrulum ____ _ 
d. Gemini vitam improbam non ____ _ 
e. Viri improbi vaccas _____ _ 
Ecce lingua 
7. Quid non convenit? 
a. vitam, officium, geminòrum, casam, eum 
b. labòrant, diligunt, crescunt, ducunt, faciunt 
c. eas, vaccas, geminòs, officia, eum 
d. liberi, geminòs, viri, vaccae, officia 
8 . Adde terminationes singulares aut pliirales : 
a. Larentia Ròmul __ etRemum nutrit. 
b. Ròmulus Remusque ardu_ offici __ nòn neglegunt. 
c. Latrònes vit __ beat __ nòn habent, sed improb __ . 
d. Pastòres vacc __ ducunt et custòdiunt. 
e. Gemini offici __ in campò nòn neglegunt. 
f. Etiam pastòres offici __ sua bene curant. 
cùrant 
habent 
iuvant 
pugnant 
rapiunt 
Femininum: -am, -as· Masculinum: -um, -òs Neutrum: -um, -a 
28 Capitulum II 
9. Seri be pro nomina: 
a. Faustulus Larentiam diligit acque __ _ curar. 
b. Etiam Larentia Fausculum diligit __ _ que curat. 
c. Larentia geminos diligit atque ___ curar. 
d. Fausculus vaccas ducit ___ que custòdit. 
e. Gemini offìcium curant neque ___ neglegunt. 
f li viròs improbos quaerunt neque _ __ vident. 
1 0 . Scribe vocabula apta: 
a. Quos curant Faustulus et Larentia? 
Fausculus et Larenti a curane. -------
b . Quem audit Larentia? 
______ audit Larentia. 
c. Quam diligunt Romulus et Remus ? 
li _____ diligunt. 
d. Quem iuvant gemini in campò ? 
Gemini _____ iuvant. 
e . Quid non neglegunt Romulus Remusque? 
li ______ non neglegunt . 
f Quas rapiunt latrònes ? 
Latrònes _____ rapiunt. 
11. Commuta 'et'/ '-que' : 
Femininum: 
earn sg, eas pl 
Masculinum: 
eum sg, eos pl 
Neutrum: 
id sg, ea pl 
Ut interrogamus . . . 
. . .ita respondemus : 
Femininum: quam? quas? 
-am sg, -as pl 
Masculinum: quem? quos? 
-um sg, -os pl 
Neutrum: quid? quae? 
-um sg, -a pi 
Exemplum: Romulus et Remus in casd crescunt = Romulus Remusque in casd crescunt. 
a. Larentia et Faustulus pueròs curane. 
b. Gemini Faustulum diligunt et eum iuvant. 
c. Pastòres vaccas ducunt easque custodiunt. 
d. Romulus Remusque latrònes quaerunt. 
e. Pastòres et Faustulus in campò Albano laborant. = ____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 
ROMVLVS ET REMVS (II) 
Ecce Ròmulus et Remus in campò Albano lu­
dunt: bracchia exercent, saxa collunt eaque ia-
35 ciunt. Laeti sunt gemini! Subito clamat socius: 
«Lacrònes! Latrònes in campò sunt! Vaccas ra­
piunt acque eas in silva occultane!» Gemini eum 
audiunt. Currit Ròmulus, vaccas quaerit neque 
eas videt. Ecce Remus clamat, sed latrònes eum 
40 rapiunt. Ròmulus Remum audit, eum quaerit 
neque iam videt. 
Romulus et Remus 29 
liidere exercere 
collere iacere 
currere videre 
bracchium saxum subito adv = repence 
socius : amkus rapere 
30 Capitulum II 
Proca 
avus Silviae 
-l 
Numi tor Amulius 
filius maior fi:lius minor 
Romulus Remus 
attente, iniùste adv 
maior tt minor 
verus -a -um tt falsus 
meus mea meum 
tuus tua tuum 
suus sua suum 
noster nostra nostrum 
vester vestra vestrum 
perversus -a -um = improbus 
rex cùstodia 
Verba Latina 
Verba I: clii.mare, regnare, 
occultare, accusare, narrare 
Verba II : exercere, iacere 
Verba III in consonantem: 
lùdere, currere, relinquere 
Verba III in vocàlem: 
iacere, rapere 
Romulus Faustulum et Larentiam vocat. li Ro­
mulum solum vident et interrogane: « Uhi est 
frater tuus?» . Romulus latrones accusar: «Frater 
meus in campo non est, latrones eum habent!» . 45 
Larentia perterrita plorat. Etiam Faustulus per­
territus est acque v'itam geminorum ab initio 
narrar. Romulus eum attente audit: «Larentia 
non est mater tua, neque ego pater tuus sum. 
Silvia est mater vestra! Avus Silviae est Proca, et 50 
pater eius Numitor est. Numitor, filius Procae 
maior, avus vester est. Is est rex verus Albae Lon-
gae, sed Amulius, filius minor, eum in custodia 
habet. Amulius iniuste regnat: is enim vir per­
versus est neque familiam suam neque nostram 5 5 
diligit. . . » . 
Nunc Faustulus narrar: «Ecce Amulius Silviam 
rapir et in templo occultar. Hic Silvia laeta 
non est: ea in campò ambulat, aquam in fluviò 
60 quaerit, rosas carpir ... neque cum familia habi­
tat neque vitam bea.tam habet. Ecce deus Mars 
Silviam repente videt eamque statim amar. Is 
cum Silvia iacet. Post decem menses Silvia gemi­
nòs parie. Filiòs diligit et bene curar, sed Amu-
65 lius, vir perversus, geminòs Silviae in alveo pònit 
eòsque in aquis fluvii relinquit. Deus Mars, pater 
geminòrum, filiòs suòs non neglegit eòsque in 
ripa fluvii pònit et servar. Lupa geminòs in ripa 
videt neque eòs oppugnar, sed nutrir!». 
Romulus et Remus 3 1 
templum 
fluvius hic adv : in templo post + ace B ante + ace carpere = sumere statim adv = sine pausa repente adv = subito iacere: gemini in lecto iacent iacere: gemini saxa iaciunt decem = X ( 1 0) parere = filios habére ponere B tollere 
alveus relinquere : ponere servare : custodire 
i��.... . ... -
,... • ' \ • 1•, ,,: . ��,--, I, 
' ' , .. . 1/, 
,_ - - ' ripa op-pugnare < pugnare 
32 Capitulum Il 
Rem tene! 
12. Responde ad interrogata: 
a. Cur Romulus solus est? 
b. Cur non est laeta Larentia? 
c. Cur Silvia in templo est? 
d. Cur non regnat Numitor? 
e. Cur Amulius pueros in fluviò relinquit? 
f. Cur deus Mars geminòs curat? 
13. Quis facit quid? 
a. Geminòs non oppugnat: 
b. lniuste regnat: 
c. Remum rapiunt: 
d. In campò ludunt: 
e. Geminòs nutrit: 
f. Geminòs in fluviò relinquit: 
g. Saxa tollunt: 
h. Vaccas rapiunt: 
1. Saxa iaciunt: 
j . Latrones accusat: 
14. Dispone personas a maxima ad minimam aetatem: 
- Silvia 
- Amulius 
- Romulus Remusque 
- Proca 1 
- Numitor 
1 5 . Estne verum an falsum? Cii.r? 
a. Romulus Remusque perterriti sunt, nam latrònes veniunt. 
b. Larentia in campò bracchia exercet. 
c. Pater Procae Numitor est. 
d. Numitor iniuste regnat. 
e. Amulius Silviam non diligit neque eam curat. 
16. Responde: 
a. Cuius avus est Numitor? 
b. Cuius frater est Numitor? 
c. Cuius vir est Faustulus? 
d. Cuius femina est Larentia? 
e. Cuius mater est Silvia? 
Ut interrogamus ... . . . ita respondemus 
e- � {"'\ . . ur. xma ... 
Amulius 
gemini 
lupa 
latrònes 
Ròmulu s 
Ut interrogamus . . . . . .ita respondemus: Cuius . . . ? 
-i, -ae sg -òrum, -ii.rum pi 
Vocabula disce! 
17. Scribe vocabula contrarium signifìcantia: 
curat tt ----- plorat tt 
improbi tt ----- laeti tt 
pater tt 
unus tt 
18. Quid est? 
maior tt 
audit tt 
Romulus et Remus 33 
-----------------------------a qua / bracchium / custodia / fluvius / saxum / socius / templum / vacca 
19. Quis est? Adde vocabulum: 
Exemplum: Romulus filius Silviae est; Silvia _m_a_te_r __ Ramuli est. 
a. Silvia mater Ramuli Remique est; Remus Ramuli est. 
b. Larentia mater Ramuli non est; Romulus Larentiae non est. 
c. Numitor est pater Silviae; Numitor Ramuli est. 
d. Amulius filius Procae est; Proca Amulii est. -----
e. Remus filius Faustuli non est; Faustulus Remi non est. 
34 Capitulum II 
Ecce lingua 
20. Quid non convenit? 
a. terra, templo, ripa, ea, officia 
b. clamat, curar, diligit, occultar, regnar 
c. bracchia, geminos, familiam, puerum, casa 
d. est, sum, relinquit, videt, clamat 
21. Estne prima an secunda coniugatio? 
a. Gemini Faustulum in campo iuv __ . 
b. li viros improbos quaerunt eosque oppugn ___ . 
c. Fausculus et Larentia Remum non vid __ et clam __ 
d. Gemini bracchia in campo exerc ___ . 
e. Larrones vitam perversam hab ___ . 
22. Errata corrige: 
a. Numitor, Procae filius maior, est rex Alba Longa. 
b. Gemini latrones quaerunt eumque oppugnane. 
c. Multi viri cum Ramulo et Remo venir. 
d. Romulus currit et vaccae quaerit. 
e. Larentia !aera est, gemini nam valent. 
f. Geminos neque in campo neque in casa manent. 
g. Faustulus lupam videt eumque non oppugnar. 
23. Adde pronomina possessiva: 
a. Romulus: «Larentia est mater ___ ». 
b. Faustulus: «Non Larentia, sed Silvia est mater __ ». 
c. Romulus audit vitam 
d. Remus vaccas ___ quaerit. 
e. Larentia: «Ubi est frater ?» 
f . Romulus: «Frater in custodia est!» 
g. Pastores officia __ curant, nam probi sunt. 
h. Amulius non diligit familiam __ . 
I: -at, -ant 
Il: -et, -ent 
Pronomina possessiva 
meus, mea, meum 
tuus, tua, tuum 
suus, sua, suum 
ROMVLVS ET REMVS (III) 
70 Latrones oppidum Albam Longam petunt atque 
ante Amulium Remum accusant: «Is est vir im­
probus; vaccas rapir in campo Albano easque in 
silva occultar . Pastores eum accusant» . Amulius , 
perversus rex, Remum non interrogar et eum 
75 in custodia habet. 1amRomulus et sodi eius 
arma capiunt, oppidum petunt atque Remum 
in oppido quaerunt. Romulus Remum liberar . 
1am Remus liber est! Sed etiam Numitor, avus 
geminorum et frarer Amulii, in custodia iniuste 
80 manet! Romulus Remusque avum suum iuvant 
et eum liberant. Numitor quoque liber est! Is 
filios Silviae videt ac laetus est: gemini enim va­
lent neque mortui sunt! 
Romulus et Remus 35 
oppidum petit ante + ace 
arma neut plur 
Liber -a -erum B in custodia ac = atque mortuus -a -um B vivus 
Verba Latina Verba I: accusare, liberare Verba Il : exercere Verba III in consonantem: petere Verba III in vocdlem: capere 
36 Capitulum II 
ubi : in quà legitimus -a -um tt verus iii.stus -a -um tt iniii.stus iii.ste adv tt iniii.ste tyrannus = rex perversus 
regnare necàre 
oppidum facere 
Gemini Amulium quaerunt. II regiam petunt 
-regia est magna villa ubi rex habitat. Amulius 85 
perterritus in regia se occultar, sed Romulus 
Remusque eum vident et clamant: «Nos sumus 
filii Silviae! Tu eam in templo occultas! Numitor 
est rex iustus et legitimus: tu autem iniuste reg­
nas!». Gemini Amulium oppugnant atque eum 90 
necant: mortuus est tyrannus. 1am Numitor, rex 
legitimus, in oppido Alba Longa iuste regnar. 
Quid nunc faciunt gemini? Manentne ii cum 
avo in oppido? Minime! Num ii campum petunt 
atque cum Faustulo et Larentia manent? Mini- 9 5 
me! Gemini neque in oppido Alba Longa cum 
avo neque in campo cum Larentia et Faustulo 
manent. II oppidum Albam Longam et campum 
Albanum relinquunt atque novum oppidum 
quaerunt. Soline Romulus et Remus novum 100 
oppidum quaerunt? Minime! Multi viri Albani 
cum Romulo et Remo veniunt atque eos in no-
vo oppido iuvant. Romulus et Remus cum mul-
tis sociis Albanis novum oppidum faciunt. 
Romulus et Remus 37 
Rem tene! 
24. Responde ad interrogata: 
a. Quem quaerunt Romulus eiusque socii? 
b . Quis est Numitor et uhi est? 
c. Cur laetus est Numitor? 
d. Uhi se occultar Amulius? 
e. Quem necant Romulus et Remus? 
f. Quis est nunc rex Albae Longae? 
25 . Estne verum an falsum? Ciir? 
a. Romulus arma capir, nam Remus in custodia est. 
b . Numitor Romulum Remumque liberar. 
c. Amulius Silviam in custodia occultar. 
d. Romulus et Remus curo Larentia non manent, sed curo avo in oppido habitant. 
Voci.buia disce! 
26. Quae est sententia? 
Gemini arma 
/ 
occultar 
Avus / 
Silviam quaerunt 
Amiilius novum oppidum liberane 
Amulius Silviam occultat 
Lacrones Remum acciisant 
Multi viri avum suum videt 
Sodi Ramuli geminos capiunt 
27. Quid faciunt? 
dama.re / currere / exercere / iacere / liidere / necare / o u nare / quaerere / re nare / videre 
38 Capitulum II 
Ecce lingua 
28. Estne tertia an quarta coniugatio? 
a. Quid fac_ Larentia? Ea Romulum aud_, eum toll __ atque mitr __ . III in cons : 
-it -unt b. Quid fac __ gemini? li lud __ : saxa toll __ eaque iac __ . 
c. Faustulus geminos diii�. li quoque Faustulum dilig._. d. Gemini avum suum relinqu __ atque novum oppidum quaer __ . 
e. Pastores vaccas custod __ neque negleg._, sed eas due __ . 
III in voc : 
-it -iunt 
N: f. Latrones Remum rap __ in campo. Amulius Silviam in oppido rap __ . -it -iunt 
29. Alio modo scribe: 
a. Pastores probi sunt et non neglegunt officium suum. 
--------------------------
b. Gemini Larentiam diligunt, sed ii in campo laborant cum Faustulo 
= --------------------------
e. Latrones vaccas rapiunt: ii enim improbi sunt. 
d. Larentia Romulum tollit et eum nutrit. 
e. "Ego non sum pater geminorum neque tu es mater eorum!" 
f. Romulus et Remus Amulium quaerunt eumque necant. 
g. Pueri perterriti sunt; lupa autem eos non oppugnat. 
= --------------------------
h. Larentia pueros bene curat, nam ea mater eorum est. 
= --------------------------
30. Adde terminationes: 
a. Romulus sociique arm_ capiunt et regi_ petunt. 
b. Romulus Rem_ quaerit, nam Amulius e_ in custodia habet. 
c. Numitor Romul_ Rem_que diligit et e_ iuvat. 
narn = en1m 
neque = et non 
sed = autem 
et = -que, atque, ac 
d. Amulius quoque Silvi_ in templo occultat, atque Remus Romulusque e_ 
quaerunt. 
e. Gemini nov_ oppid_ quaerunt. 
Romulus et Remus 39 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I : Casus Accusativus 
• Ecce Larentia. Fausculus Larentiam ciirac. 
= Faustulus eam ciirat. 
Ecce vaccae. Lacrones vaccas rapiunt. 
= Lacrones eas rapiunt. 
• Ecce Romulus. Larentia Romulum collie. 
= Larentia eum collie 
Ecce gemini. Larentia geminos diligit 
= Larentia eos diligic. 
• Ecce officium. Pascores offidum non neglegunt. 
= Pascores id non neglegunt. 
Ecce arma. Sodi arma capiunt. 
= Sodi ea capiunt. 
MEMORANDVM Il: Verba Latina 
Verba lll : Verba Ili : 
in consonantem in vocalem 
inf due-ere inf cap-ere 
ego duco capio 
cu duds capis 
is/ea ducit capit 
nos dudmus capimus 
VOS dudtis capitis 
ii/eae ducunt capiunt 
MEMORANDVM Ili : Interrogata 
• ur. ma .. . e- � Q . • Quem? Quam? Quid? = ace. singularis. 
• Quos? Quas? Quae? = ace. pluralis. 
• Cuius? = genetivus. 
Larentiam, eam 
= Accusativus feminininus singularis 
vaccas, eas 
= Accusativus femininus pluralis 
Romulum, eum 
= Accusativus masculinus singularis 
geminos, eos 
= Accusativus masculinus pluralis 
saxum, id 
= Accusativus neuter singularis 
saxa, ea 
= Accusativus neuter pluralis 
MEMORANDVM IV: Conifinctiones 
• Ac, atque, -que = et 
Romulus et Remus filii Silviae sunt = 
Romulus ac Remus filii Silviae sunt 
Romulus Remusque filii Silviae sunc. 
• Neque = et non 
Lupa geminos videt neque eos oppugnat = 
Lupa geminos videt et eos non oppugnar. 
• Nam = enim 
Larentia geminos bene ciirat, nam ea 
mater eorum est = 
Larentia geminos bene ciirac, ea enim 
mater eorum est. 
40 Capirulum II 
Scisne? 
1 . De origine linguae Latinae 
Ut Làrentia et Faustulus, Romulus Remusque, feminae et viri, puellae et pueri non soli 
neque per se in vita sunt et exsistunt, sed parentes habent atque ex una familià veniunt, 
etiam linguae familiam suam habent, in qua sunt parentes et liberi . Lingua Latina est in 
familià Italica (in familià lingua.rum Italica.rum) . Nomen linguae Latinae a Latio venit: 
lingua Latina est lingua Latii . Etiam aliae linguae sunt in familià Italica, ut lingua Osca 
et lingua Umbra. 
Mater linguae Latinae (et linguae Oscae et Umbrae) lingua Indoeuropaea est: ea est 
fundàmentum (mater) multa.rum lingua.rum quae sunt in Europa et Asia et America. 
Lingua Indoeuropaea antiquissima est -ante V milia annorum initium habet- acque 
multos liberos (novàs familiàs lingua.rum) habet, nam non solum linguae quae sunt 
in familià Italica sunt linguae Indoeuropaeae, sed etiam linguae quae sunt in familià 
Graecà, in familià Germanica, in familià Celtica, in familià Indoirànicà . . . 
Uc familiae humànae, ita familiae lingua.rum crescunt acque novos liberos habent. Lin­
gua Latina est mater multa.rum lingua.rum nova.rum quae in Europa sunt: lingua Lati­
na est mater linguae Hispànicae, Catalaunicae, Gallaecae, Lusitànicae, ltalicae, Fran­
cogallicae, Dacoromànicae . . . Quae est mater linguae Anglicae et Germànicae? Mater 
eàrum est lingua Germanica 
antiqua. Quae est mater lin­
guae Graecae quae nunc in 
Graecià est? Mater eius lin­
gua Graeca antiqua est. 
Familia lingua.rum est tam 
magna quam arbor in qua 
sunt multi rami. Truncus est 
lingua Indoeuropaea, primi 
rami sunt linguae antiquae 
et ultimi rami sunt linguae 
novae ut lingua Hispànica 
et lingua Anglica. In Europa 
multae linguae sunt, sed tan­
tum una lingua aeterna est: 
lingua Latina. 
Romulus et Remus 4 1 
2. Oppida et gentes 
inspice tabulam geographicam. Quae oppida vides? Quas gentes, quos homines? 
Narra condiscipulis tuis. 
Quae est patria eius? Ubi habitat? Uhi est oppidum? 
Exempla: 
Quae est patria Boudiccae? Patria eius est Britannia. 
Ea est femina Britanna. 
Uhi habitat Hannibal? Hannibal in Africa habitat. 
Is est vir Africanus. 
Uhi est Roma? Roma in Italia est. Roma est oppidum 
ltalum. 
Hispania 
Lusitania 
Gallia 
Britannia 
Germania 
Italia 
Graecia 
Africa 
AegyptusHispanus -a -um 
Lii.sitanus -a -um 
Gallus -a -um 
Britannus -a -um 
Germanus -a -um 
ltalus -a -um 
Graecus -a -um 
Africanus -a -um 
Aegyptius -a -um 
42 Capiculum II 
Vocabula II 
LECTIO I rumor m iacere suus -a -um 
agere collere iniuste templum n 
arduus -a -um vacca / ludere tuus -a -um 
audire vita / ma1or verus -a -um 
beatus -a -um Mars m vester -tra -trum 
bene LECTIO II mensis m videre 
crescere ab initio meus -a -um vocare 
curare accusare mmor 
custodire alveus m narrare LECTIO III 
dicere amare noster -ra -rum ac 
diligere aqua/ Numitor m ante 
ducere attente oppugnare arma n pl 
errare avus m parere capere 
facere bracchium n ponere iuste 
habere carpere post iuscus -a -um 
improbus -a -um currere Proca m legitimus -a -um 
mvare custodia/ regnare liber -a -um 
laborare decem relinquere liberare 
latrones m deus m rex m mortuus -a -um 
neglegere ego ripa / necare 
nutrire emm saxum n petere 
perversus -a -um exercere servare regia/ 
probus -a -um fluvius m Silvia / tyrannus m 
pugnare frater m SOCIUS m ubi 
quaerere hic statim 
rapere tacere subito 
De linguis comparandis: 
• Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'facere', 'aqua' , 'rex' ... 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Legere et non intellegere neglegere est", "Sic semper 
tyrannis". 
Suntne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capiculi contineancur? • Quaere ea. 
CAPITVLVM TERTIVM 
ROMA (I) 
Gemini novum oppidum quaerunt. Romulus 
Remum vocat: «Veni, Reme! Ecce area magna: 
videsne eam? Ubi sunt sodi nostri Albani? Voca 
eos ! » . Romulus imperat: Remus venit, aream vi-
5 det sociosque Albanos vocat: «Venite, socii! Ecce 
area magna!» . 1am gemini cum sociis in area la­
borant atque novum oppidum faciunt. Nunc 
Remus imperat: «Aratrum su.me, Romule, atque 
fossam in terra aperi! » . Romulus aratrum sumit 
10 atque fossam in terra aperit. 
Gemini non solum soc1os Albanos, sed etiam 
multos peregrinos vocant. «Venite, peregrini ! » , 
clamat Romulus ; «Manete in oppido nostro ! » , 
monet Remus . Peregrini laeti oppidum novum 
15 et magnum spectant atque in eo manent. li ge­
minos interrogant: «Quod est nomen novi oppi­
di? Et quis est rex eius? Nam maior inter fratres 
area f = locus magnus sine aedifìciis Remus nom sg ➔ Reme voc sg socii nom pl ➔ socii voc pl sumere = capere 
imperare 
fossa/ non solum . . . sed etiam = et . . . et peregrinus = qui in alia terra habitat monére = consilium dare spectare : vidéré quod = quid nomen n 
44 Capitulum III 
I: dama.re inflnitivus 
clamat, clamant indicdtivus 
dama, clamate imperdtivus 
Il: videre inflnitivus 
videt, vident indicdtivus 
vide, videte imperdtivus 
III: sumere inflnitivus 
sumit, sumunt indicdtivus 
sume, sumite imperdtivus 
N: venire inflnitivus 
venit, veniunt indicdtivus 
veni, venite imperdtivus 
signum n 
ascendere 
tunc adv 
caelum n 
dii = dei nom pi 
primum ... deinde ... 
sex = VI (6) 
• 
super + acc • 
montes 
bis (2x) sex = duodecim, XII ( 1 2) 
itaque 
regnum n = uhi rex regnar 
apellare = vocii.re 
semper regnar. Esne tu frater maior, Romule, 
an tu, Reme? Respondete, gemini!». Romulus et 
Remus non respondent: gemini enim sunt, nec 20 
Romulus est maior geminorum nec Remus mi-
nor est. ----
......, � • 
Itaque sodi geminos monent: «Rogate deos at-
que signum eorum exspectate». Gemini socios 
audiunt, deos rogant et signum eorum attente 25 
exspectant. In novo oppido sunt duo montes, 
Palatium et Aventinum. Gemini eos ascendunt: 
Romulus Palatium ascendit, Remus autem ascen-
dit Aventinum. Tunc gemini caelum spectant et 
signum deorum exspectant. Subito multae aves 30 
in caelo volant atque sodi damant: «Ecce signum 
deorum: dii aves mittunt! Numerate eas!». Romu-
lus et Remus aves, signum deorum, numerant. 
Primum Remus sex aves numerar et laetus da.­
mar: «Sex aves! Sex aves super Aventinum volant!» 35 
Deinde Romulus bis sex aves numerar et da.mar: 
«Duodedm aves in Pala.rio sunt! Itaque ego sum 
rex novi oppidi! Dii imperant!». Romulus novum 
regnum 'Romam' sodosque 'Romanos' appellar. 
1am Romani Romulum laudant, Remum autem 40 
non laudant. Itaque is laetus non est. 
Rem tene! 
1. Responde ad interrogata: 
a. Ubi laboranr Romulus et Remus? 
b. Quem vocac Romulus? 
c. Escne parvum novum regnum? 
d. Num Remus maior geminorum est? 
e. Quod signum dei miccunr? 
f. Quid est Palatium? 
g. Quoc aves numerar Remus? Quoc Romulus? 
h. Quis est nunc rex oppidi? 
i. Quod est nomen novi regni? 
j . Quem laudanr Romani? 
2. Estne verum an falsum? 
a. In parva area Romulus Remusque regnum novum faciunt. 
b. Romulus imperar: «Fossam aperi, Reme!» 
c. Peregrini geminos vocanc. 
d. Romulus Remusque in Aventino aves spectant. 
e. Remus sex aves numerar. 
f. Romulus laecus est, nam Romani eum laudanr. 
Vocabula disce! 
3. Coniunge vocabula: 
oppidum 
aratrum 
fossam 
signum 
deos 
montes 
ascendere 
rogare 
sumere 
aperire 
facere 
exspectare 
4. Lege narrationem atque depinge: 
Roma 45 
V F 
Ecce Claudia. Claudia parva puella est. Claudia in casa cum familia non est, sed in silva. In 
silva sunt montes: Claudia ascendic acque caelum speccac. In caelo decem parvae aves volanr. 
Claudia aves numerar acque laeca eas salutar. 
46 Capirulum III 
5. Compone sententias ex his verbis: 
Exemplum: monere: Ldrentia Faustulum monet: "Faustule, curd geminos!" 
a. laudare: 
b. imperare: 
c. spectare: 
d. appellare: 
6. Convenitne verbum 'spectare' an 'exspectare'? 
a. Romulus Remusque socios suos Albanos in magna area _____ _ 
b. Socii et peregrini geminos in Pala.rio et Aventino ______ _ 
c. Remus sex aves in caelo _____ _ 
d. Socii et peregrini signum deorum ______ _ 
e. Romulus non iam caelum, sed socios suos ____ _ 
Ecce Lingua 
7. Quid non convenit? 
a. imperar, parant, venir, veni 
b. veni, roga, respondete, sume 
c. vocii, respondete, iuvate, venite 
d. gemini, Reme, peregrinos, Romule 
e. veni, custodi, viri, audi 
8. Sequere exemplum et sententias scribe: 
Exemplum: Romulus in campo est; Remus eum vocat: "Romul_e_, veni! " 
a. Remus in casa est; Romulus eum vocat: "Rem __ , veni! " 
b. Lupa ulular; Larentia eam audit et dicit: ''Audisne, Faustul __ ?" 
c . Fausrulus pueros videt arque Larenriam vocat: "La.remi __ , veni et me iuva! " 
d. Romulus et Remus peregrinos vocant: " Venite, peregrin __ !" 
e. Etiam feminas i i vocant: "Venite, femin __ !" 
9. Errata corrige: 
a. Romulus imperar: "Reme, veni atque iuvat! " 
b. Remus quoque imperar: "Romulus, aratrum sume! " 
c. Gemini peregrinos vocant: "Venite, peregrini, et vide novum regnum!" 
d. Socii monent: ''Ascendere montes atque aves numerate! " 
e. Peregrini geminos rogant: "Quis in oppido regnar? Respondete, gemine!" 
Roma 47 
10 . Impera et condiscipulorum tuorum actiones describe: 
Exemplum: Claudia et Marce, surgite et fenesrras aperite: 
Claudia et Marcus surgunt et fenestrds aperiunt 
a. " ____ , surge et ianuam aperi!" : ____________________ _ 
b. " ____ , veni et scribe in rabula!" : ___________________ _ 
c. " ____ , librum linguae Latinae sii.me eumque in arma.rio pone!": 
d. " ____ , aperi saccum condiscipulae acque srilum eius sii.me!": 
11. Compone sententias cum 'primum' / 'deinde': 
Exemplum: Romulus Remum videt eumque vocat. 
= Primum Romulus Remum videt, deinde eum vocat 
a. Romulus aratrum sii.mir acque fossam aperir. 
= -----------------------------------
6. Sodi monent: ''Ascendi re montes acque aves numerare". 
= -----------------------------------
e. Romulus novum regnum 'Romam' vocat sociosque 'Romanos' appellar. 
48 Capitulum II I 
condere = facere, creare iubere = imperare numquam adv 
populus m = feminae et virI quI in oppidò aut patria habitant ac-currere = currere maestus -a -um = tristis qui : is qui inimicus B amicus 
ROMA (II) 
Laeti Romani magnum et pulchrum oppidum 
condunt. Primum rex Romulus imperat: «Ara­
trum su.mite, Romani! Fossam aperite! Muros 
ponite!». Romani aratrum sumunt, fossam aperi- 45 
unt, muros ponunt. Deinde rex sodos probos vo-
cat eosqueiubet: «Sodi, mii.ras Romae custodite: 
si inimici mii.ras ascendunt, statim eos necate». 
Sodi probi offidum numquam neglegunt ac mii.-
ras bene custodiunt, sed ecce Remus venit atque 50 
mii.rum Romae rider: «Quam parvus est murus 
Romanus! Non probus rex est Romulus, neque 
regnum neque populum Romanum is curat!». 
Clamat Remus atque mii.rum Romae ascendit! 
Tunc Romulus subito accurrit et Remum statim 5 5 
necat! Clamant Romani, nam Remum mortu-
um vident. Maestus est rex, sed lacrimas occultat 
et damat: «Qui ascendit mii.rum Romae, inimi-
cus Romae est! Ecce fortuna inimicorum! Vale, 
frater!». 60 
Paulo post regnum RomulI mulcum crescit: mag­
nI murI oppidum custodiunt et multa aedificia 
templaque in oppido sunt. Etiam Romulus mag­
nus rex est: lictores habet -lictores duodecim virI 
65 sunt; iI Romulum custodiunt-, neque is solus 
regnar, sed cencum senatores crear -senatores 
Romulum recte monent. Magnum est regnum 
Romanum, etiam populus Romanus magnus 
est: multI viri Romam petunt acque in oppido 
70 Roma manent. Feminae aucem paucae in novo 
oppido habitant. 
Senatòres Romulum monent: «Romule, invita 
populos vicinos eorumque feminas cum Roma­
nis in matrimonio coniunge! ». Sed populI vicinI 
75 Romanos despiciunt acque matrimonium cum 
iis recusant. Escne laecus Romulus? Minime, 
is laetus non est, sed Iratus! ltaque rex dolum 
parar: ludos publicos dar acque vicinos invitat. 
Multae familiae vicinae Romam conveniunt et 
so ludos Romanos laetae spectant. T une Romulus 
signum dar acque RomanI feminas puellasque vI­
cinòrum rapiunt! Iam non solum viri, sed etiam 
feminae in regno Romano sunt. 
Roma 49 
aedifìcium n 
lictores senatorès centum = C ( 1 00) rèctè adv = bene matrimonium n (!;lB dèspicere B diligere reciisare = negare Iratus -a -um 
B laetus dolum parare= consilium contra inimicos praeparare 
ludus m 
ludos dare = ludos facere con-venire= simul venire, in unum locum venire 
50 Capitulum III 
Rem tene! 
12. Responde ad interrogata: 
a . Quod offidum habene probi sodi Romanorum? 
b . Quod est offidum eius? 
c . Num Romulus Remum iniusre necat? 
d . Num Romulus plorat? 
e . Qui sune inimici Romae? 
f. Qui sune licrores? 
g . Qui sune senatores? 
h . Cur Romulus est iratus? 
i . Cur vicini Romam petune? 
13. Quis est? Qui sunt? 
a. Non in oppido Romà regnar, neque 
Romani eum laudane. Muros parvos 
Romanos rider et ascendit, acque rex 
qui muros custodir eum necat. 
c. In oppido Romà habitane . Sunt 
centum acque Romulum iuvane et 
monent. 
14. Quis dicit quid? 
a . «Aratrum sumite!» 
b . «Quam parvus est murus Romae!» 
c . «Qui ascendit murum Romae, inimicus est!» 
d . «Socii, murum custodite!» 
e . «Romulus improbus rex est!» 
Vocabula disce 
b. Muros Romànos probe custodiune 
inimicosque oppugnane . Numquam 
offìcium suum neglegune. 
d. Non peregrini, sed viri Romàni 
sune. Rex eos crear. li inimicos 
improbos oppugnane Romulumque 
custodiunt. 
Remus 
15. Adde adiectiva (considera terminationes adiectivorum!) : 
a . Romani sune _____ et novum oppidum condune . 
b . Rex sodos ____ vocat eosque iubet: "Custodite murum!" 
c . "Quam _____ est murus Romae!", clamat Remus . 
d . Veni une sodi Remumque _____ videne . 
e. _____ est rex, sed lacrima.s suas occultar. 
f. "Qui ascendit mii.rum Ròmae, est! " , dicit Ròmulus. 
g. _____ rex dolum parar atque liidòs dat. 
h. Populi _____ Ròmam petunt cum familiis suis. 
16. Coniunge vocabula: 
dare mii.rum 
neglegere 
I 
macrimònium 
pònere oppidum 
parare officium 
condere signum 
reciisare liidos 
dare dolum 
Ecce lingua 
17. Sequere exemplum atque exerce te in imperativo et vocativo: 
Exemplum: Romani aratrum siimunt atque fossam aperiunt 
➔ Romulus imperar: "Romani. ardtrum sumite atquefossam aperite! " 
a. Socii mii.rum ciistòdiunt atque inimicòs necant. 
➔ Romulus imperar: "_S_oc_i_i, ________________ " b. Romulus multòs viròs feminasque invitar. 
➔ Senatores monent: " ------------------
c. Romulus signum dat. 
➔ Senatòres monent: " ------------------
d. Romani feminas puellasque vicinas rapiunt. 
" 
" 
➔ Romulus imperar: " __________________ " 
18. Perge narrare fabulam: 
Roma 51 
Exemplum: Romani laeti sunt et �n�o�vu�m�o...,p...,p�1�·d�u_m_co�n�d�u_n_t _________ _ 
a. Socii officium suum non neglegunt, itaque ______________ _ 
b. Remus mii.rum ascendit, itaque __________________ _ 
c. Romulus videt Remum mortuum, sed _______________ _ 
d. In novo regnò multi viri habitant, sed ________________ _ 
e. Rex iratus est, itaque ______________________ _ 
f. Ròmulus signum dat et ____________________ _ 
52 Capitulum III 
porta/ 
oppugnare bellum n = pugna populorum contra praep +acc 
auro corrumpere 
ornamentum n aureus -a -um < aurum n 
scutum n armilla/ 
ROMA (III) 
Maesti et irati vicini Romulum accusant et Titus 
Tatius, rex Sabinorum, magnum bellum parar 85 
atque populos vicinos contra Romanos ducit. 
Sed Romani resistunt et multa oppida vicina 
capiunt, itaque Sabini dolum parant atque Tar­
peiam, puellam Romanam, corrumpunt: «Veni, 
Tarpeia! Vide bracchia nostra! Habemus pul- 90 
chra orna.menta! Aperi portas Romae et acci-
pe orna.menta nostra! ». Tarpeia armillas aureas 
Sabinorum spectat atque portas Romae statim 
aperit! 1am Sabini Romam intrant, sed ante Tar­
peiam clamant: «Hic sunt orna.menta Sabino- 95 
rum, puella improba et inimica tuae patriae! ». 
Tunc Tarpeia non armillas, sed scura Sabinorum 
accipit! Sabini scura super Tarpeiam iaciunt atque 
eam necant. Deinde Capitolium ascendunt at-
que Romanos oppugnant! 1 oo 
Magnum bellum est inter Romanos et Sabinos. 
Subito feminae Romanae, quae maritos et patres 
in bello vident, maestae accurrunt, clamant, la­
crimant atque in media pugna, inter arma Ro-
1 05 mano rum et Sabino rum, capillos ac vestimenta 
scindunt. Tunc viros orant: «Relinquite arma! 
Custodite filias atque feminas vestras! Curate fa­
milias nostras! Nos et patres fratresque Sabinos 
et viros Romanos amamus!». Neque Hersilia, 
1 1 0 uxor Romuli, lacrimas occultar atque maritum 
orat: «Vide, Romule! Feminae maestae et per­
territae sumus, nam bellum timemus: fratres et 
patres nostri sunt Sabini, mariti autem liberique 
Romani sunt!». Primum Romulus Hersiliam au-
1 1 5 dit; deinde maestas feminas, perterritos viros, 
perversum bellum spectat; postremo arma relin­
quit neque Sabinos oppugnar, sed unum reg­
num, unum populum cum iis facit. 1am pax est 
inter Romanos et Sabinos: et feminae et viri laeti 
1 20 sunt atque Romulum laudant. Maior est nunc 
populus Romanus magnaque Roma, neque rex 
Romanorum populos vicinos iam timet. 
Roma 53 
•·• imer + ace scindere 
capillus m vestimentum n 
maritus m et uxor f matrimonium n liberi m pl = filii filiaeque primum . . . deinde . . . postremo 
(vide memorandum IV) pax/B bellum 
54 Capitulum III 
Rem tene! 
19. Responde ad interrogata: 
a. Cur Sabini maesti sunt? 
b. Num Titus Tatius Romam capit? 
c. Quid faciunt Sabini? 
d. Quae est Tarpeia? Quid ea spectat? 
e. Cur Sabini Tarpeiam necant? 
f. Cur feminae lacrimant? 
g. Quae est Hersilia? 
h. Cur Romani Romulum laudant? 
20 . Quis est? 
a. Non Romana, sed fémina peregri­
na est . Maesta est capillosque scindit, 
nam pater et vir inimid sunt. 
c . Est iratus réx peregrinorum, nam 
Romulus féminas Sabin6rum rapit. 
Socios vocat et bellum parat . 
2 1 . Fabulam in ordinem redige: 
b. Est improba puella Romana. Ea 
orna.menta Sabinorum spectat, ita­
que portas Romae aperit. 
d . Uxor eius lacrimat, nam is contra 
patrem pugnat . Magnum oppidum populumque habet. 
__ puella Romana portas Romae aperit, quia armillas inimicorum exspectat 
__ Sabini Romam intrant atque Tarpéiam necant 
_I_ Sabini dolum contra Romanos parant 
__ ii puellam Romanam corrumpunt 
__ nam scuta sua, non armillas iaciunt! 
__ Sabini autem non capiunt Romam 
Vocabula disce! 
22. Adde vocabula ad fabulam: 
accurrit / arma / autem / bellum I crea / maestae / maior / monet / oram / régnum / scindunt / viri 
Feminae Sabinae ______ sunt, itaque capilloset vestimenta ______ . Eae 
"Relinquite ______ ! Vos, ______ nostri, Romani estis, pa-
trés ______ Sabini sunt! ". Hersilia atque Romulum _____ _ 
"ùnum cum Sabinis ! " Non iam ______ sed pax est: 
est nunc Roma. ------
Roma 55 
23. Quid non convenit? (Signifìcàtum vocabulorum considera! ) 
a. curare, oppugnare, dolum parare, corrumpere 
b. laudare, accusare, invitare, amare 
c. liberare, bellum parare, necare, oppidum capere 
d. lacrimare, vestimenta scindere, creare, timere 
24. Quid est? 
a. Ornamentum aureum Sabinorum est. 
b. Sabinae eos scindunt, nam maestae sunt. 
c. Arma guae Tarpeiam necant. 
d. Tarpeia eas aperit. 
e. Viri inimicos non oppugnant, neque bellum parant. 
25. Quae est sententia? 
Hersilia bene resistunt 
Sabinae 
I 
capillos corrumpunt 
Sabini patres scindunt 
Filiae Tarpeiam orat 
Romani Romulum amant 
Ecce lingua 
26. Sequere exemplum atque exercé te in imperativo et vocativo: 
Exemplum: Romani resistum atque oppida vicina capiunt. 
➔ Romulus imperat: " Romani, resistite atque oppida vicina capite " 
a. Sabini Romam petunt eamque oppugnant. 
➔ Titus Tatius imperat: " ______________________ " 
b. Romani feminas audiunt atque arma relinquunt. 
➔ Feminae oram: " ------------------------
c. Tarpeia venit atque armillas aureas videt. 
➔ Sabini clamant: " ------------------------
d. Romulus Sabinos invitat atque unum regnum creat. 
➔ Hersilia monet: " ------------------------
27. Scribe pluraliter aut singulariter: 
a. «Amice, veni atque adiuva!» 
b. «Venite, peregrini! Adiuvate! Videte novum magnum regnum!» 
c. «Romane, aratrum sume atque fossam aperi!» 
d. «Deos rogate, gemini, atque eorum signa exspectate». 
" 
" 
56 Capitulum III 
e. «Fratres, ascendite montes acque aves numerate». 
f. «Murum ponite, Romani!» 
g. «Peregrine, murum custodi et inimicos neca». 
h. «Aperi portas Romae, femina!» 
i. «Romani, relinquite arma! Curate filias atque feminas vestras! » 
j . «Romani, unum regnum facice!» 
Roma 57 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Casus Vocativus 
Romulus Remum vocat: "Reme, veni! " 
-us nominativus est. 
-um accusàtivus est. 
-e vocàtivus est. 
Masculinum 
Nom sg -us ➔ Voc sg -e 
Exem: Reme, veni! Remus venit . 
Nom pl -i ➔ Voc pl -i 
Exem: Gemini, venite! Gemini veniunt . 
Femininum 
Nom sg -a ➔ Voc sg -a 
Exem: Puella, audi! Puella audit . 
Nom pl -ae ➔ Voc pi -ae 
Exem: Puellae, audite! Puellae audiunt . 
Nom sg -er ➔ Voc sg -er 
Exem: Puer, veni! Puer venit . 
Nom pi -i ➔ Voc pl -i 
Exem: Pueri, venite! Pueri veniunt . 
Neutrum 
Nom sg -um ➔ Voc sg -um 
Exem: O, pulchrum regnum! 
Nom pi -a ➔ Voc pi -a 
Exem: O, magna saxa! 
MEMORANDVM II: Prima et secunda declinàtio 
Ecce cònspectus vocabulorum quae in his tribus capitulis vidimus. Omnes càsiis singulàres 
et pliiràles indicantur ad vocàbula feminina, masculina, neutra. Miitàtio càsuum declinàtio 
vocàtur. 
I - Femininum II - Masculinum II - Neutrum 
singulàris pluralis singulàris pluralis singulàris pluralis 
Nom femina feminae amicus amici oppidum oppida 
Voc femina feminae amice amici oppidum oppida 
Ace feminam feminàs amicum amicos oppidum oppida 
Gen feminae feminàrum amici amicorum oppidi oppidorum 
Dat ftminae ftminis amico amicis oppido oppidis 
Abl feminà feminis amico amicis oppido oppidis 
58 Capitulum III 
MEMORANDVM Ili : lmperativus 
I (amare) 
lmperativus singularis: 
➔ ama 
Imperativus pluralis 
➔ amate 
III (sumere) 
lmperativus singularis: 
➔ sume 
lmperativus pluralis 
➔ sumite 
MEMORANDVM IV: Adverbia 
• Primum (1) - Deinde (2) - Postremo (3) 
II (videre) 
lmperativus singularis: 
➔vide 
lmperativus pluralis 
➔ videte 
IV (audire) 
Imperativus singularis: 
➔ audi 
lmperatìvus pluralis 
➔ audite 
Primum puer plorat Deinde mater eum nutrit Postremo eum in lecto poni t 
• Tunc 
- Ecce fabula: «Puer perterritus in silva est neque amìcos suos videt. Subito lupa ulular atque 
puerum petit! Tunc puer currit et ... » 
MEMORANDVM V: Coniiinctiones 
• Et . . . et . . . 
- Et Romulus et Remus fìlii Silviae sunt ( : non tantum Remus, sed Romulus quoque!) 
- Et Romani et Sabini Romulum laudant (: non solum Romani, sed etiam Sabini !) 
• ltaque 
- Romani feminas Sabinas rapiunt. ltaque Sabini irati sunt (: Sabini irati sunt quia Romani 
ftminas Sabinas rapiunt) . 
- Remus murum ascendit. ltaque Romulus eum necat (: Romulus Remum necat quia is murum 
ascendit) . 
Roma 59 
Vocabula III 
LECTIO I Roma/ iubere capillus m 
an Romanus -a -um lacrima f contra 
aperire semper licror m corrumpere 
appellare sex ludus m filia/ 
aratrum n signum n maestus -a -um Hersilia f 
area f solum matrimonium n inter 
ascendere spectare multum lacrimare 
Avencinum n sumere murus m liberi m pi 
avis / super numquam maritus m 
bis terra/ parare medius -a -um 
caelum n tu paulo post nos 
deinde volare populus m ora.re 
duodecim post ornamentum n 
exspectare LECTIO II publicus -a -um pax f 
fossa f accurrere qui m porta/ 
imperare aedificium n recte postremo 
itaque centum recusare quae f 
laudare condere regnum n resistere 
mittere coni ungere sena.tor m Sabinus -a -um 
monere convenire si scindere 
montes m creare rune scurum n 
non solum . . . sed dare vicinus -a -um Tarpeia f 
etiam despicere Tirus Tatius m 
numerare dolus m LECTIO III uxor f Palatium n fortuna f accipere vestimentum n peregrinus -a -um inimicus -a -um armilla/ primum invitare aureus -a -um rogare iratus -a -um bellum n 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocii.buia hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'capillus', 'populus', ... 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Ab urbe condita", "Si vis pacem, para bellum", ''Au­
dentes fortuna iuvat" (Vergilius, Aeneis X 284) , "Faber est suae quisque fortunae", "Fortuna 
caeca est" (Cicero, De amicitid 54, 6) . 
Suntne alia 'aurea dictà quibus vocii.buia huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM QVARTVM 
rex regis m = vir qui regnat igitur = itaque 
senex -is m annus -I m XXX= triginta (30) at = sed officium agere = facere uxor -orisf 
miles -itis m dvis -is mlf urbs urbis f = magnum oppidum 
REGES LATINI (I) 
Romulus in regia sedet. Is solus est: Romulus 
solus règnat. Primum Romulus cum Tito Tatiò, 
rège Sabinòrum, règnabat, deinde inimici Titum 
in bello necant. Romulus igitur unus rèx Romae 
est. Is iam senex est -senès non paucòs, sed mul- 5 
tòs annòs habent. Ante XXX annòs Romulus 
non erat senex, sed puer, neque rèx erat Romu­
lus, at pastor: is officium pastòris agèbat, nunc 
autem Romulus officium règis agit. Tunc Romu-
lus uxòrem non habèbat atque solus erat; nunc is 10 
cum Hersilia habitat: ea est uxor Romuli. 
Etiam règès, ut pastòrès, multa officia habent: 
vita pastòrum ardua erat, at vita règum tranquilla 
non est! Ante XXX annòs Romulus vaccas cura-
bat atque pastòrès ad campum ducèbat, sed nunc 1 5 
civès curat -civès sunt viri Romani et feminae 
Romanae- et milites ad bellum ducit. Milites 
arma habent atque urbem custodiunt ut pastòrès 
vaccas custodiunt. Pastòrès in campò habitant, 
sed rèx in urbe habitat cum civibus. 20 
Milites autem neque in urbe cum civibus neque 
in campo cum pastoribus, sed in castris habitant 
atque extra urbem bellum faciunt. Castra magna 
sunt: non unus miles , sed multi milites in cas-
25 tris habitant! Nec in urbe unus civis habitat, sed 
multi cives, nam Roma est urbs magna: Romu­
lus est rex magnae urbis multorumque civium. 
Is igitur non unum militem, sed multos milites 
habet: Romulus est dux multorum militum. 
30 Ecce Romulus a regia discedit et ad castra ve­
nir: dum rex milites salutar, foeda tempestas 
cum magno fragore subito venit atque caelum 
occultar, campum turbar, cives Romanos terret! 
Etiam milites tantam tempestatem tantumque 
35 fragorem timent! Tunc nubes Romulum occul­
tant eumque ad caelum tollunt. Milites perterri­
ti clamant neque iam regem vident . . . Post tem­
pestatem regia vacua est! Romulus enim, a deo 
natus , a terra discedit atque ad deos ascendit. Is 
40 iam non Romulus , sed Quirinusest. 
Reges Latini 6 1 
dux ducis m qui milites ducit discedere tt manere 
• extra + ace in + ab! 
➔ ➔ ad + ace a + ab! foedus -a -um tt pulcher -ra -rum 
tempescas -atis f tantus -a -um = tam magnus fragor -oris m terrere 
nubes -is f vacuus -a -um tt plenus -a -um a deo nacus = fi:lius dei 
62 Capirulum IV 
Rem tene! 
1 . Responde ad interrogata: 
a. Quis est rex Romae? 
b. Agitne Tirus Tatius officium regis? 
c. Uhi agit Romulus officium suum? 
d. Cur sunt perterriti milites et cives? 
e. Uhi est Romulus post tempestatem? 
f. Estne Romulus deus? 
2. Quid congruit? 
a. Ròmulus cum Tito Tatiò . . . 
O iubebat O regnabat O habebat 
b. Ante XXX annòs Romulus . . . 
O habitabat O vitam in campò agebat O erat 
c. Foeda tempestas . . . 
O turbat O cives Romanòs terret O tollit 
d. Campum rurbat . . . 
O rex O cives 
e. Rex ascendit . . . 
O ad caelum O in urbe 
3. Quis dicit quid? 
O tempestas 
O post tempestatem 
a. «Ego nunc in regia habitò. Vir meus est rex Romae, sed is senex est» : ____ _ 
b. «Sabinus sum. Cum Ròmulò regnabam, sed iam mortuus sum»: ____ _ 
c. «Sumus viri et feminae. Nec in regia, nec in castris habitamus, sed in urbe» : ____ _ 
d. «Nòs non cives, sed vaccas custòdimus!» : -----
e. «Dux noster est Romulus; bellum extra urbem facimus»: -----
4. Estne verum an falsum? 
a. Pastòrum officium est reges curare. 
b. Nubes Romulum occultant et ad caelum eum tollunt. 
c. Milites extra urbem bellum faciunt. 
d. Tempestas cum fragore cives occultat. 
e. Hersilia est uxor Titi Tatii. 
f. Ante tempestatem Romulus regnabat. 
5. Iunge sententias: 
a. Romulus rex est: 
b. Reges 
c. Milites urbem custòdiunt 
d. Dum Romulus milites salutat 
e. Romulus niitus est ii deis 
1 . et in castris habitant. 
2 . _ magna tempestas cum magno fragore venit. 
3 . e t ad deòs ascendit. 
4 . _ is officium regis agit. 
5. cum civibus in urbe habitant. 
Reges Latini 63 
Vocabula disce! 
6. Homines cum officiis coniungimus: 
vaccis custodire / bellum facere / in castris habitare / officia non neglegere / in regia habitare 
urbem custodire / cives curare / in campo labòrare / milites ducere / vitam in urbe agere 
a. Pastòres: 
b. Milites: 
c. Rex: 
d. Cives: 
e. Dux: 
7. Quid est? 
a. Uhi milites habitant: -----
b. Facit magnum fragòrem, caelum occultar, nubes crear: _____ _ 
c. Est offìcium militum; id extra urbem faciunt: _____ _ 
d. In caelò sunt atque Ròmulum occultant: ______ _ 
e. 1am puer nòn est: ________ _ 
8. Quid magis convenit? 
a. Titus Tatius nòn Ròmanus, sed ... 
O Sabinus est O pastor est 
b. Foeda tempestas cives nòn iuvat, sed ... 
O terret O laeti sunt 
c. In patria nòn est pax, nam milites ... 
O castra magna sunt O tempestas venir 
d. Milites bellum faciunt 
O extra urbem O cum vaccis 
e. Tantam tempestatem etiam ... 
O milites timent □ milites clamant 
Ecce lingua 
9. Quod responsum rectum est? 
a. Romulus et Hersilia ... 
O senex est 
b. Rex ... 
□ cives curar 
c. Milites ... 
O urbem custòdiunt 
d. Roma est ... 
O magnam urbem 
e. Romulus est <lux ... 
O mult6s milites 
O senes sunt 
O civibus curar 
O urbe custodiunt 
O magna urbe 
O multum militem 
O deus est 
O maesti sunt 
O bellum faciunt 
O in castris 
□ milites custòdiunt 
O senibus sunt 
□ civium curar 
□ urbs custòdiunt 
O magna urbs 
O multòrum militum 
64 Capitulum IV 
10 . Quid non convenit? (iinum responsum falsum est) 
a. Romulus in castris ... 
D est D venir 
b. Milites ad urbem ... 
D veniunt D habitant 
c. Romulus ad caelum ... 
D ascendit □ regnar 
d. Tempestas Romulum ... 
D in caelò occultar D ad caelum rollir 
e. Venir rempesras ... 
D magnum fragòrem D magni fragòris 
11. Scribe fabulam: 
D ambulat 
D ambulant 
D venir 
D caeli est 
□ cum magno fragore 
ad caelum ascendit / is filius dei Martis est / milites ... timent 
milites eum saliitant / post tempestatem ... rex / Romulus ... in caelo nunc habitat 
Rex in castris est. Dum _______________ � magna tempestas venir et 
magnus fragor est! ____ 1g1tur ______ et se occultant. ________ _ 
autem ____ neque in castris neque in regia est, sed ____________ _ 
_____ igitur _______ � nam ________________ _ 
12. Errata corrige: 
a. Titus Tatius cum rex Romulo in regia regnabat. 
b. Officia pastoribus ardua sunt. 
c. Ante XXX annòs Romulus uxor non habebat. 
d. In campò cum vaccis multi pastori habitant. 
e. Ecce tempestas foedas campum turbar. 
13. Adde vocabula: 
pastores / pastorum / post / at / regis / civium / cives / civibus 
a. ______ tempestatem Romulus iam non regnar. 
b. Vaccas curare est offìcium _____ _ 
c. Ròmulus est rex multorum ------
d. Romulus offìcium ______ agir. 
e. Rex et ______ curar. 
f. Cum in urbe milites non habitant. 
g. Milites sunt Romani, ______ in urbe non habitant. 
14. Coniunge sententias. Ùtere 'igitur' aut 'itaque': 
a. Niibes Romulum ad caelum tollunt. 1. Cives Romani timent. 
b. Reges multa officia habent. 2. Iam regia vacua est. 
c. Tempestas magnum fragorem facit. 3. Romulus solus regnar. 
d. Titus Tatius mortuus est . 4. Vita regum tranquilla non est. 
REGES LATINI (Il) 
Mors Romul:i Romam turbar: urbs sine rege erat 
et milites sine duce, atque multI hostes circa ur­
bem habitabant eamque oppugnabant! Neque 
senatores cives ciirabant, nam regnum RomulI 
45 cupiebant atque inter se certabant. Post mortem 
RomulI non iinus rex, sed centum reges in urbe 
regnabant! Post annum vero cives IratI regnum 
senatorum reciisant atque novum regem inter 
Romanos quaerunt. 
50 Eo tempore habitabat in urbe Numa Pompi­
lius, vir iiistus et religiosus: RomanI eum regem 
creant. Rex Numa Romam tamquam novam 
urbem condir: Romulus bellum ciirabat atque 
hostes Romae oppugnabat, Numa autem pacem 
55 ciirat atque leges crear. Is quoque kalendarium 
et sacra Romana constituit -Egeria nympha Nu­
mam in sacris iuvat. 
Reges Latini 65 
mors mortis f tt vita sine + ab/ tt cum + ab/ hostis -is mlf = inimicus patriae 
circa + ace certa.re= pugnare vero= autem recusare tt cupere e6 tempore = tunc tempus -oris n 
vir iustus 
cupere 
religiosus -a -um < religio pax pacis/ 
kalendarium -i n sacrum -i n nympha -ae f = dea quae in silvis habitat 
66 Capitulum IV 
sacerdòs -òtis m I f 
validus -a -um gloria -aef 
bellicòsus = qui bellum amat maxime = multum 
òtium -ì n B offìcium -ì n 
Inter cives Romanos Numa sacerdotes multos 
creat: ante Numam Romani milites erant et tan­
tum bellum ciirabant, nunc autem ii etiam sa- 60 
cerdotes sunt neque religionem neglegunt. Cum 
Numa igitur Roma urbs valida est, non solum in 
bello, sed etiam in pace. 
Post mortem Numae interregnum est -interreg­
num est tempus inter reges. Deinde populus 65 
Romanus Tullum Hostilium regem crear: is erat 
vir validus et bellicosus, gloriam max.ime cupie-
bat atque otium reciisabat, neque pacem ciira-
bat, sed, ut Romulus, bellum semper quaerebat. 
Rem tene! 
15. Respondè ad interrogata: 
a. Ciir cives Romani sunt irati? 
b. Quid reciisat vir bellicosus? 
c. Erame Numa in castris cum militibus Romanis? 
d. Qui sunt sacerdotes Romani? 
e. Egeria quid facit? 
f Esme populus Romanus in pace dum regnat Tullus Hostilius? 
16. Estne rèx Numa an Tullus? 
a. Cum eo Roma est urbs valida: 
b. Egeria nympha eum iuvat: 
c. Eius exemplum Romulus est: 
d. Gloriam in bello quaerit: 
e. Curo eo Romani bellum gerunt: 
f. Kalendarium creat: 
g. Pacem non diligit: 
h. Bellum non quaerit: 
17. Coni unge sententias ex duabus columnis: 
a. Post mortem Romuli urbs sin e rege erat, itaque ... 
b. Tullus Hostilius bellum ciirabat, nam ... 
c. Nympha Egeria Numam iuvat et ... 
d. Post interregnum ... 
e. Senatores inter se certabant ... 
f Romulus ... 
l .__L nam regnum cupiebant. 
2._ Romani regem creant. 
3. rex bellicosus et validus erat. 
4. cives Romani maesti erant. 
5. sacra Romana cum eo constituit. 
6._ inimicos circa urbem oppugnabat. 
18. Estne vèrum an falsum? 
a. Romani perterriti timent hostes quia Romulus mortuus est. 
b. Post Numam populus Romanus Tullum Hostilium regem creat. 
c. Cives Numam Pompilium reciisantet novum regem quaerunt. 
d. Sacerdotes religionem neglegunt. 
e. Rex Numa Pompilius kalendarium constituit. 
Reges Latini 67 
68 Capitulum IV 
Vocabula disce! 
19. Quae non conveniunt? 
a. Régem: civés iubent, civés cream, civés habitant, civés certant 
b. Sacra: réx constituit, réx neglegit, réx curat, réx régnat 
c. Légés: réx est, réx creat, réx curat, réx neglegit 
d. Urbem: milités custodiunt, réx condit, inimici oppugnant, civés certant 
e. Deos: Romani curam, Romani sum, Romani timem, Romani neglegum 
20. Qui.s agit quid? 
a. Réx validus .. . 1 . _ légés creat 
b. Réx itistus .. . [J2. _ bellum quaerit . 
c. Réx bellicosus .. . 
d. Réx religiosus .. . 
2 1 . Coniunge vocabula opportuna: 
a. Inter sé 
b. Maximé 
c. Urbem 
d. Deos 
e. Religionem 
3 . _ sacra constituit . 
4. _ populos vicinos oppugnat . 
1 . certa.re 
2. _ neglegere 
3 . curare 
4 . condere 
5 . _ cupere 
22. Verba idem ac contrarium signifìcantia quaere in lectione: 
Verba idem signifìcantia 
faciunt = 
certabant = 
at = 
. . - -1n1m1Cl = 
sacra = 
Verba contrarium signifìcantia 
neglegebant B 
pacem B 
officium B 
vita B 
bellicosus B 
23. Scribe iiinctiiras opportiinas secundum exemplum: 
officia neglegebam / imer se cer tàbam / novum régem cream 
urbem novam condit / hostés o u nabam / deos curam 
a. Senatorés maxime cupiébant régnum et inter sè certabant 
b. Post interrégnum Romani _________ _ 
c. Civés Romani irati erant quia senatorés _________ _ 
d. Numa Pompilius _________ , bonam et validam. 
e. Nympha cum Numa sacra facie, itaque nunc Romani maximé ________ _ 
f. Milités ------------
Regès Latini 69 
Ecce lingua! 
24. Speciem sententia.rum miitii secundum exemplum: 
a. irati cìves regnum senit6rum recllsant . > Senacores timent cives irdtOs 
b. Antea civès iinum règem habebant! > _______ in urbe règnabat. 
c. Rèx Numa novam urbem condit. > In _______ civès religionem nòn neglegunt. 
d. Numa multos sacerdòtès in urbe creat. > Cum ________ civès deòs ciirant. 
e. Cum Numa Roma urbs valida erat in bello et in pace. 
> Hostès ________ non oppugnant! 
f. Post eius mortem novus rèx Tullus Hostilius est. > Civès ________ creant. 
25 . Scribe sententiiis secundum exemplum: 
a. legibus 1. bellicòsis 
b. pacem 2. validi 
c. regum 3. religiòsòs 
d. cives 4. vicinòrum 
e. militibus 5 . iiistis 
f. hostes 6. bonam 
a. Hostes validi civès terrent. 
b. Sine urbs valida nòn est. -----------c. Rèx Numa facit. 
d. Cum civès vitam tranquillam habent. 
e. Post Numae, Tullus Hostilius bellum quaerit. 
f. Civès Romani bellum maximè timent. 
26. Adde vocabula opportuna: 
a. _____ senatorès est pugna. 
b. _____ pastòribus vaccae errant in campò. 
c. Romulus Titò Tatiò règnabat. 
d. urbem militès in castris habitant. 
e. _____ Ròmam multi hostès erant. 
27. Scribe sententiiis secundum exemplum: 
circa 
cum 
extra 
inter 
sme 
Exemplum: in ➔ Ròmulus / oppidum / habitare 
a. cum ➔ Titus Tatius / Ròmulus / regnare 
> Romulus in oppido habitat. 
> Titus Tatius 
b. sine ➔ tempus / rèx / interrègnum / esse 
c. ad ➔ militès / castra / venire 
d. post ➔ Romulus / Numa / urbs / condere 
e. ante ➔ Tullius I pax/ esse 
f. circa ➔ hostès I urbs I habitare 
g. inter ➔ rèx / creare I sacerdòtès / Romani 
h. extra ➔ pastòrès /urbs / vaccae / custodire 
> Tempus 
> Milites 
> Numa 
> Ante 
> Hostes 
> Romàni 
> Pàstores 
70 Capirulum IV 
trigemini tres fratres 
arma pro patria capere (pro + abl) 
= patriam armis custodire proelium -i n = pugna in bello 
tantum = solum 
-- . �-
----
. .,__ --- > , a , ; • > - _,,,;.. ' ......:-� ager agri m • per + ace singulatim adv = primum unum, deinde alterum, postremo tertium interficere = necare cito adv 
REGES LATINI (III) 
Tullus, rex tertius Romanorum, vir maxime be- 70 
llicosus, oppidum Albam Longam, patriam Ro­
muli et Remi, oppugnat. Albani et Romani non 
in magno bello certant, at novam pugnam consti­
tuunt sine magnis proeliis, sine morte multorum 
militum. Eo tempore inter Albanos et Romanos 75 
erant fratres trigemini: Horatii erant Romani, 
Albani Curiatii erant: ii arma pro patria capiunt 
atque inter se pugnant. 
Proelium inter trigeminos arduum est, sed brevi 
tempore fratres Curiatii duos Romanos necant. 80 
1am unus Horatius tantum vivus est. Is vero bene 
valet, Curiatii autem vulnerati sunt. T une Hora­
tius, cìvis Romanus, solus ante Curiatios, dolum 
parat: per agrum subito currit et fratres Curia-
tios dividit, itaque eos singulatim oppugnat. 1am 85 
Horatius primum Curiatium petit, et Albani cla­
mant: «Heus, Curiatii! Currite! Fratrem iuvate! 
Romanus eum oppugnat!». At Romanus eum 
statim interficit, secundum Curiatium cito petit 
eumque necat! 90 
Iam proelium inter duos m'ilites est, nam iinus 
Curiatius tantum resistit! Horatius ad eum cu­
rrit atque clamat: «I in malam rem cum fratribus 
tu'is!». S'ic tertius Curiatius mortuus est atque 
95 Roman'i Albanos vincunt. 
Cum magno gaudio c'ives Roman'i Horatium ac­
cipiunt eumque laudant. T une rex T ullus oppi­
dum Albam Longam delet, ducem Albanòrum 
interfìcit atque c'ives Albanòs ad urbem Romam 
1 00 ducit. Crescit igitur urbs, crescit quoque popu­
lus Romanus. Post paucos vero menses pesti­
lentia urbem capir: rex T ullus maxime aegròtat 
atque post longum morbum mortuus est. Tunc 
senatores interregnum constituunt atque comitia 
I 05 habent: populus Romanus Ancum Marcium re­
gem crear. Is circa urbem murum et fossam facit 
atque pontem in fluvio -fluvius Tiberis per ur­
bem Romam fluir ; c'ives per pontem ambulant. 
Ancus quoque carcerem aedifìcat atque oppidum 
1 1 O Ostiam condir: in eò oppidò est portus Romae. 
Reges Latini 7 I 
comi eia -orum n pi 
i sg, ice pi (imperdtivus ire) malus -a -um B bonus in malam rem ire : ad mortem ire sic = hoc modo gaudi um -i n = laeti tia ( < laetus) delere = destruere ( B aedific:ire) 
pestilentia -ae f = morbus -i m comitia habere = comitia facere 
pons pontis m 
I i I • 
I • 
carcer -eris m = custodia aedific:ire = aedificium facere 
72 Capitulum IV 
Rem tene! 
28. Responde ad interrogata: 
a . Ubi habicabant Albani? 
b . Ubi est pugna trigeminorum? 
c . Qui vincunt in pugna, Horatii an Curia.cii? 
d . Escne rex Tullus mortuus in bello? 
e . Quomodo is mortuus est? 
f . Quid aedificat Ancus? 
g . Ubi est portus Romae? 
29. Quis est? Qui sunt? Quid est? 
a . Pugnane contra Romanos, sed non vincunc: ______ _ 
b. Tres fracres qui pro patria Romana pugnane: ______ _ 
c . Tempus sine rege: ______ _ 
d. Pugna in bello: _____ _ 
e. Rex bellicosus qui bellum quaerit: ______ _ 
f . Pontem et oppidum novum facie: ______ _ 
g . li qui aegrotant _______ habent . 
h . Ea quae _______ est non bene valet. 
30 . Quid magis congruit? 
a . Tullus populum Albanum ... 
D oppugnat D timet D recusat 
b . Fratres trigemini pro patria capiunc ... 
D saxa D mensas D arma 
c . Pugna trigemino rum est ... 
D ardua D perversa 
d . Tertius Horatius pugnam ... 
D recusat D creat 
e . Romani Horatium accipiunt ... 
D maesti D bellicosi 
Vocabula disce! 
31. Quid non convenit? 
a . bellum, ager, mors, bellicosus, pugna 
D improba 
□ dividic 
D laeti 
b . eo tempore, nunc, brevi tempore, cune, maxime 
c . vincere, petere, curare, interficere, oppugnare 
d . delere, aedificare, condere, facere, creare 
e . pestilentia, morbus, vulneratus, gaudium, mortuus 
Reges Latini 73 
32. Quid signifìcat? 
a. Reges novam pugnam constituunt sine morte militum. 
b. Trigemini tantum arma pro patria capiunt. 
c. Horatius non perterritus currit sed pugnam dividit. 
d. Duo fratres mortui sunt. 
e. Ultimus Curiatius ad mortem it. 
f. Cum magno gaudio Romani Horatium accipiunt. 
g. Tulus pontem facit. 
l ._ Is Albanos singulatim oppugnat: primum unum, deinde alterum, postremo tertium. 
2 ._ Cives in aqua non ambulant. 
3 ._ Romanus eum oppugnat atque interficit. 
4._ Non multi milites, sed tantum ii patriam defendunt. 
5 ._ li laeti sunt. 
6 . ..JL Non est mors multorum militum. 
7. li non vincunt. 
Ecce lingua 
33. Fabulam narra: 
deinde/ atque / postremo / nam / itaque / igitur / primum / at / sed 
«Duces Albanorum et Romanorum non multos milites habent. ____ non in magno 
bello pugnant, ____ parvam pugnam inter fratres trigeminos constituunt. ___ _ 
fratres Albani duos Romanos interficiunt, ____ tertius resistit! ____ Romanus 
miles currit, ____ is dolum parat ____ fratres Albanos dividit eosque interficit. 
____ tertius Albanus quoque cadit. Romanus ____ in proelio vincit. » 
34. Imple spatia: 
Albani et Romani inter se cert __ . Trigemini sunt fratr __ valid __ qui pugnant. Non 
in urb __ sed extra urb __ est pugna. Primum duo fratres Roman __ mortu __ sunt. 
Sed Horatius pugn __ non recusat nec Curiati __ timet. Per camp __ circa inimic __ 
currit eosque interficit. Is pro patria pugnat, Romani igitur cum magn __ gaudi __ 
e __ accipiunt. 
35. Ecce puer Romanus. Is pugnam trigeminorum videt et eam narrat: 
«Tres sunt Romani iique tres Albanos oppugnant. Pugna est ardua, sed nec Romani nec 
Albani perterriti sunt, nam ii bene valent. Albani Romanos oppugnant atque brevi tempore 
unus Romanus tantum est: nunc Albani eum petunt, sed is currit per agrum atque pugnam 
cum Albanis dividit! . . . » 
Quid puer in pugna videbat? Narra fabulam: 
«Tres erant Romani iique . . . 
74 Capirulum IV 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Tertia declinatiò vocabulòrum 
• In lingua Latina sunt diversae classes vocabulorum: vocii.buia ut rosa, puella, femina (I decli­
natiò) ; vocii.buia utfllius, ager, oppidum (II declinatio) ; vocii.buia ut tempestds, rex, mors . . . et 
multa alia vocii.buia quae legimus in capitulo quarto. 
• Vocii.buia tertiae declinatiònis has terminationes habenr: 
sing pliir 
Nom . pastor pastores 
Voc pastor pastores 
Ace pastorem pastores 
Gen pastoris pastorum 
Dat pastori pdstoribus 
Ahi pastore pastoribus 
sing 
rex 
rex 
regem 
regis - -
regi 
rege 
plur 
reges 
reges 
reges 
regum 
regibus 
regibus 
sing 
civis 
civis 
civem 
civis - -
CZVl 
cive 
MEMORANDVM Il: Praeteritum imperfectum 
I II III in cons. III in voc. 
(amare) (videre) (dicere) (rapere) 
ama-bat sg vide-bat sg dìc-ebat sg rapi-ebat sg 
ama-bant pl vide-bant pl dìc-ebant pl rapi-ebant pl 
MEMORANDVM III: Praepositiones 
• Ad, inter, circa, per, ante, post, extra, super ( + acciisativus) 
• A/ab, sine, cum, in ( + ablativus) 
MEMORANDVM IV: Coniii.nctiones 
• At, sed; vero, autem = oppositum indicant . 
pliir 
cives 
cives 
cives 
civium 
civibus 
civibus 
IV 
(audire) 
audi-ebat sg 
audi-ebant pl 
- At, sed primo loco sententiae apparent; vero, autem secundo loco ponuntur. 
- Cives in urbe habitant, at milites in casrris habitant. 
- Cives in urbe habitant, milites autem in casrris habitant. 
• Nam, enim = causam indicant. 
- Nam primo loco sententiae apparet; enim secundo locò ponitur. 
- Cives non in castris habitant, nam ii bellum non faciunt. 
- Cives non in castris habitant, ii enim bellum non faciunt. 
• ltaque, igitur = sententias coniungit et continuar. 
- ltaque primo loco sententiae apparet; igitur secundo loco ponirur. 
- Remus murum Romae rider, itaque Romulus eum necat. 
- Remus murum Romae rider, Romulus igitur eum necat. 
sing plur 
*/-is -es 
*/-is -es 
-em -es 
-is -(i)um 
-i -ibus 
-e -ibus 
Esse 
erat sg 
erant pl 
Reges Latini 75 
Scisne? 
Suovetaurilia, Ara DomitiI AhenobarbI. Musée du Louvre, Lutetiae Parisiorum 
De cultii deorum apud Romanos. 
Inter populòs lndoeuròpaeòs magnus est numerus deòrum. Romani, ut Graeci, non unum 
deum habent, sed multòs. Antiquissimis temporibus dii erant 'numinà, id est, potentiae divi­
nae quas homines sentiebant et timebant. Postea vero dii fìguram humanam accipiunt atque 
participes sunt vitae humanae, ut deus Mars, qui Silviam amat atque duòs filiòs mortales cum 
ea habet, Romulum et Remum. Initio autem dii Romani agrum et naturam magis quam vitam 
humanam curabant: Mars erat deus agricolarum -agricola est vir qui in agro labòrat; luppiter 
erat deus caeli; Saturnus erat deus qui fructus agròrum curabat. Neque deòs tantum, sed eriam 
deas habent Romani: inter eas sunt lunò, quae est dea marrimònii et liberòrum; Ceres, quae est 
dea agròrum; Vesta, dea foci, quae patriam custodir; Minerva, quae est dea sapientiae et artes 
curat ... 
Mars Vesta agricola 
Inter deòs et homines sum sacerdòtes. Offìcium eòrum 
est pacem et concordiam inter deòs et homines facere. 
Sacerdòtes deòs rogane atque signa eòrum inspiciunt et 
numiant -id est, respònsa deòrum explicant. Sacerdò­
tes quoque sacrifìcia facium- animalia ante aras deòrum 
necam: ii enim auxilium et favòrem deòrum sacrifìciis 
quaerum. 
fructus agrorum 
76 Capitulum IV 
Non solum viri, sed etiam feminae sacerdotes sunt: Vestales sunt sacerdotes feminae quae Ves­
tam colunt eiusque templum focumque curant. Neque niiptias faciunt Vestales neque liberos 
habent: eae enim virgines sunt et vitam solae in templo agunt. Silvia, mater Ramuli et Remi, 
in numero earum est. 
luno, luppiter, Vesta, Minerva, Mars ... dii publici sunt atque tempia, arae, staruae eorum in 
urbe sunt. Romani autem non solum deos publicos habent, sed etiam deos domesticos et pri­
vatos. Inter eos sunt Lares, qui domum custodiunt; Penates, qui vitam cotidianam curant et 
Manes, qui sunt animae mortuorum. Auxilium deorum domesticorum Romani non in templis 
quaerunt, sed domi in larario. 
statua lararium 
Reges Latini 
Vocabula IV 
LECTIO I fmus -a -um religiosus -a -um ire 
a urbs -isf sacerdos -otis mlf malus -a -um 
ad vacuus -a -um sacra -orum n pi maxime 
annus -i m sine morbus -i m 
at LECTIO II tempus -oris n novus -a -um 
castra -orum n pi bellicosus -a -um validus -a -um Ostia -aef 
civis -is mlf cenare vero per 
discedere circa pestilenria -ae f 
dum constituere LECTIO III pons pontis m 
dux ducis m cupere aedificare portus -us m 
extra Egeria -aef ager agri m pro patria 
foedus -a -um eo tempore Ancus Marcius -i m pro 
fragor -oris m gloria -aef brevi tempore proelium -i n 
igitur Tullus Hostilius carcer -ens m secundus -a -um 
miles militis m -i m cito sic 
natus -a -um hostis -is mlf comitia -orum n pi singulatim 
nubes -isf interregnum -i n Curiatius -i m tantum 
Quirinus -i m kalendarium -i n delere tertius -a -um 
sedere lex legisf dividere Tiber -is m 
senex -is m mors mortis f fluere trigeminus -a -um 
tantus -a -um Numa -ae gaudium -i n vincere 
tempestas -atis f Pompilius -i m Horatius -i m vivus -a -um 
terrere nympha -aef heus vulneratus -a -um 
tranquillus -a -um otium -i n in mala.m rem 
turbare religio -onis f interficere 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'civis' , 'mors' , 'novus' , 
'tempus' . . . 
Aurea dieta: 
77 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: ''Ad Kalendas Graecas", "Dura !ex, sed !ex" , "Sic tran­
sit gloria mundt" , "Veni, vidi, vici" . 
Suntne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM QVINTVM 
diligens -ncis adiec audax -acis adiec Etruscus -a -um < Etruria honor -is m domicilium -i n == ubi homines habitanc cres tria == III ( 3) nomen -inis n 
beneficia praestare == beneficia facere ingens -ntis adiec == magnus apud regem ace == cum rege abl ad-monere == monere animos movere == persuadere 
REGES ETRVSCI (I) 
Dum Ancus regnat, Lucumo, vir diligens atque 
audax, a patria discedit -erat enim Etruscus, in 
oppido Tarquinia natus- atque cum uxore urbem 
Romam petit. Lucumo et Tanaquil gloriam atque 
honores cupiunt, itaque domicilium in urbe Ro- 5 
ma quaerunt atque Lucumo nomen Romanum 
accipit 'Lucium Tarquinium Priscum' -Romani 
enim non unum nomen, sed tria nomina habe­
bant. Divitiae Tarquinii ingentes erant ac bene­
ficia multa Tarquinius praestabat, itaque magna 10 
erat fama eius inter cives atque etiam apud re­
gem: Tarquinius enim regem Ancum admonebat 
et liberos eius educabat. Post mortem Anci liberi 
eius comitia exspectabant -populus Romanus 
reges comitiis creabat- sed Tarquinius quoque 1 5 
regnum Romanum cupiebat! Itaque animos ci­
vium movetatque regnum Romanum a liberis 
Anci rapit. Romani Tarquinium regem faciunt: is 
igitur primus rex Romanus peregrinus est. 
20 Réx bellum gerit cum Latinis et Sabinis eosque 
vincit acque foedera instituit cum multis populis 
peregrinis -'foedus' pacem et amicitiam inter 
inimicos facie. At civés neque in bello neque in 
pace otium habébant, nam Tarquinius nova et 
25 magna opera in urbe semper impera.bar: ingen­
tem murum lapidibus aedificat acque cloacam, 
magnum opus, facie. Etiam ludos et certa.mina 
gladiatorum instituit. Tuta et pulchra erat urbs, 
neque véro omnés laeti erant in ea: liberi Anci 
30 régnum Tarquinii recusabant acque eum necare 
cupiébant. Itaque scelus terribile parane -ho­
minés perversi beneficia non praestant, sed sce­
lera faciunt: pastorés auro corrumpunt et eos 
iubent régem interficere. Tunc pastorés dolum 
35 parane et ferocem pugnam simulane prope ré­
giam. Réx clamorés terribilés pastorum audit 
eosque vocat. Cum pastorés ad régem veniunt, 
alter pugnam narrar, alter véro arma capir acque 
régem oppugnar! Réx magnum vulnus accipit at-
40 que mortuus cadit! 
Reges Ecru.sci 79 
foedus -eris n 
amicitia -ae f 
opus -eris n : murus 
lapis -idis m = saxum 
certa.men -inis n gladiator -oris m tutus -a -um : urbs tuta est, nam rex eam custodir omnis -e f7 nullus terribilis -e < terrere homo -inis m 
scelus -eris n f? beneficium cum tempus indicat 
vulnus -eris n ferox -ocis adiec prope praep+acc • . 
---
80 Capitulum V 
Rem tene! 
1. Responde ad interrogata: 
a. Quis est Lii.cius Tarquinius Priscus? 
b. Eratne Roma patria Tarquinii? 
c. Cii.r erat ingens fama eius? 
d. Num liberi Anci regnum patris recii.sabant? 
e. Estne Tarquinius vir iii.stus? 
2. Quid signifìcat? 
a. Cum rege Tarquinio cives numquam otium habent: 
D Tarquinius est rex tranquillus qui deos et religionem colit. 
D Tarquinius semper nova opera in urbe imperat. 
b. Tarquinius animos civium movet: 
D Verba Tarquinii animos civium mii.tant. 
D Cives animos in agro habebant et Tarquinius eos in urbe ponit. 
c. Lucumo beneficia multa faciebat: 
D Multos cives adiuvabat. 
D Multos cives diligebat. 
d. Rex bellum gerit cum Latinis et Sabinis: 
D Rex bellum contra inimicos Sabinos et Latinos facit. 
D Rex Latinos et Sabinos vocat et cum iis bellum contra Etrii.scos facit. 
e. Tarquinius multa foedera cum populis peregrinis instituit: 
D Tarquinius bellum gerit cum populis peregrinis. 
D Tarquinius populos peregrinos socios facit. 
f. Liberi Anci scelus terribile contra Tarquinium parant: 
D Liberi Anci beneficia faciunt et regem adiuvant. 
D Liberi Anci Tarquinium interficere cupiunt. 
3. Quae sententia melius capit argii.mentum lectiònis I? 
a. Populus Romanus Ancum Marcium regem comitiis creat. 
b. Tarquinius rex est in urbe Roma atque multa opera ante mortem instituit. 
c. Tanaquil, uxor Lucumonis, domicilium quaerit atque honores cupit. 
d. Filii Anci Marci clamores Tanaquilis audiunt eamque interficiunt 
4. Qualis est Lucumò? Eius virtii.tes et vitia indica, deinde causam explana: 
Exemplum: Peregrinus: est, quia is non Romànus, sed Etritscus est. 
a. Audax: 
b. Oiligens: 
c. lii.stus: 
d. Bellicosus: 
e. Perversus: 
Reges Etrusci 81 
5 . Estne vérum an falsum? 
a. Dum Tarquinius regnat, Romani nullum otium habent. 
b. Post mortem regis liberi Anci regnum non recusant. 
c. Sabini et Latini cum Romanis pugnane 
d. Tarquinius murum et cloacam aedifìcat. 
e. Viri perversi scelera praestant. 
Vocabula disce! 
6. lunge verba cum vocabulis, deinde sententias scribe: 
foedus 
--------
movére 
bellum instituere 
animum habére 
benefìcium gerere 
otium praestare 
a. In bello numquam Romani ______ _ 
b. Populi vicini cum Romanis ______ _ 
c. Réx diligéns _________ _ 
d. Romani post pugnam foedus instituunt cum Albanis. 
e. Dux audax ______ militum in pugna _____ _ 
7. Seri be vocabula eiusdem familiae: 
a. cldmor : Si rex ____ , senatores clamores audiunt. 
b. vulnus : Viri _______ vulnera habent. 
c. diligens : Vir diligens officium suum _____ _ 
d. timor : Non _____ nec perterrita est femina audax. 
e. terribilis : Clamores terribiles homines -----
8. Quid convenit? ---------------------, scelus I honorés / peregrinus / foedus / nomina 
a. E patria sua discédit atque ad novam patriam venit: ____ _ 
b. Mortem patris cupiunt: ecce _____ terribile! 
c. Vir audax _______ cupit. 
d. Populos inimicos socios facit: _______ _ 
e. Non unum, sed tria ______ habebant Romani. 
82 Capitulum V 
Ecce lingua 
9. Vocibula, quae desunt, scribe: 
a. In urbe Tarquinius non iinum ------� sed multa opera imperat. 
b. Rex mortuus est neque enim iinum vulnus, sed multa _______ accipit. 
c. Romani cum multis populi:s peregrinis _______ habent: ii: enim foederibus pacem 
instituunt. 
d. Tria nomina habent Romani, non iinum -------
e. Liberi Anci scelus contra regem parant. Viri perversi non beneficia, sed ______ _ 
praestant. 
10. Quae sententiae non sunt rectae? ludica eas secundum exemplum: 
a. Exemplum: Romani miirum lapidibus aedificant. 
D Etiam tempia cum lapidibus aedificant. 
D Cloacam lapidibus homines faciunt. 
b. Exemplum: Rex socios peregri:nos foederibus facit. 
D ltaque foederibus pacem cum alii:s populis creat. 
□ Cum foedere Latini et Romani amici sunt. 
c. Exemplum: Liberi Anci pastores auro corrumpunt. 
D Etiam armillas homines auro faciunt. 
D Sed casas non cum auro, sed cum lapidibus faciunt. 
d. Exemplum: Romani reges comitiis creant. 
□ Leges quoque cum comitiis cream Romani. 
D Sed comitiis non faciunt sacerdotes. 
11. Scribe formam opportfmam vocibulorum: 
a. Tarquinius multa beneficia faciebat: is enim beneficiis cives adiuvabat. 
b. Romani lapidibus murum aedificant, itaque urbem _______ ciistodiunt . 
c. Alter pastorum pugnam narrat, alter arma capit; itaque pastores regem ______ _ 
interficiunt. 
d. Rex ludos et certamina multa instituit: cives igitur _______ laeti sunt. 
e. Liberi Anci scelus parant, atque _______ regem interficiunt. 
12. Accommoda adiectiva: 
a. Rex Tarquinius ______ (novus) ludos et certamen ______ (magnus) parat. 
b. Viri _____ (ferox) regem armis oppugnant. 
c. Romulus et Remus erant pastores non solum _______ (diligens) , sed etiam 
______ (auddx) . 
d. Rex vulnus ______ (terribilis) in regia accipit. 
e. Romani cum peregrinis foedus ______ (iustus) instituunt. 
Reges EcruscI 83 
13. Quid minus congruit? (Tria responsa recta sunt, iinum autem pravum) 
a. Roma est ... 
D Ingens urbs D Urbs terribilis 
□ Urbs tuta □ Ferocem urbs 
b. Romani cream novum regem ... 
D Virum peregrinum D Virum etruscum 
D Virum audax D Virum diligentem 
c. UberI AncI, viri perversi, parant ... 
D Scelus terribilem D Scelus perversum 
D Scelus ferox D Scelus ingens 
d. Pastores ante regem simulant. .. 
D Pugnam rerribilem D Pugnam ferox 
D Pugnam magnam D Pugnam audacem 
e. Rex a pastoribus accipir... 
D Vulnus magnus 
D Vulnus magnum 
14. Accommoda vocabula: 
D Vulnus ingens 
D Vulnus terribile 
a. Tanaquil cum __________ (auddx Tarquinius) e patria discedit. b. Tanaquil est uxor (diligens rex) . 
c. Lupi sunt (ferox bestia) . 
d. Post (terribilis pugna) rex morruus est. 
e. Rex urbem custodir (ingens murus) . 
84 Capiculum V 
fortis -e = validus nex necis f < necare claudere B aperìre ita = sic prudens -ntis = iustus et probus 
dextram tenere merere = benefìcium accipere occupare = locum capere antiquus B novus 
prodigium -i n serva -aef 
fiamma -aef caput -itis n flammae ardent 
REGES ETRVSCI (II) 
Post necem Tarquinii Tanaquil cito agir, regiam 
claudit acque Servium Tullium, virum fortem 
et prudentem, ad se vocat. Tunc, dum dextram 
eius tener, ita eum orat: «Aspice scelus terribi-
le filiorum AncI: ii perversi sunt neque regnum 45 
Romanum merent! At tu es vir prudens et fortis: 
age nunc, si vir es, acque occupa regnum Roma­
num». Deinde Tanaquil antiquum prodigium 
ante Servium memorat: «Dormiebas tu puer in 
regia» -Servius enim filius servae erat acque in 50 
regia habitabat- «acque caput tuum inter ingen-
tes flammas ardebat nequetu vulnera accipiebas! 
Erat signum deorum», narrar Tanaquil -ea enim, 
femina Etrusca, signa deorum bene cognoscebat. 
Verba Tanaquilis animum Servii movent. 5 5 
Statim igitur Servius Tullius liberos Ancii ante 
senatores accusar: ii fugiunt perterriti acque Ser­
vius Tullius regnum Romanum occupar neque 
comitia habet, sed sine interregno in urbe regnar. 
60 Servius Tullius bonus rex erat atque non minus 
virtutem ostendebat quam ingenium: primum 
bellum gerit contra Veios, urbem Etruscam; 
deinde censum instituit -'census' est index ci­
vium-, atque cives in classes et urbem in partes 
65 dividit; postremo circa Romam pomerium ae­
difìcat -'pomerium' est locus sacer circa urbem. 
In pomerio cives neque habitant neque agrum 
arant. Servius quoque foedus facit cum populis 
Latinis atque templum deae Oianae aedifìcat. 
70 Rex Servius in magno honore erat, non solum 
apud senatores, sed etiam apud plebem -'plebs' 
est populus, neque rex neque senatores in plebe 
sunt. Omnes eum laudabant ac diligebant . . . at 
Tarquinius, filius regis Tarquinii Prisci, vir audax 
75 et cupidus gloriae, in curia ante senatores Ser­
vium despiciebat. 
Reges E trusci 8 5 
rex, senacores et plebs 
index -icis m vircus -ucis f ingenium -i n = sapientia census -us m classis -is f pars partis f 
in + ace sacer -era -crum = religiosus 
arare in honore esse = magnum honorem habere plebs plebis f = populus 
cupidus -a -um < cupere 
86 Capitulum V 
Rem tene! 
1 5 . Responde ad interrogata: 
a. Ciir Servius puer in regia habitabat? 
b. Num rex Servius bellum gerit contra Latinòs? 
c. Quam deam colit Servius maxime? 
d. Ciir Tarquinius, filius regis Tarquinii Prisci, regem Servium despiciebat? 
e. Esme Tanaquil femina iiista? 
16 . Responsum elige: 
a. Post mortem Tarquinii Tanaquil memorat ... 
D famam regis Tarquinii. 
D antiquuum prodigium flammarum. 
□ fabulam de Romulo et Remo. 
b. Prodigium Tanaquilis est ... 
D scelus terribile. 
D beneficium regis Tarquinii. 
D signum deorum. 
c. Liberi Anci Marcii ... 
D regiam occupant. 
D scelus parant. 
D cum Serviò regnant. 
d. Pomerium est locus ... 
D ubi non sunt villae, nec tempia nec agri. 
D ubi Servius regnat. 
D ubi agricolae agrum colum. 
e. Census est ... 
□ religio et sacra Romanorum. 
D locus ubi sacerdotes sacra agunt. 
D index civium. 
17. Fabulam in ordinem redige: 
Post mortem Tarquinii Prisd ... 
_ Servius interregnum et comitia non habet atque regnum accipit. 
_ Tarquinius, filius Tarquinii Prisd, animos senatorum contra Servium movet. 
_l_ Tanaquil liberos Tarquinii ad regnum non vocat, sed Servium Tullium. 
_ Tanaquil memorat antiquum prodigium deorum. 
_ Servius in magno honore est in urbe, nam is validus atque iiistus est. 
18 . Scribe sententias de Servio Tullio: 
Exemplum: caput, fiamma, circa, habere: Servius Tullius circd caput flammds habebat. 
a. accusare, Ancus, filius: 
b. facere, pomerium, sacer, locus: 
c. pars, dividere, urbs, in: 
d. pax, foedus, instituere: 
e. Diana, templum, colere: 
Vocabula disce! 
19. Quid significat? 
a. «Tanaquil citò agit». 
O Tanaquil tranquilla in règia manet atque novum règem exspectat. 
O Tanaquil non neglegit règnum et novum règem quaerit. 
b. «Servius non minus virtutem ostendèbat quam ingenium». 
O Servius nullam virtutem habèbat. 
O Servius erat validus in bello et bonus rèx in pace. 
c. «Servius erat in magno honòre apud senatòrès et plèbem». 
O Servius bonam famam habèbat inter senatòrès et plèbem. 
O Servius honòrès senatòrum et plèbis cupièbat. 
d. «Tarquinius Servium in curia dèspicièbat». 
O Tarquinius Servium diligèbat. 
O Tarquinius Servium non laudabat. 
e. «Tarquinius erat vir cupidus gloriae». 
O Tarquinius magnam gloriam cupièbat. 
O Tarquinius gloriam atque honòrès neglegèbat. 
20. Coniunge verba et accommoda: ------dextram occupa.bar 
règnum claudit 
règiam 
prodigium 
flammae 
locum 
memorat 
tener 
ardèbant 
occu at 
a. Fèmina Etrusca ______ in règia _____ _ 
b. Tanaquil dextram Servii tenet eumque òrat. 
c. In capite pueri _____ _ 
d. 'Pomèrium' ______ magnum in urbe _____ _ 
Règès Etrusci 87 
e. Servius Tullius, sine interrègno neque comitiis, ______ Romae _____ _ 
f. Tanaquil mortem règis occultar atque _____ _ 
21. Dè quo vocabulo agitur? 
a. Index civium qui populum in classès dividit: ____ _ 
b. Viri prudentès habent magnum ____ _ 
c. Locus sacer circa oppidum: ____ _ 
d. Vir _____ in pugna virtutem ostendit. 
e. Aedificium ubi senatòrès règem monent: ____ _ 
88 Capitulum V 
Ecce lingua 
22. Quod responsum rectum est? 
a. Servius erat in magno honòre, non solum apud senatòres, sed etiam . . . 
□ apud plebe □ apud plebem □ apud plebs 
b. Servius dividit urbem . . . 
□ in partes □ per partes D ad partes 
c. In bono rege sunt. . . 
D multa.rum virtutum □ multas virtutes □ multae virtutes 
d. Census est index . . . 
D multorum civium D multum civium D multis civium 
e. Flammae erant . . . 
D in caput Servii D in capite Servii D in capita Servii 
23. Quid non convenit? (considera formam vocabulorum!) 
a. circa, in, apud, contra 
b. rex, caput, prodigium, vulnus 
c. accusat, ardet, despiciebat, accipit 
d. cloaca, pòmerium, templum, certa.men 
e. audax, terribiles, feròx, diligens 
24. Sequere exempla (vide memorandum III) : 
a. Servius vir fortis et prudens erat. 
Tanaquil Servium, virum fortem et tn-udentem vocat. Liberi Anci autem non erant . _____ et _____ . Regnum igitur est viri _____ et _____ atque 
populus est cum virò et ____ _ 
b. Omnes cives Servium diligebant. 
Servius enim _____ cives bene custòdiebat. ltaque is amicus erat _____ ci-
vium atque cum _____ civibus bonus rex erat. In _____ bellis rex validus erat 
atque ad _____ negotia ingenium ostendebat. _____ virtutes in eò erant: in 
_____ parte urbis eum laudabant, in _____ papula peregrinò eum timebant. 
c. Tarquinius erat vir audax atque cupidus gloriae. 
Cives virum _____ maxime timent atque beneficia viri _____ recusant. In viro 
_____ non multae sunt virtutes. Viri _____ non sunt in magno honore: sena-
tores despiciunt viros _____ neque accipiunt beneficia viròrum _____ . Cum 
viris _____ urbs non est tuta. 
REGES ETRVSCI (III) 
Atque Tullia quoque, filia regis Servii et uxor 
Tarquinii, femina ferox, virum suum audacem 
turba.bar atque ad atrox scelus eum incita.bar: 
80 Tullia enim regnum Romanum maxime cupie­
bat. Tarquinius igitur coniurationem contra re­
gem Servium parar: animos senatorum movet, 
iuvenes donis corrumpit, honores falso promit­
tit. Ergo brevi tempore omnes senatores, duces, 
85 milites, iuvenes inimici regis Servii erant . . . 
Tunc Tarquinius locum Servii in curia occupar 
atque, tamquam novus rex, saevam orationem 
contra Servium habet: «Non nobilis est rex Ro­
mae, sed humili loco natus, nam filius servae 
90 est! At ego filius Tarquinii Prisci sum, meum est 
regnum Romanum!». Subito rex Servius curiam 
intrat atque Tarquinium accusar, sed clamant 
omnes senatores, Tarquinium defendunt atque 
Servium inermem ex curia expellunt! 
Règès Etriisci 89 
atrox -ocis = ferox coni ii.ratio -onis f = consilium contra pacriam iuvenis -is m B senex -is m 
donum -ì n 
donìs corrumpere falso adv B vere ergo = itaque, igitur 
orario -onis f saevus -a -um = ferox nobilis -e B humilis -e (in) humilì loco natus inermis -e = sine armìs 
ex + abl 
90 Capiculum V 
carpentum vehere 
gravis -e B levis -e 
prohibere saevè adv < saevus 
sepulcrum -I n corpus -oris n imperium -I n < imperare in odio esse = nullam amicitiam habère 
odium -I n superbus -a -um 
Rex vulneratus a curia ad regiam fugit, sed ferox 95 
Tullia, filia eius, patrem perterritum videt atque 
carpentum suum grave contra eum vehit! Filia re-
gis corpus mortuum in via relinquit atque fugit. 
Post Servii mortem, Tarquinius tam iniuste quam 
saeve in urbe regnar: primum sepulturam regis 100 
Servii prohibet -id est, corpus eius in sepulcro 
non ponit- et senatores amicos eius interficit. 
Deinde Tarquinius, cum regnum occupar, neque 
plebem neque senatores iam audit, sed solusim­
perium exercet, ergo nullus inter cives Romanos 105 
eum diligit. Postremo is foedera facit cum hosti-
bus Romanorum atque cum viris armatis semper 
ambulat, nam apud cives in odio est: ii enim re-
gem Tarquinium 'Superbum' appellant. 
Rem tene! 
25. Responde ad interrogata: 
a. Cur Tullia Tarquinium ad scelus incitar? 
b. Ubi habet Tarquinius orationem contra Servium? 
c. Cur Tarquinius Servium despicit? 
d. Quae interficit Servium regem? Quo instrumento? 
e. Erame Tarquinius in honore apud cives? 
26. Redige fabulam in ordinem: 
__ Servius Tarquinium accusar. 
__ Tullia carpento Servium interficit. 
__ Cives Tarquinium 'Superbum' appellant. 
__ Servius ex curia fugit. 
__ Tarquinius occupar locum regis. 
__ Tullia incitat Tarquinium. 
__ Tarquinius rex ferox est. 
__ Senatores Servium a curia expellunt. 
__ Tarquinius in odio est apud cives. 
_J_ Tarquinius animos senatorum contra Servium movet. 
Reges Etrusci 91 
27. Compone parvam fabulam ex sententiis, quae in exercitio secundo sunt: 
28. Quis dicit quid? 
a. "Age, vir! Patrem meum neca atque regnum Romanum occupa!": _____ _ 
b. "Tarquinius multa beneficia praestat atque honores dividit inter nos": _____ _ 
c. "Servius bonus rex est, sed is non est filius regis, est filius servae . . . " _____ _ 
d "I- • l I " . m ma am rem, pater. : _____ _ 
e. "Rex Tarquinius neque virtutem neque ingenium ostendit. Is est ferox, is non iustus est. 
Est superbus! ": _____ _ 
Vocabula disce! 
29. Quae adiectiva non congruunt? (considera vocabulorum significatum!) 
a. hostes: fortes, vulnerari, -sttrri, inermes 
b. carpentum: superbum, grave, ingens, parvum 
c. coniuratio: saeva, vulnerata, atrox, legitima 
d. iuvenes: cupidi, aurei, prudentes, fortes 
e. dona: aurea, pulchra, valida, iusta 
f. corpus: forte, pulchrum, humile, improbum 
92 Capitulum V 
30. Verba idem ac contrarium signifìcantia quaere in lectiòne: 
Verba idem signifìcantia Verba contrarium signifìcantia 
benefìciis = recusabat B 
amar = leve B 
gloria = senes B 
feròx = humilis B 
repente = armatum H 
31. Quid signifìcat? 
a. «Tarquinius iuvenes donis corrumpit»: 
D Tarquinius dona iuvenum despiciebat. 
D Is dona multa dabat atque animòs iuvenum movebat. 
D Is non exspectabat dona civium atque gaudebat multum. 
b. «Tarquinius òratiònem in curia habet»: 
D Is religiòsus erat. 
□ Is senatòres accusar. 
D Is animòs verbis movet. 
c. «Servius humili locò natus est»: 
□ Is in regia natus est. 
□ Familia eius ingentes divitias non haber. 
D Mater Servii eum non curat atque in campò relinquit. 
d. «Tarquinius sòlus imperium exercebat»: 
D Neque senatòres neque populus regem monebant. 
□ Rex solus in regia habitabat. 
D Tarquinius bracchia exercebat in agro cum Ramulo et Remò. 
e. «Tarquinius in odiò erat apud cives»: 
D Tarquinium omnes laudabant. 
□ Tarquinium cives non diligebant. 
D Tarquinius in honòre non erat. 
Ecce lingua 
32. Emenda erròres in sententiis: 
a. Senatòres nòbilis erant, itaque Servium humili locò natum despiciebant. 
b. Vulneratus Servius ex curiam ad regiam fugit, sed filia eum interfìcit. 
c. Tullia corpum mortuum regis in via relinquit atque discedit. 
d. Tarquinius in odium erat apud cives, nam is iniuste regnabat. 
e. Senatòres Servium inermis a curia expellunt eiusque regnum recusant. 
Reges Etrusd 93 
33 , Coniunge sententias ut in exemplo: 
a. Tarquinius senatores incitabat / li inimid Servii erant . 
(itaque) Tarquinius sendtores incitdbat, itaque inimici Servii erant 
b. Senatores Servium accusant / Servius a curia fugit 
(ergo) _________________________ _ 
c. Tullia cupida regni erat / Ea patrem suum interficit . 
(igitur) __________________________ _ 
d. Tarquinius rex neque senatores neque plebem audiebat / Is in odio erat . 
(ergo) --------------------------e. Servius humili loco natus erat / Tarquinius eum despiciebat . 
(igitur) __________________________ _ 
34. Adiectiva recte declina: 
a. Servius Tullius, rex Romae _____ (validus) filiam _____ (ferox) habebat . Ea 
erat uxor Tarquinii, viri ______ (auddx) et ______ (cupidus) honorum: is enim 
cum ______ (atrox) femina vitam agebat quae eum turbabat atque ad _____ _ 
(saevus) scelera incitabat . ltaque Tarquinius orationibus ______ (superbus) coniura-
uonem ______ (iniitstus) contra Servium facit atque locum eius in curia occupar. 
Tarquinius igitur cum senatoribus ______ (inimicus) Servii atque ______ _ 
(auddx) iuvenibus in urbe regnat . 
b. Gladiatores Romani _____ (multus) certamina _____ (publicus) facie-
bant . Certamina gladiatorum ______ (saevus) erant . ______ (fortis) gladia-
tores m ______ (terribilis) certaminibus inter se pugnabant . Multi gladiatores 
(atrox) dolos parabant, itaque ______ (ferox) inimicos superabant . 
Gladiatores in ______ (ingens) amphitheatro certabant . li arma ______ (gra-
vis) gerebant et etiam contra gladiatores ______ (inermis) pugnabant! Omnes lauda-
bant _____ (nobilis) gladiatores, sed philosophi, homines _____ (pritdens) , 
certamina gladiatorum maxime recusabant! 
35. Audi recitationem et imple: 
Tarquinius regnum maxim __ cupit, ergo senatores iniust __ incitar atque eos inimicos 
regis facir. Servius ben __ regnabat, sed repent __ omnes eum recusant atque saev __ des­
piciunt quia filius servae erat atque humili loco natus. ltaque subit __ eum a curia expel­
lunt atque filia eum cit __ interficit . 
Nunc responde: 
a. Adverbia Latina habent terminationem / 
b. Adverbia in sunt: _____ _ 
c. Adverbia in sunt: -----� 
94 Capitulum V 
36. Vitam regum breviter narra. Quomodo regnum occupant? Quid de vita eorum? Quae 
opera faciunt? Quomodo mortui sunt? 
Exemplum: Romulus 
• De vita: Larentia et Fausrulus, primus rex, bellicosus, filius Silviae, Hersilia . . . 
• De regnò: avum liberar, novum oppidum condir, morrem Remi, Sabinas rapir, cum Tito 
Tatiò regnar. . . 
• De morte: tempestas, ad caelum ascendit. .. 
"Romulus primus rex Romanòrum est. Is puer cum Remò in campò habitabat. Faustulus 
et Larentia eòs ciirabant et educabant, sed ii filii Silviae erant! Poste.i pueri crescunt et sce­
lus Amulii cognòscunt: avum suum Numitòrem liberane atque novum oppidum condunt. 
Romani Romulum regem cream, sed Remus mortuus est. Deinde Romani, qui feminas non 
habent, Sabinas rapiunt. Bellum est inter Romanòs et Sabinòs, sed poste.i ii foedus faciunt 
atque Romulus cum Tito Tatiò regnar. Post XXX annòs magna tempestas Romulum occul­
tar eumque ad caelum tollit". 
"Post Romulum ... 
[Romulus ➔ Numa ➔ Tullus Hostilius ➔ Ancus ➔ Tarquinius Priscus ➔ 
Servius Tullius ➔ Tarquinius Superbus] 
Reges Erruscì 9 5 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Vocabula neutra tertiae declinationis 
• In tenia declinatione vocabulorum sunt etiam vocabula (substantiva) neutra. 
• Multa vocabula neutra tertiae declinationis habent nominativum -us: scelus, corpus, vulnus, 
foedus, opus; multa quoque habent nominativum -en: nomen, certdmen; alia vero alium 
nominativum monstrant, ut caput. Genetivus pluralis horum vocabulorum in -um desinit. 
• Vide pliiralem! scelus ➔ scelera; corpus ➔ corpora; vulnus ➔ vulnera; foedus ➔ foedera; 
opus ➔ opera; nomen ➔ nomina; certamen ➔ certa.mina; caput ➔ capita. 
Singularis Pluralis Singularis Pluralis Singularis Pluralis 
Nom corpus corpora nomen nomina caput capita 
Voc corpus corpora nomen nomina caput capita 
Ace corpus corpora nomen nomina caput capita 
Gen corporis corporum nominis nommum capitis capitum 
Dat corpori corporibus nomini nomini bus capiti capitibus 
Abl corpore corporibus nomine no minibus capite capitibus 
MEMORANDVM II: Adverbia (prima pars) 
• In lingua Latina multa adverbia desinunt in -e: repente, saeve, maxime, bene . . . 
• Alia adverbia desinunt in -o: cito, subito . . . 
MEMORANDVM Ili: Adiectiva 
• In lingua Latina sunt duae classes adiect:ivorum: 
- Adiectiva classis A: ut bonus, bona, bonum et pulcher, pulchra, pulchrum. Adiectiva classis A 
habent terminationes primae et secundae declinationis vocabulorum. 
- Adiectiva classis B: ut nobilis, humilis, fortis,inermis, gravis, terribilis, ingens, ferox, atrox. 
Adiect:iva classis B habent terminationes tertiae declinationis vocabulorum, sed ablativus 
singularis semper desinit in -i; genetivus pluralis in -ium; nominativus, vocativus, acciisa­
tivus neuter pluralis desinunt in -ia. 
• Inter adiectiva classis B duo greges sunt: 
- Nominativus in -is ut nobilis, humilis, inermis, fortis, gravis. Nominativus in -is valet ad 
masculinum et femininum; in neutro vero nominativus (et vocativus et accusativus) est -e. 
Exempli gratia: vir nobilis (m) , ftmina nobilis (f) , sed foedus nobile (n) . 
- Nominativus in consonantem utferox, atrox, ingens, prudens, diligens. Nominativus valet 
ad masculinum, femininum et neutrum. 
Exempli gratia: rex ferox (m) , ftmina ferox (f) , scelus ferox (n) . 
Tantum tria adiectiva huius classis ad has formas non conveniunt: 'vetus', 'dives' et 'pauper', 
quae habent ablativum singularem -e, genetivum pliiralem -um, neutrum pliiralem -a. 
96 Capitulum V 
ADIECTIVA 'A' 
Singularis Pluralis 
masc fem neut masc fem neut 
Nom bonus bona bonum boni bonae bona 
Voc bone bona bonum boni bonae bona 
Ace bonum bonam bonum bonos bonas bona 
Gen boni bonae boni bonorum bona.rum bonorum 
Dat bono bonae bono bonis bonis bonis 
Abl bono bona bono bonis bonis bonis 
Singularis Plùralis 
masc fem neut masc fem neut 
Nom pulcher pulchra pulchrum pulchri pulchrae pulchra 
Voc pulcher pulchra pulchrum pulchri pulchrae pulchra 
Ace pulchrum pulchra pulchrum pulchros pulchras pulchra 
Gen pulchri pulchrae pulchri pulchrum pulchrarum pulchrorum 
Dat pulchro pulchrae pulchro pulchris pulchris pulchris 
Abl pulchro pulchra pulchro pulchris pulchris pulchris 
ADIECTIVA 'B' 
GREX I GREX II 
Singularis Pluralis Singularis Pluralis 
masc - fem neut masc - fem neut masc - fem neut masc - fem neut 
Nom tristis triste tristes tristia ferox feroces ferocia 
Voc tristis triste tristes tristia ferox feroces ferocia 
Ace tristem triste tristes tristia ferocem ferox feroces ferocia 
Gen tristis tristium ferocis ferocium 
Dat tristi tristi bus feroci ferocibus 
Abl tristi tristibus feroci ferocibus 
MEMORANDVM IV: Praepositiones 
• Praepositiones cum ablativo: in, cum, a/ab, e/ex, sine. 
• Praepositiones cum accusativo: ad, apud, ante, circa, contra, extra, inter, per, post. 
MEMORANDVM V: Coniunctiones 
• Cum, dum signifìcant tempus: 
- Cum indicat initium actionis: Cum pastores veniunt, Ancus eos interrogar. 
- Dum indicar spatium actionis: Dum Servius regnar, omnes cives laeti sunt. 
Reges Errusci 97 
Vocabula V 
LECTIO I Lucumo -onis m cupidus -a -um LECTIO III 
admonère movere curia -ae/ amicus -a -um 
alter -a -um nomen -inis n dea -ae/ atrox -ocis 
amicitia -ae / omnis -e dextra -ae (manus) f carpencum -i n 
animus -i m opus -eris n flamma -ae/ coniuratio -onis f 
apud praestare forcis -is corpus -oris n 
audax -acis primus -a -um m defendere 
aurum -i n prope index -icis m donum -i n 
beneficium -i n pugna -ae/ ingenium -i n ergo 
cercamen -inis n scelus -eris n ita ex 
clamor -oris m simulare locus -i m expellere 
cloaca -ae/ Tanaquil -ilis f memorare falso 
cum + ind Tarquinia -ae / merere gravis -e 
diligens -encis Tarquinius minus humilis -e 
divitiae -arum/p/ Priscus -i m nex necis/ incitare 
domicilium -i n terribilis -e occupare inermis -e 
educare rres tria orare iuvenis -is m 
Etruscus -a -um tucus -a -um ostendere nobilis -e 
fama -ae/ vulnus -eris n pars -arcis f odium -i n 
ferox -ocis plebs -ebis f orario -onis f 
foedus -eris n LECTIO II pomerium -i n prohibere 
gerere anciquus -a -um prodigium -i n promittere 
gladiator -oris m arare prudens -encis saevus -a -um 
homo -inis m ardere sacer -era -crum sepulcrum -i n 
honor -oris m aspieere serva -ae/ sepulcura -ae / 
ingens -encis caput -itis n Servius Tullius -i m superbus -a -um 
instituere census -us m tenere Tullia -ae/ 
lapis -idis m classis -is/ Veii -orum m pi vehere Latinus -a -um claudere verbum -i n Lucius -i m cognoscere virtus -utis f 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis derivencur: 'aurum', 'caput' . . . 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Timeo Danaos et dona ferences" (Vergilius, Aeneis 
II 49) , "Homo sum, humani nihil a me alienum puro" (Terencius, Heautontimorumenos 77) , 
"Quot capita, tot sencenciae" (Terencius, Phormio 454). 
Suncne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capiculi contineantur? ► Quaere ea. 
differre = non similis esse hic sg : Tarquinius ille sg : Servius 
punire exsilium -i n = locus extra patriam in + ace -­sub + ab! sub hoc rege = temporibus huius regis hostilis -e < hostis hi pi: improbi reges illi pi : boni reges contemnere tt déspicere tristis -e tt laetus illiistris -e = qui in honore est 
CAPITVLVM SEXTVM 
REGNVM FVNESTVM (I) 
Post Servium Tullium regnar in urbe Tarqui­
nius Superbus, septimus réx Romae. A Serviò 
Tarquinius longé differt: hic réx apud civés est 
in odio, ille autem in honore erat; hic bonos ci-
vés aut interficit aut punir aut in exsilium mittit 5 
sine causa, ille vero omnés civés cura.bar; boni 
civés igitur hunc régem timent, sed illum régem 
diligebanr et laudabant. Eriam familiae Servii et 
Tarquinii longé differunt inter sé: familia huius 
régis improba est, sed familia illius régis proba 1 O 
erat; sub hoc rége Roma est urbs hostilis acque 
maesta, sub illo autem tuta acque tranquilla erat. 
Boni et improbi régés longé differunt inter sé: hi 
scelera parane, illi beneficia danr; senatòrés hos 
régés contemnunt, at illos monent et iuvant. Ira- 1 5 
que fama horum régum tristis est, illorum vero 
illustris. Sub his régibus bella multa sunt, sub 
illis autem pax. 
In urbibus et in agris propinquis Tarquinius 
20 praedam saepe faciebat atque magnam pecu­
niam rapiebat. Itaque rex multa et pretiosa dona 
familiae suae dabat, non solum Tulliae -Tullia, 
filia regis Servii Tullii, uxor Tarquinii erat-, sed 
etiam liberis suis. Quae dona Tarquinius Tulliae 
25 dabat? Tarquinius orna.menta aurea huic dabat. 
Quae dona dabat rex liberis suis? His quoque 
Tarquinius pulchra dona dabat: filiae vestes da­
bat, filio autem equos. Etiam arma multa Tar­
quinius huic dabat, illi autem -filiae- non arma, 
30 sed orna.menta. Num servis ancillisque quoque 
Tarquinius dona dabat? Minime, illis Tarqui­
nius nulla dona dabat. Et quid dabat rex populo 
Romano? Rex nulla dona populo dabat! 
Cives igitur maesti erant, nam Tarquinius ne-
35 que ludos neque certa.mina populo dabat, sed 
labores tantum imponebat atque in operibus 
urbis cives semper tenebat. Is igitur neque inter 
Romanos neque inter hostes gratus erat. 
Regnum Funestum 99 
propinquus -a -um = qui prope est 
praeda -ae/ 
pecunia -ae f vestis -is f 
equus -i m servus -i m ancilla -ae f = serva im-pònere gratus -a -um = quem omnes amant 
1 00 Capitulum V1 
Rem tene! 
1. Estne Servius Tullius an Tarquinius Superbus? 
Exemplum: In magno honòre erat: Servius Tullius . 
a. Non est in odiò: ________ _ 
b. Cives eum non diligunt neque laudant: ________ _ 
c. Cives eum non timent: ________ _ 
d. Sub eò Roma non est urbs tranquilla: ________ _ 
e. Familia eius non est iusta: ________ _ 
2. Quid non convenit? 
a. Boni reges : b. Improbi reges : 
□ dves curant. 
D famam tristem habent. 
D scelera parant. 
D beneficia praestant. 
□ dves curant. 
□ pacem faciunt. 
D famam illustrem habent. 
D dves in exsilium mittunt. 
□ cum senatòribus regnant. 
□ senatòres contemnunt. 
3. Qui titulus convenit? (iinus tantum titulus rectus est! ) 
a. Tarquinius Superbus, improbus rex, urbem Romarn curbat. Romani maesti hunc impro­
bum regem timent. Hic enim praedarn et peciiniarn dolo aut scelere quaerit neque populum 
Romanum ciirat. Etiarn farnilia regis improba est: Tarquinius multa beneficia liberis et uxori 
dat, populo autem arduos labores imponit. 
□ lmprobus Tarquinius in tota Italia regnat. 
D Rex perversus praedam cupit et officium neglegit. 
D Rex dves Ròmanòs et familiam suam terret. 
b . Sub Servio rege cives Romani vitarn beatarnagebant, narn urbs tiita erat. Rex enim offi­
cia sua numquarn neglegebat, Romanis semper auxilium ferebat eosque diligenter ciira­
bat. Familia illius regis proba erat. ltaque, niillus civis , dum Servius regnat, scelera parat. 
D Rex bonus familiam et patriam curar. 
D Cives laeti sunt. 
□ Sub rege iustò pax in urbe est. 
Vocabula disce! 
4. Verba idem ac contrarium signifìcantia quiere: 
a. ______ est tempus sine bello; si nullum est bellum, urbs non est _____ _ 
sed tranquilla. 
Regnum Funescum 1 O 1 
b. Cives reges aut laudant aut _____ : si rex est improbus cives eum _____ _ 
at rex ______ semper in honore est. Fama bonorum regum non _____ _ 
sed illiistris est. 
c. Sub Tarquinio populus Romanus semper in laboribus erat, ergo niillum _____ _ 
in urbe erat, neque ludos neque certa.mina publica rex dabat. 
5. Coniunge vocabula: 
fama 
� 
magnum 
ager pretiosum 
donum gratus 
ornamentum illiistris 
certa.men propinquus 
homo aureum 
urbs turbata 
6. Imple sententias: ___________________ _ faciunt / differunt / mittunt / dabat / impònunt 
a. Tarquinius multas divitias ex urbibus propinquis rapiebat, itaque is multa dona 
familiae suae ------
b. Senatores atque réges homines perversos in exsilium non sine causa ______ _ 
c. Boni et mali cives longé inter se _______ , nam hi dolos parant, illi autem 
patriam ciirant. 
d. Milites in bello urbes capiunt atque in iis praedam _____ _ 
e. Magistri severi labores magnos suis discipulis ______ _ 
Ecce lingua! 
7. Responso dato interrogatum scribe: 
a. Tarquinius régnat in urbe post Servium Tullium. 
�Q ... u�z�·s�ri'""'ig,...n=a=t�z�·n�u�r�b�e....,p�o�s�t�S�er�v�i=u�m�Ti=u=ll�iu�m� _________ ? 
b. Quia bonos cives necat aut piinit aut in exsilium mittit. 
;, -------------------------
e. In propinquis agris Tarquinius praedam faciebat. 
;, -------------------------
d. Minime, sub Tarquinio Roma turbata est. 
;, -------------------------
e. Rex familiae suae peciiniam dat. 
;, -------------------------
f. Rex liberis suis multa dona dabat. 
;, -------------------------
I 02 Capitulum VI 
8. Quid magis convenit? 
a. Inter cives erat in odiò . . . 
O hunc regem 0 hic rex O hi reges 
b. Tarquinius fmum filium habet. Rex multa arma atque equòs . . . 
O is dat O hic dat O ei dat 
c. Senatòres monent atque adiuvant . . . 
O hos reges O hoc rege O horum regum 
d. Improbi reges scelera parant, itaque tristis est fama . . . 
O illi O illius O illorum 
e. Roma erat urbs turbata atque maesta . . . 
O sub ille rex O sub ilio rege O sub illum regem 
f. Boni cives bonum regem non timent, sed . . . 
O illum laudant O illius laudant O ilio laudant 
g. Rex Servius cives custòdiebat, itaque cives . . . 
O hos diligunt O hunc diligunt O hic diligunt 
9. Scribe pliiralem aut singularem: 
a. Hic civis est in odiò: hi cives sunt in odio 
b. Ille rex improbus est: 
c. Fama illorum bellorum tristis est: 
d. Nomen huius familiae gratum est: 
e. Tarquinius beneficium huic dabat: 
f. Pater illius feminae saevus est: 
g. Sub hoc rege bellum magnum est: 
10. Quid dat cui? 
Cui? I Quibus? 
{uxor sua) : 
(filia sua) : 
Tarquinius (filius suus) : 
(familia sua) : '{g.miliae suae 
� 
(populi vicini): 
(populus Romanus) : 
a. Tarquinius fàmiliae suae pretiosa dona dat 
Quid? 
nullam pacem 
nullum otium 
pulchra vestimenta 
equos et arma 
ornamenta aurea 
pretiosa dona 
dat. 
b. ______________________ _ 
c. ---------------------------------
d. _______________________________ _ 
e. --------------------------------­
f. --------------------------------
REGNVM FVNESTVM (Il) 
Tarquinius Gabios, urbem propinquam, saepe 
40 oppugnabat, sed Gabini, viri bellicosi, forti­
ter resistebant. Tunc iratus rex dolum parar et 
Sextum Tarquinium filium ad Gabinos mittit. 
Ante nobiles Gabinos Sextus patrem falso accii­
sat, inimicitias cum ilio simular atque auxilium 
45 petit: «lam Tarquinius liberos suos, ut antea se­
natores et bonos cives, acriter punir. Ille nova 
scelera parar contra familiam suam! Ab illa urbe 
saeva fugio, per totum Latium erro, hospitium 
in hac urbe quaero». 
50 Primum senatores Sextum Tarquinium contem­
nunt eique hospitium negant. Postea vero ille 
auxilium in bello contra Romanos iis promittit. 
Hoc movet animos Gabinorum qui illum comi­
ter in urbem accipiunt. 
Regnum Fùnescum 1 03 
GabiI -orum m pi 
acriter B comiter, bono animo ab= a ego fugio ... erro ... quaero totus -a -um : omnis -e 
inimicitia -ae f hospitium -I n postea B antea 
104 Capitulum VI 
vehementer adv = maximè 
alacer -cris -ere 
= laetus et diligèns prosperus -a -um = fèl:ix funestus -a -um B prosperus fallere = vèrum non dicere 
tradere < tra(ns)-dare 
Tunc Sextus Tarquinius multas am1C1t1as inter 5 5 
nobiles et milites Gabinos parat. Quomodo Tar­
quinius, vir peregrinus et antea inimicus, ami­
citiam parat? ls Gabinos falso laudat, Romanos 
autem, inimicos Gabinorum, vehementer des­
picit: «In illa urbe Roma cives maesti sunt, nam 60 
superbiam regis timent. Nullus locus illius urbis 
est tutus! Sed haec urbs tranquilla est. In ha.e 
urbe cives alacres sunt. Hanc urbem prosperam 
diligo, illam vero funestam Romam max:ime 
contemno!», dicebat ille, et pulchris verbis Ga- 65 
binos fallebat. 
ltaque brevi tempore Gabini magnam potesta­
tem Sexto Tarquinio dant eumque ducem belli 
faciunt. At Sextus Tarquinius imperium saeve 
exercet atque omnes nobiles Gabinorum inter- 70 
ficit, punit, in exsilium mittit atque, cum nullus 
erat iam sena.tor aut nobilis inter Gabinos, totam 
urbem Gabios Tarquinio Superbo, patri suo, tra-
dir. Tarquinius Superbus igitur Gabinos non ar-
mis, non bello, sed dolo vincit. 75 
Rem tene! 
11. Responde ad interrogata: 
a. Ex qua urbe fugit Sextus Tarquinius? 
Regnum Funestum 105 
b. Num vera est inimicitia inter Sextum Tarquinium et patrem eius? 
c. Cur Gabini Sexto Tarquinio hospitium dant? 
d. Quomodo fallebat Gabinos Sextus Tarquinius? 
e. Cui tràdit Sextus Tarquinius potestàtem Gabinorum? 
12. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. Tarquinius Superbus ad patriam Gabinòrum venit. 
b. Sextus a patre saevo fugit. 
c. Sextus auxilium contra Romanos accipit. 
d. Romani regem timent quia is superbus est. 
e. Sextus Tarquinius dolo urbem Gabinorum capit. 
13. In ordinem has sententias redige: 
_ a. 1am Tarquinius Superbus potestatem Gabinorum habet. 
b. Bellicosi Gabini fortiter resistunt. 
_ c. Gabini Sexto potestatem tradunt. 
_ d. Sextus auxilium contra Romanos Gabinis pròmittit eorumque animos movet. 
_l__ e. Tarquinius Superbus saepe Gabios oppugnat. 
_ f. Sextus inter Gabinos hospitium quaerit, sed Gabini id negant. 
_ g. Sextus fallit Gabinos atque imperium eorum regi Tarquinio dat. 
Vocabula disce! 
14. Quid occultat pronomen? 
a. Filius regis Gabinis id promittit: auxilium contra Romdnos 
b. Gabini Sexto Tarquinio id negant: 
c. Sextus Tarquinius eam simulat ante Gabinos: _____________ _ 
d. Gabini eam Sexto Tarquinio tradunt: 
e. Omnes Gabini eam cognoscunt: 
15. Quid minus convenit? (unum responsum falsum est) 
a. oppugnare: comiter / fortiter / acriter / saepe 
b. contemnere: maxime / acriter / longe / vehementer 
c. differre: vehementer / longe / maxime / acriter 
d. punire: saepe / comiter / acriter / vehementer 
e. accusare: acriter / vehementer I fortiter / longe 
106 Capitulum VI 
16. Verba idem ac contrarium significantia quaere in lectione: 
Verba idem signifìcantia Verba contrarium signifìcantia 
fortiter = Vere B 
omnis = contemnunt B 
diligemes = amicitia B 
ma:x:ime = antea B 
imperium = prospera B 
Ecce lingua! 
17. Quod verbum magis convenit? 
a. Rex improbus nullam pecuniam populo Romano ... 
D memorat D dat D est 
b. Gabini magnam potestatem Sextò Tarquinio ... 
□ era.dune □ recusant □ diligunt 
c. Rex nova scelera contra familiam ... 
D parat D recusat D movet 
d. Sextus Tarquinius auxilium contra Romanòs Gabinis ... 
D contemnit D laudat D pròmittit 
18. Scribe casum dativum horum pronominum: 
huic (sg) I his (pl) I illi (sg) I illis(pl) 
«Sextus Tarquinius ad Gabinòs venie, sed Gabini ill __ [Sextò] hospitium negane. Tunc 
Sextus cònsilia patris ill_ [Gabinis] ostendit acque Gabini h_ [Sextò] domicilium in urbe 
dant. Sextus Tarquinius cives Gabinòs eòrumque urbem ma:x:ime laudat acque ill_ [Ga­
binis] pretiòsa dona dat. 1am Gabini h_ [Sextò] amicitiam suam dant, nam eum diligunt. 
Sexcus Tarquinius h_ [Gabinis] auxilium contra Romanòs pròmittit acque Gabini ill __ 
[Sextò] magnam potestatem tra.dune». 
19. Scribe genus femininum pronominis 'ille'/ 'hic': 
a. In ____ urbe Sexcus Tarquinius laetus est, sed in ____ erat tristis. 
b. Cives ____ urbium semper in operibus erant, sed in urbibus cives ludos et 
certa.mina saepe spectant. 
c. Nòmen ____ urbis nunc est Paris, sed antea erat LO.tetia. 
d. ____ est magistra linguae Latinae, ____ autem est magistra linguae Graecae. 
e. Inter villas quae in campò sunt et quae sunt in oppidò multae sunt 
differentiae. 
f. Quis erat rex ____ urbis antiquae nomine Albae Longae? 
Regnum Funestum 107 
20. Pro vocabulis significatis scribe pronomen 'ille' /'illa' : 
a. Gabini Sextò potestatem tradunt = !lii Sexto potestdtem trddunt 
b. Tarquinius saepe Gabinos oppugnabat 
c. Rex Sextum Tarquinium ad Gabiòs mittit 
d. Verba Sexti animòs Gabinorum movent = ----------------
e. Rex fìliae suae vestimenta pulchra dat = ----------------
f. Sextus imperium Tarquinio Superbo tradit = _______________ _ 
1 08 Capiculum VI 
anguis -is m l/ anxms -a -um dè + ab! è= ex (+ ab[) èicere = foras iacere 
vatès -is m l/ Pythia -ae/ certus -a -um = verus consilia deorum = quod dii in animo habent 
REGNVM FVNESTVM (III) 
Paulo post dii inmorcales prodigium terribile regi 
Tarquinio mittunt: dum is in regia est, anguis 
ferox de columna cadit acque magno terrore om-
nes fugiunt! Servi Tarquinii eam statim capiunt 
acque e regia eiciunt, sed rex anxius de illo prodi- 80 
gio saepe cogitabat: «Est signum deorum», dice-
bar Tarquinius liberis acque uxori . Sed quid illud 
prodigium significabat? Neque vates neque sacer­
dotes responsum certum regi dabant! ltaque ille 
filios suos ad oraculum Delphicum mitcie -ora- 8 5 
culum est locus ubi homines consilia deorum 
interrogane. In oraculo Delphico Pychia habitat. 
Haec est femina sacerdos quae consilia deorum 
cognoscit eaque viris feminisque nuntiat. Itaque 
fama huius feminae illustris est. 90 
Filii Tarquinii ad Graeciam non soli nav1gant, 
nam rex Tarquinius Iunium Brutum comitem 
eis dar. Brutus a filiis Tarquinii longe differe­
bar, nam ille erat iuvenis pius, hi vero scelerati 
95 erant acque mendaces. Brutus igitur regem Tar­
quinium eiusque familiam vehementer contem­
nebat, nam dolos et scelera eorum cognoscebat, 
sed stultitiam simula.bar et coniurationem contra 
eos para.bar. Dum ad oraculum navigane, Brutus 
1 00 baculum aureum sub vestimentis occultar. Hoc 
donum Brutus deo Apollini fert et in templo 
eius in oppido Delphis clam relinquit. 
In ora.culo Delphico filii Tarquinii de prodigio 
anguis Pythiam primum interrogane atque illa 
1 05 hoc responsum iuvenibus dar: «Magnum malum 
in regia Tarquinii est». Deinde ii, cupidi gloriae, 
de futuro rege Romanorum quoque interrogane 
et Pyrhia sic respondet: «Osculum date ma.cri ac­
que regnum Romanum accipite!». Iam in urbe 1 1 0 Roma filii Tarquinii primum responsum Pyrhiae 
patri nuntiant, deinde matrem quaerunt eique 
osculum dant. Brutus autem simular, ad terram 
cadit et osculum ei dar: terra enim est mater om­
nium hominum. 
Regnum Funestum 109 
lunius Brutus comes f:iliòrum Tarquinii est comes -itis mlf ei : Sextò pius -a -um B sceleratus mendax -acis stultitia -ae f B ingenium baculum -i n fert sg, ferunt pi < ferre = portare 
clam adv malum -i n = factum funestum, improbum futurus -a -um 
òsculum -i n ea : terra 
11 O Capirulum VI 
Rem tene! 
21. Personas describe: 
«lunius Brurus et filii Tarquinii longe differunt inter se! » 
lunius est: ______________________________ _ 
Filii Tarquinii autem sunt: ________________________ _ 
22. Quis hoc dicit? 
Exemplum: «O Apollo, hoc baculum aureum in templo tuo relinquo!»: lunius Brutus 
a. «Quis est fucurus rex Romae?»: _____ _ 
b. «Comes sum filiorum Tarquinii. Illi sunt iuvenes scelerati acque mendaces, sed ego srul-
titiam simulo et coniuratiònem contra Tarquiniòs parò»: _____ _ 
c. «Salve, mater! Veni! Osculum meum accipe! »: _____ _ 
d. «Vaces acque sacerdoces, venite ex coca Italia! Quid hoc signum significar?»: 
e. «Prodigium terribile regi Tarquinio mittimus quia est vir superbus»: _____ _ 
f. «Hoc est meum responsum de futuro rege Romanorum . . . »: _____ _ 
23. Responsum elige: 
a. lunius Brucus ante familiam regis ... 
D superbiam regis commemorat. 
D amicitias instituit. 
D srulcitiam simular. 
b. Rex Tarquinius filiis suis dac lunium Brutum ... 
D ducem belli. 
D comicem. 
D vatem et sacerdòtem. 
c. Dii in regiam Tarquinii anguem mittunt: 
D est cònsilium deorum. 
□ est donum deorum. 
D est signum deorum. 
d. Omnes fugiunt percerrici e regia, nam anguis facie ... 
D magnum terròrem. 
D magnum gaudium. 
D magnam superbiam. 
e. Filii Tarquinii et lunius Brurus respònsum Pychiae de futuro rege Romanòrum 
audiunt, icaque iuvenes macri dant. .. 
D potescacem. 
D òsculum. 
D donum pretiòsum. 
Vocabula disce! 
24. Qualis est? 
a. Omnes eum amane: grdtus 
b. AJios saepe fallir: _____ _ 
c. Non est tranquilla: _____ _ 
d. Non habet multos annos: _____ _ 
e. Patriam et familiam vehementer curar: ------
f. Scelera parar: _____ _ 
25. Qui sunt? 
a. li consilia regi danr = sendtores 
b. li signa deorum explicant = _______ _ 
Regnum Fiinestum 111 
c. Femina Graeca quae signa deorum bene cognoscit = _______ _ 
d. Oppidum Romae propinquum ubi Sexrus Tarquinius scelera parar = ______ _ 
e. Stultitiam simular atque ad terram cadit = _______ _ 
f. In illo loco homines consilia deorum interrogane = _______ _ 
26. Quae praepositiones ablativum postulant? Quae autem acciisativum? Scribe eas in tabu­
la, dein exempla conscribe. 
a/ab, ad, ante, apud, circa, contra, cum, de, e/ex, extra, in, inrer, per, post, pro, sine, sub 
Ablativus Accusativus Exempla 
1 1 2 Capitulum VI 
27. lmaginem describe: 
Pythia perterrirus 
templum terribilis 
oraculum interrogare 
sacerdos dare 
responsum accipere 
deus ille 
prodigium hic 
Ecce lingua 
28. Quid magis convenit? 
a. matrem / matri 
Filii Tarquinii statim ____ osculum dant: ii vèro ____ non amant, sed gloriam. 
b. patrem / patri 
Filii primum ____ quaerunt; deinde ii responsum Pythiae ____ nuntiant. 
c. regem / regi 
Multi sacerdotes et vatés ad ____ veniunt, sed nullus eorum responsum certum 
____ dat. 
d. uxorem I uxori 
Tarquinius Superbus ____ multum amabat. 1s enim aurea ornamenta ___ _ 
dabat! 
e. Apollinem / Apollini 
lunius Brurus ____ in templo colit. 1s enim pius erat acque baculum aureum 
____ dat. 
29. Adde terminationes: 
«Brutus et filii Tarquinii inter sé longé differébant. Ill __ vir probus erat, h __ autem 
multa scelera facièbant. Familia ill __ iusta et pia erat, at pater h __ viri non solum 
audax, sed etiam improbus erat. Tarquinii enim dolum Gabinis parant, ill __ auxilium 
dant et amicitiam simulant. Briitus cum h __ [Tarquinii] ad Graeciam navigar. H __ 
responsum deorum in oraculo quaerunt . Pythia h __ responsum de prodigio dar: "Mag­
num malum in regia sè occultar"» . 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Casus dativus (cui? , quibus?) 
• Tarquinius multa dona suae familiae dat. 
Regnum Funestum 113 
• Rex liberis suis multa dona dat: fìliae vestimenta pulchra dat; fìlio autem dat equos et arma. 
• Etiam uxori suae Tarquinius dona dat: ei dat ornamenta pretiosa. 
• Filii Tarquinii responsum patri dant, matri autem osculum. 
I declinatio 
Familiae, filiae 
= dativus fem sg 
II declinatio 
Filio, populo 
= dativus masc et neut sg 
III declinatio 
Uxori, matri, patri 
= dativus sg 
Familiis, filiis 
= dativus fem pl 
Liberis, servis (non est discrimen in genere) 
= dativus masc et neut pl (pluralis in capituloVII) 
• Rex populum suum non amat, nam niillum otium ei dat. Nec servis suis otium dat. lis 
labores semper mandat. 
Pronomen III personae 
ei = dativus sg m, f, n 
iis = dativus pl m, f, n 
(non est discrimen in genere) 
MEMORANDVM Il: Pronomen 'is' 
Singularis Pluralis 
m f n m f 
Nom is ea id ii eae 
Ace eum eam id eos eas 
Gen eius eorum earum 
Dat ei llS iis 
Abl eo ea eo iis iis 
MEMORANDVM lii: Adverbia (altera pars) 
n 
ea 
ea 
eorum 
iis 
llS 
• In lingua Latina alia adverbia desinunt in -e (repente, saeve, maxime, bene . . . ), alia desinunt in -o 
(cito, subito . . . ) , multa quoque desinunt in -ter (vehementer, fortiter, dcriter, ferociter, comiter . . . ) 
114 Capitulum VI 
MEMORANDVM IV: Pronomina demonstrativa 'hic' , 'ille' (prima pars) 
• In lingua Latina sunt tria pronomina demonstrativa, quorum in hoc capiculo duo sunt: hic 
et ille. Pronomina demonstrativa habent tria genera (masculinum, femininum, neutrum) ; 
duos numeros (singularem et pluralem) et quinque casus (non habent vocativum). 
• Femininum: 
- Singulare: 
Haec femina pulchra est. Femina habet hanc villam. Nomen huius feminae est Tanaquil. 
Huic feminae Tarquinius multa dona dat. Cum hac femina Tarquinius habitat. 
Illa urbs non est Roma. Sextus Tarquinius ad illam urbem ambulat. Rex illius urbis est pro­
bus. Illi urbi Tarquinius divitias portat. In illa urbe cives sum laeti. 
- Plurale: Hae feminae non sum Romanae. Has feminas nullus in urbe cognoscit. Urbs harum femi-
narum non est propinqua. His feminis Romani auxilium dant. Cum his feminis nulli sunt 
servi. 
Illae feminae ubi sum? Rex illas feminas quaerit. Domicilium illarum feminarum ubi est? 
Illis feminis Romani auxilium dam. Sine illis feminis urbs maesta est. 
• Masculinum: 
- Singulare: 
Hic civis perterrirus est. Rex hunc civem punit. Exsilium huius civis triste est. Huic dvi rex 
magnum malum dat. Urbs sine hoc cive tristis est. 
Ille est filius Tarquinii. Populus Romanus illum non diligit. Nomen illius non est gracum in­
rer cives. Illi pater lunium Brutum tamquam comitem dar. lunius Brurus cum ilio ad Grae­
ciam navigar. 
- Plurale: Hi sunt iuvenes Romani. Pythia hos iuvenes audit. Rogatum horum iuvenum difficile est. 
Pythia his responsum incertum dat. Cum his alii iuvenes navigane. 
Illi non sunt iuvenes Romani. Ante illos Sextus et Brutus navigane. Navis illorum est gravis. 
Illis non dant donum iuvenes. Ab illis cito discedum. 
• Neutrum: 
- Singulare: 
Hoc responsum Pythiae non est certum. Sextus Tarquinius hoc responsum non intellegit. 
Verba huius responsi sunt obscura. Huic responso Tarquinius nullam signifìcationem dat. 
In hoc responso est mysterium. 
Illud prodigium omnes terree. Vates non imelligum illud prodigium. Signifìcatio illius pro­
digii est obscura. Illi prodigio vates nullam signifìcationem dant. In ilio prodigio mysrerium 
magnum se occultar. 
- Plurale: vide exempla in capitulo VII. 
Sdsne? 
Dé vita urbana . 
In hiscoria Romana cres aecacés sunc: aetas regum, aetas rei 
publicae, aetas Caesarum. Nunc de vita, quam Romani ae­
rate Caesarum agunt, sermo est. Vita urbana et vita rustica 
longe differunt inter se. Agricolae et pastores vitam rus­
ticam vivum et agrum colunc sive pecora curane -pecora 
sunt ovés, bovés et aliae bestiae agrestes. Vita rustica dura 
et aspera est, urbana autem magis commoda acque sine 
tanto labore, sed negotiosa: Romani qui vitam urbanam 
agunt multa negotia habenc! 
Mane enim patroni cliemes domum acc1pmnt: clientés 
sunt liberti, id est, olim servi, qui patronos salutane acque 
auxilium ab iis petunt. Patroni sunc nobiles Romani. Post 
salutationem patroni in forum conveniunc acque alia ne­
Regnum Funestum 115 
'Labor omnia vicit improbus' 
Vergilius, Georgicae I, 145 
gotia, publica et privata, expedium. Prope forum est basilica: Romani in basilicam venium, 
si iudicés eos in ius vocant. Senatores autem curiam imram, ubi dé bello et pace disputane. 
Conspectus Romae imperidlis, Oreste Betti, 1906. Fondazione Cariplo, Mediolani 
Plébs autem neque negotia expedit in foro ne­
que curiam imrat, sed alia officia habet. Multi 
plebeii tabernarii sum, id est, tabernam habent, 
in qua libros, orna.menta, cibos vendunc. Ta­
bernae sunt in insulis: insulae sunt alta aedificia 
ubi habitat plebs urbana. Non una familia, sed 
multae familiae in insulis habitant, nam in una 
insula domicilia multa sunt. 
I 1 6 Capitulum VI 
Vesperi vero et nobiles et plebeii otium agunc in 
balneis. Balnea sive thermae sune magna et ampia 
aedifìcia ubi dves ludune acque corpus exercene 
et lavane. Sunc aquae frigidae (frigidarium), ca­
lidae (caldarium) et cepidae (tepidarium) . Etiam 
palaestra in chermis est. In balneis est quoque 
apodytérium, ubi cives vestes deponune. Quomo­
do Romani aquas calidas faciu ne? Sub balneis est 
hypocaustum: hypocausto Romani aquas , quae frigidae sune, calidas faciune. 
Cives in thermis non solum corpus curane -multi 
enim capillos ibi tondene et unguenea accipiune­
sed etiam negotia agune, libros legune et collo­
quia cum familiaribus habene. In thermis igitu r 
Romanis est otium ac negotium! ltaque nullum 
est sileneium in balneis , sed variu s et magnus cla­
mor qui undique sonat! 
caldarium 
Thermae Caracalfae 
Lawrence Alma-Tadema, 1 899 
frigidarium 
tepidarium 
hypocaustum 
apodyterium 
Regnum Funesrum 1 1 7 
Vocabula VI 
LECTIO I septimus -a -um potestas -atis / Delphi -orum m pi 
ancilla -ae / servus -i m prosperus -a -um Delphicus -a -um 
aut tristis -e saeve e/ex 
causa -ae/ vestis -is/ Sextus Tarquinius eicere 
contemnere -i m ferre 
differre LECTIO II sub futurus -a -um 
equus -i m ab/a superbia -ae / ille illa illud 
exsilium -i n acriter totus -a -um inmortà.lis -e 
gratus -a -um alacer -cris -ere tradere malum -i n 
hic haec hoc antea ut mendax -acis 
hostilis -e auxilium -i n vehementer nuntiare 
ille illa illud comiter oraculum -i 
illustris -e fallere LECTIO III osculum -i n 
imponere fortiter anguis -is mlf pius -a -um 
m fugere anxius -a -um Pychia -ae/ 
labor -is m fùnestus -a -um baculum -i n responsum -i n 
longe Gabii -orum m pi certus -a -um sceleratus -a -um 
pecunia -ae / Gabinus -a -um clam significare 
praeda -ae/ hospitium -i n columna -ae / stultitia -ae / 
pretiosus -a -um inimicitia -ae / comes -itis mlf terror -oris m 
propinquus -a -um Latium -i n consilium -i n vates -is mlf 
punire negare de 
saepe postea 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'punire' , 'equus' , 'labor' , 
' ' servus . . . 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Montes auri promittere" , "Amicitia nisi in bonis 
esse non potesc" , "Obsequium amicos, veritas odium parie" (Terentius, Andria 68) , ''Amicus 
omnibus, amicus nemini" . 
Suntne alia 'aurea dictà quibus vocabula huius capituiI contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM SEPTIMVM 
cupide < cupidus postulare = rogare 
Ardeae loc = in oppido Ardea Roma abl = ex urbe Roma Ardeam ace = in oppidum Ardeam genus -ens n circum + ace = circa 
cibus -i m per-venire postulare = vehementer rogare 
FINIS REGNI (I) 
Tarquinius Superbus, septimus rex Romae, mul-
ta magnaque bella in toto Lario gerebat. Is enim 
divitias cupide quaerebat, nam in urbe Roma 
nova opera semper erant eaque magnam pecu­
niam postulabant. Illo tempore Ardea erat urbs 5 
Romae propinqua atque divitiarum plena. Ru-
tuli Ardeae habitabant. Tarquinius igitur Roma 
Ardeam it et in Rutulos bellum facit per obsi­
dionem: 'obsidio' est genus belli; in obsidione 
milites non armis pugnant, sed vallum et fossam 1 0 
circum oppidum inimicum faciunt, itaque ne-
que cibus neque aqua ad oppidum perveniunt 
et brevi tempore cives potestatem urbis duci 
hostium sine pugna rradunr omnesque divitias 
militibus dant. At longa erat obsidio Ardeae et 1 5 
milites saepe otium agebant in conviviis. 
Ecce Sextus Tarquinius, fi:lius regis, cum Colla­
rino aliisque iuvenibus Romanis convivium ce­
lebrar. Sermo erat de uxoribus et Collatinus Lu-
20 cretiam,uxorem suam, maxime lauda.bar: «Illa 
omnes virtutes habet neque minus pulchra est 
quam proba». Sextus Tarquinius autem Colla­
tinum ridebat: «Nulla femina tot virtutes habet! ». 
Is enim non solum uxorem suam, sed omnes fe-
25 minas contemnebat! Tunc iuvenes ad certa.men 
veniunt, equos ascendunt, Ardea discedunt et 
primum Romam eunt, deinde Collatiam, ubi 
uxores suas subito invisunt. Certe Lucretia, uxor 
Collarini, ab uxore Sexri Tarquinii longe diffe-
30 rebat: dum hanc in convivio inveniunt, illam 
-Lucretiam- in cubiculo vident; haec vinum bi­
bebat, illa autem lanam faciebat; cum ha.e viri 
alieni erant, cum illa vero ancillae. Collatinus 
igitur, vir Lucretiae, laetus erat; Sextus Tarqui-
3 5 nius autem, vir illius feminae improbae, plenus 
invidiae erat! 
Finis regni 1 1 9 
convivium -i n 
serm6 -onis m tot indecl = tam multi -ae -a contemnere B laudare invisere = in domicilium amicorum venire certe adv < certus in-venire hanc: uxor S. Tarquinii illam : uxor T. Collarini 
120 Capitulum VII 
Rem tene! 
1. Estne uxor Sexti Tarquinii an uxor Collatini? 
a. Vinum bibit: _______ _ 
b. Vir eius filius regis est: _______ _ 
c. Lanam facit: --------
d. Officia domestica non neglegit: _______ _ 
e. Otium agit in convivio: _______ _ 
f. Multas virtiites habet: --------
g. Viros alienos ad convivium vocat: _______ _ 
h. Ancillae apud eam sunt: ______ _ 
i. In cubiculo manet: --------
2. Responde ad interrogata: 
a. Cur rex Tarquinius cupidus peciiniae est? 
b. Ubi habitant Rutuli? 
c. Num milites in obsidione armis pugnant? 
d. Sextus Tarquinius convivium celebrat. Qui sunt in convivio? 
e. Quo iuvenes eunt? Cur? 
f. Quae sunt virtutes optimae feminae -secundum Romanos antiquos? 
g. Suntne virtutes Larentiae optimae etiam nostris temporibus? 
3. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana: 
a. Rutuli Romae habitabant. 
b. Ardeae neque aqua neque cibus erat. 
c. Romani Rutulos in obsidione Ardeae vincunt. 
d. In convivio Collatinus uxorem Sexti Tarquinii laudabat. 
e. Uxor Collatini vinum bibebat et cum viris alienis erat. 
f. In convivio sermo inter Collatinum et filium regis de bello erat. 
Vocabula disce! 
4. Coniunge vocabula. Postea imple sententias: 
bellum facit 
otium venit 
convivium agunt 
lanam ascendit 
ad certimen parat 
equum gerit 
a. Tarquinius Superbus in populos vicinos saepe 
b. Multi iuvenes Romani, dum bellum faciunt, in conviviis. ---------
c. Sextus Tarquinius iuvenes Romanos ad se vocat et cum iis _________ _ 
d. Collatinus virtiites uxoris Lucretiae memorat atque ____________ _ 
cum Sexto Tarquinio. 
Finis regni 121 
e . Non solum Sextus Tarquinius, sed etiam Collatinus ___________ _ 
f . Lucretia, uxor Collatini, in cubiculo manet atque cum ancillis _______ _ 
5. Indica vocabula quae magis conveniunt: 
fossa I opera / arma / otium / vallum / vinum / pugna / sermo 
Bellum 
Obsidio 
Convivium 
6. Verba idem ac contrarium signifìcantia quaere in lectione: 
Verba idem signifìcantia Verba contrarium signifìcantia 
oppidum = vacua ➔ 
dant = discedunt ➔ 
colloquium = cum ➔ 
pugnabat = iuvenes ➔ 
posrea = contemnunt ➔ 
Ecce lingua! 
7. Quid magis convenit? 
a . Ègeria regi Numae I regem Numam leges sacrorum dabat . 
b . Rex Romae nullum benefìcium civibus I civis dabat . 
c . Duces in bello nullum otium milites I militibus dant . 
d . Lucretia uxorum I uxoribus Romanorum vinum non dabat . 
e . Hersilia civitdtibus I civitdti Latinis pacem dat . 
8. Pronomen aptum elige: 
a . Virtutes huius I haec feminae sunt multae . 
b . In hoc I hdc urbe sunt nunc multi milites . 
c . Hunc I Hanc feminam laudant, illis I illam contemnunt . 
d . Hae I haec femina magnas virtutes, illae I i/la nullas habet . 
e . Hi I haec milites bellum faciunt per obsidionem . 
f. Uxor huius I h i viri Lucretia est . 
9. Compone sententias et locum indica. 
Exemplum: Rutuli, Ardea t : Rutuli Ardeae sunt 
a . Tarquinius, Roma ➔ Ardea 
b . Iuvenes, castra t 
c . Cives, oppidum t 
d . Collatinus et Sextus, Ardea ➔ Roma 
e . Lucretia, Roma i 
Dativus III declinationis 
-i sg 
-ibus pi 
t b . • = U 1 
➔ - = quo 
1 22 Capitulum VII 
nox noctisf 
invidiosus -a -um < in-videre matrona= femina quae maritum et filios habet ignarus -a -um = qui non cognoscit consilium aperire = c. monstrare im-pellere = incitare 
ferociter adv < ferox stuprare = violare ab-ire = discedere 
FINIS REGNI (II) 
Ab illa nocte Sextus Tarquinius uxorem suam ve­
hementer contemnebat atque Lucretiam, uxorem 
Collarini, cupide amabat. 1s igitur Ardea Colla­
tiam venit atque Lucretiam clam invisit: Sexrus 40 
enim, vir scelerarus, invidiosus Collarini et cupi-
dus Lucretiae, cum ea cubare cupiebat. At Lucre-
tia, matrona casta atque ignara eius consilii, cum 
Tarquinium videt, hospitium ei dat -erat enim 
amicus Collarini, filius regis et iuvenis nobilis. 45 
Statim vero Sextus Tarquinius consilium suum 
aperit atque Lucretiam ad adulterium impellit! 
Ea primum Tarquinium recusat, contemnit, for­
titer resistit, sed hic cultrum Lucretiae ostendit 
eamque ferociter terret. Deinde vestimenta per- 50 
territae Lucretiae scindit, lectum indigne occupat 
atque eam stuprat. Perversus Tarquinius Collatia 
abit et Ardeam venit, atque scelus suum Colla.­
tino omnibusque nobilibus Romanis occultar. 
5 5 Maesta et perturbata Lucretia nunnos m1tt1t 
patri et madtò suo Collati:nò. Nunti1 igitur pr1-
mum Romam veniunt, deinde Ardeam -Ardeae 
Collat1nus bellum contra Rutulos gerebat, Ro­
mae autem pater Lucretiae habitabat. H, cum 
60 malum Lucretiae audiunt, statim Collatiam ve­
niunt. Adest iam pater, adsunt quoque Colla­
ti:nus et lunius Brutus, nobilis Romanus. Colla­
ti:nus ad Lucretiam venir eamque salutar: «Satin' 
salve, mea Lucretia?». Tunc illa inter lacrimas: 
65 «Per deos immortales!», clamat, «nullus est iam 
honor uxòr1 tuae. Vest1gia viri alieni, Collati:ne, 
in leccò tuo sunt». Lucretia malum suum maritò 
et patri narrar acque Sextum Tarquinium, Hlium 
regis, accusar. 
Finis regni 123 
perturbacus -a -um +--+ tranquillus 
nùntius -i m ad-est = hic est ad-sunt = hic sunt satin' ? = satis-ne? 
vestigium -i n 
124 Capitulum VII 
Rem tene! 
10. Coniunge sententias: 
a. Sextus Tarquinius Collatiam venit atque . . . 
b. Lucretia Sextum Tarquinium recùsat, nam ... 
c. Tarquinius est vir sceleratus, quia ... 
d. Lucretia marito suo nùntios mittit.. . 
e. Etiam pater Lucretiae adest neque ... 
f. Lucretia malum suum narrat patri et marito ... 
1. nullas virtùtes habet. 
2._ is enim Ardeae bellum gerebat. 
3. ea est matrona casta. 
4._ Tarquinius autem id omnibus occultar. 
5._ is scelus Tarquinii cognoscit. 
6._ Lucretiam ad adulterium impellit. 
11. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. Lucretia hospitium Sexto negat, nam is est vir sceleratus. 
b. Sextus Tarquinius ex castris Collatiam venit. 
c. Collatinus improbus vir est quia uxorem suam contemnit. 
d. Pater et vir Lucretiae per nùntios scelus cognoscunt. 
e. Pater cito Ardea Collatiam venit. 
f. Lucretia regem Tarquinium accùsat. 
12. Quod est argiimentum lectionis Il? 
□ «Collatinus Ardea Collatiam venit et Lucretiam salutat». 
D «Regis filius, vir sceleratus, Lucretiam ad adulterium impellit». 
□ «Collatinus bellum contra Rutulos Ardeae gerebat». 
Vocabula disce! 
13. Quod vocabulum latet? 
a. Ad alienam domum venire et salutare (verbum) : _____ _ 
V F 
b. Silentio, dum nullus nos videt neque audit (adverbium) : _____ _ 
c. Homines alios homines hoc instrùmento necant (nomen) : _____ _ 
d. Amores extra matrimonium (nomen) : _____ _ 
e. Hic est (verbum) : _____ _ 
f. Dum ambulamus, ea in terra facimus (nomen) : _____ _ 
14. Quid magis congruit? 
a. Sextus Tarquinius clam venit = 
O citò venit. 
O nullus civis eum videt. 
b. Is Lucretiam ad adulterium impellit = 
O non cum uxòre sua, sed cum alia femina cubare cupit. 
O turbar animòs Lucretiae. 
c. Sextus Tarquinius Lucretiam stuprat = 
O Lucretia scelus in Tarquinium facit. 
O Tarquinius scelus in Lucretiam facit.d. Nuntii malum nuntiant. 
□ scelus nuntiant. 
□ nuntii mali sunt. 
e. Vestigia viri alieni sunt in lectò. 
O sunt in lectò vestimenta viri alieni. 
O alius vir in lectò cum Lucretia iacebat. 
15. !unge vocabula, deinde sententias scribe. 
adulterium -------mittit 
alienam feminam 
Colla.ria 
contemnit 
a. Tarquinius _____ _ 
b. Lucretia _____ _ 
nuntios 
cultrò 
virum sceleratum 
cupit 
abit 
______ et Ardeam petit. 
et recusat! 
c. Tarquinius, vir sceleratus, ______ _ ____ _, non suam. 
Finis regni 12 5 
d. Lucretia, maesta et perterrita, ______ _ _____ patri et maritò suo. 
e. Filius regis cultro impellit Lucretiam ad adulterium 
Ecce lingua 
16. Emenda errores: (considera formam vocabulorum! ) 
a. Lucretia nuntiòs mittit patri e t mariti 
b. 1am Sextus Ardea est 
c. Milites Romani castris veniunt 
d. Sextus milites scelus occultat 
e. Collatinus citò Collatiae venit 
f. Pater Lucretiae salutar 
g. Nuntii stuprum Collatinum nuntiant 
126 Capirulum VII 
17 . Verba recte coni unge! 
a. feminae >< 
feminam 
b. fortiter 
fortis 
c. indigne 
indignus 
d. numios 
numiare 
e. làcrimae 
lacrimar 
f. certa.men 
certant 
cupiebat 
cupidus 
resistunt 
miles 
Vlf 
occupar 
mittit 
malum 
puella 
cadunt 
instituunt 
nobiles 
18 . Responde ad interrogata: 
a. Tarquinius Lucretiam, uxòrem alienam, cupit. Unde abit Tarquinius? 
Tarquinius Ardea abit 
b. Lucretia Collatiae lanam facit. Quo venit Sexrus Tarquinius? 
c. Lucretia narrat scelus maritò. Unde venit maritus? 
d. Collatinus nuntiòs accipit. Unde veniunt nuntii? 
e. Etiam pater Lucretiae scelus cognòscit. Quo venit? 
Quo? -am ace ➔ • 
Unde? -a ab! • ➔ 
FINIS REGNI (III) 
70 Pater Lucretiae, vehementer perturbatus acque 
Irae plenus, sic da.mar: «Brute et Collarine, no­
biles RomanI, punite illum sceleratum! Tollite 
hanc Infamiam ex mea familia! Reddite honorem 
huic feminae!». Dum is haec postular acque Bru-
75 tus et Collatinus id promittunt et dextras inter 
se dant, Lucretia cultrum clam sumit -eum sub 
vestimentis occulta.bar- acque se necat. 
Lugent omnes, iurant per nomen Lucretiae ac­
que odium aeternum in Tarquinium promit-
80 tunt! Tunc corpus feminae mortuae in forum 
Collatiae ferunt idque civibus ostendunt. Simul 
Brutus scelus SextI TarquiniI multitudinI narrar: 
hoc turbar animos civium eosque ad coniuratio­
nem impellit. Deinde Brutus Colla.ria abit acque 
8 5 Romam venir, uhi scelus SextI TarquiniI civibus 
Romanis narrar eosque contra regem incitar. 
Finis regni 127 
infamia -ae f +--+ honor 
reddere = rursu s dare 
dextras dare 
• • • • 
sub + ab! +--+ super + ace 
lugere 
multitudo -inis f = magnus 
numerus hominum 
1 28 Capitulum VII 
undique = ex omnibus partibus accurrere < ad-currere 
clausus -a -um ( < claudere) +--+ apertus ( < aperire) summus -a -um = maximus Thsculum ace = ad oppidum Thsculum Thsculi: !oc = in oppido Thsculo Thsculo ab!= ab oppido Thsculo via Lati:na = per viam Lati:nam im-pellere +--+ ex-pellere 
Thsculum 
1am omnes cives undique ad regiam accurrunt 
atque Tulliam, uxorem regis, cum liberis suis 
Roma expellunt. Tullia cito agir atque nuntium 
mittit marito suo Tarquinio -is bellum contra 90 
Rurulos Ardeae gerebat. ltaque Tarquinius Ardea 
Romam venir, sed portas urbis clausas invenit: 
Romani regem in exsilium mittunt atque sum­
mam potestatem senatoribus reddunt. Tunc Tar­
quinius Roma fugit et via Latina Tusculum venir 95 
-Tusculi enim filia eius habitabat-, sed paulo 
post Tusculo abit ad Porsennam, regem Etrus­
cum inimicum Romanorum, eumque ad bellum 
contra Romanos impellit. 
Finis regni 129 
Rem tene! 
19. Quis facit quid? 
a. Cum liberis Roma fugir: ______ _ 
b. Animòs Bruti et Collarini mover: ______ _ 
c. Maesta clamar atque culrrum haber: _______ _ 
d. Turbar animòs civium: ___________ _ 
e. Romanis est in odiò: __________ _ 
f Ardeae pugnabat: _______ _ 
g. Dexrras inter se dant et iurant: ___________ _ 
h. Roma Tusculum fugit: _________ _ 
i. Post exsilium regis omnes potestates habent: _____ _ 
20. Quod malum est? 
a. Malum Lucretiae l . _ Rex Porsenna cum Tarquinio bellum contra eòs parar. 
b. Malum Tulliae 2. � Vir alienus in lectò eius iacet eamque stuprar. 
c. Malum Tarquinii 3. _ Filia eius cultrum sumit atque se necat. 
d. Malum Romanòrum 4. _ Is ad urbem venir, sed portae clausae sunt. 
e. Malum patris Lucretiae 5. _ Romani eam cum familia Roma expellunt. 
21. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. Tarquinius cultrum sumit et Lucreriam necat. 
b. Cives Romani coniuratiònem parant. 
c. Tullia et Tarquinius Ardeae habitant cum Rutulis. 
d. Rex Tarquinius Ròmam venir atque in urbem intrat. 
e. Porsenna est Sexti Tarquinii parer et Romanorum amicus. 
Vocabula disce! 
22. Verbum rectum elige: 
a. Feminae Romanae viros Sabinòs atque Romanòs ad pacem�/ expellunt. 
b. Uxor Tarquinii alias feminas ad convivium impellit I expellit. 
c. Lucretia Sextum Tarquinium non impellit I expellir. is enim amicus Collarini erar. 
d. Iunius Brutus multirudinem ad coniuratiònem contra regem impellit I expellit. 
e. Cives Romani Tarquinium Superbum cum familia sua Roma impellunt I expellunt. 
f. Romulus et Remus larrònes ex campò Albano impellebant I expellebant. 
23. Verba idem significantia scribe: 
a. Lucreria narrar scelus indignum: 
b. Iuvenes foedus faciunt: 
c. Magnus numerus hominum: 
d. Media pars urbis: focus media in urbe 
e. Omnes Romani maesti sunt: 
f. Rii.rsus dare: 
1 30 Capitulum VII 
24. Quid significat? 
a. «Tallite hanc infamiam ex meii familia»: 
O Pater Lucretiae honorem suae familiae postula.bar. 
O Pater Lucretiae laems erat nam divitias habebat. 
O Pater Lucretiam contemnit. 
b. «Brums contra superbiam regis cives Romanos incitar». 
O Brutus corpus in forum fert. 
□ Brurus coniurationem contra regem parar. 
O Brutus scelus Sexti: Tarquinii multitudini narrar animosque civium movet. 
c. «Portae urbis clausae sunt». 
O Romani Tarquinium in urbem non accipiunt. 
O Pater Lucretiae corpus ad forum Romae portar. 
O Collatinus per Lucretiam ad portas iurat. 
d. «Brutus et Collatinus dextras inter se dant». 
O Brutus et Collatinus irati sunt atque foedus faciunt contra Tarquinios. 
O Brutus salutar Collatinum atque Lucretiam audit. 
□ Collatinus Bruto scelus narrar. 
Ecce lingua 
25. Verbum rectum elige {'adest' / 'adsunt') : 
a. Nullus servus cum Sexto Tarquinio _____ , nam is Collatiam clam venir. 
b. Nec ancillae cum Lucretia , itaque Sextus Tarquinius eam ad adulterium 
impellit. 
c. Primum pater Lucretiae _____ ; deinde Collatinus et Iunius Brutus ____ _ 
d. Dum pater Lucretiae turbams da.mar, multi nobiles Romani ____ _ 
e. Tullia nuntium mittit Tarquinio regi, nam is non ____ _ 
26. Quid magis congruit? 
a. Romani regi . . . 
O in exsilium mittunt. 
O omnem potestatem negant. 
b. lunius Brutus civibus Romanis . . . 
O scelus Sexti Tarquinii narrar. 
O ad coniurationem incitar. 
c. Collatinus et Brutus Lucretiae . . . 
O memorant honorem. 
O honorem reddunt. 
d. Brutus et Collatinus civibus Romanis . . . 
O corpus Lucretiae ostendunt. 
O ad lacrimas movent. 
e. Iunius Brums senatoribus Romanis . . . 
O contra superbiam regis incitar. 
O maximam potestatem tradir. 
Finis regni 131 
27 . Fabullam narra: Ubi sunt? Unde veniunt? Quo eunt? 
a. Ardea: Ardea, Ardeae, Ardeam 
Tarquinius Ardeam venit atque Ardeae contra Rutulos pugnat. 
Sexrus Tarquinius ___________________________ _ 
Collatinus ___________________________ _ 
Nii.ntiI _______________________________ _ 
b. Roma: Roma, Romae, Romam 
Tarquinius ______________________________ _ 
luvenes -------------------------------­
NuntiI --------------------------------
Brii.tus _______________________________ _ 
Tullia ___________________________ _ 
c. Tiisculum: Tii.sculo, Tii.sculI, Tii.sculum 
Tarquinius ______________________________ _ 
Filia TarquiniI 
Porsenna ______________________________ _ 
lii.nius Brii.tus ____________________________ _ 
d. Collatia: Collatia, Collatiae, Collatiam 
Sextus Tarquinius ____________________________ 
Lucretia --------------------------------
Pater ---------------------------------
Nii.ntiI _______________________________ _ 
28. Emenda errores: (considera formam vocabulorum!) 
a . Brii.tus scelus narrat multitudine. 
b. Tarquinius in Ardea bellum gerebat. 
c. "Tollite haec Infamiam ex mea familia! " 
d. Brii.tus Romam venit et coniii.rati6 parat. 
e. Brii.rus animi Ròmanorum contra superbum regem incitat. 
132 Capiculum VII 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Casus dativus (Cui? Quibus?) 
• Rex liberis suis multa dona dat: filiae vestimenta pulchra dat; fìlio autem dat equos et arma; 
Etiam uxori suae dona dat. Sexcus Tarquinius dat responsum patri et osculum matri, civibus 
autem nihil dat. 
III DECLINATIO 
Uxori, matri, patri 
= Dativus singularis 
(non est discrimen in genere) 
Civibus, senatoribus, militibus 
= Dativus plùralis 
(non est discrimen in genere) 
MEMORANDVM Il: Ubi? Unde? Quo? Qua? 
• In lingua Latina sunt praepositiones quae respondent ad rogata ubi, unde, quo, qua. 
• Ubi? in + ablativus. Exemplum: in via 
• Unde? a/ab, e/ex + ablativus. Exemplum: ab oppido, ex templo 
• Quo? ad, in + accusativus. Exemplum: ad regiam, in ltaliam 
• Qua? per + accusativus. Exemplum: per pontem 
• Si in responso sunt nomina oppidorum, non licet respondere per praepositiones, sed hoc modo: 
• Ubi? Sagunti, Romae (est casus locativus) 
• Unde? Sagunto, Roma (ablativus sine praepositione) 
• Quo? Sagumum, Romam (accùsativus sine praepositione) 
MEMORANDVM III : Pronomina demonstrativa 
• Neutrum plùrale: 
Haec tempia Romana sunt. Tune vides haec tempia? Sacerdotes horum templorum probi 
sunt. Homines flores afferum his templis. In bis templis multi flores sunt. 
Illa tempia Romana sunt. Tì:ine vides illa tempia? Sacerdotes illorum templorum probi sunt. 
Homines flores afferum illis templis. In illis templis multi flores sunt. Singularis Plii.ràlis Singularis Plii.ràlis 
m f n m f n m f n m f n 
Nòm hic haec hoc hi hae haec ille illa illud illi illae illa 
Ace hunc hanc hoc hos has haec illum illam illud illos illas illa Gen huius horum ha.rum horum illius illorum illarum illorum 
Dat huic his his his illi illis illis illis 
Ahi hoc ha.e hoc his his his illo illa ilio illis illis illis 
Finis regni 133 
Vocabula VII 
LECTIO I pervenire nfmtius -i m 
alienus -a -um postulare perrurbatus -a -um 
Ardea -ae/ Ruruli -orum m satin' 
bibere sermo -onis m stuprare 
celebrare tot vestigium -i n 
certe vinum -i n 
cibus -i m vallum -i n LECTIO III 
circum aeternus -a -um 
Colla.ria -ae f LECTIO II dausus -a -um 
Collatinus -i m abire forum -i n 
convivium -i n adesse (adest, adsunt) hic haec hoc 
cupide adulterium -i n infamia -ae f 
genus -eris n castus -a -um ira -ae/ 
hic haec hoc cubare iurare 
ille illa illud culter -ri m lugere 
ilio tempore ferociter multitudo -inis f 
invenire ignarus -a -um Porsenna -ae m 
invidia -ae f impellere recidere 
invisere indigne simul 
lana -ae/ invidiosus -a -um sub 
Lucretia -ae f matrona -ae f undique 
obsidio -onis f nox noctis/ via -ae f 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'opus', 'cibus', 'nox', 
'vestigium' ... 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dictà lege eaque considera: "Otium cum dignitate", "In medio virtus", "In vino 
veritas", "Qualis pater, talis fiius". 
Suncne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM OCTAVVM 
libertas -aris f ait = dicit dulcis -e= gratus Porsenna a Tarquiniò incitatur = Tarquinius Porsennam incitat una cum = simul cum 
senatus -us m ducés a régibus vocantur = régés ducés vocant legere = éligere migrare = aliud domicilium petere praesidium -i n = custòdés et turrés 
PORSENNA CONTRA ROMANOS (I) 
Romani Tarquinium tyrannum cum uxore omni­
busque liberis ab urbe prohibent: ii enim regnum 
recusant acque libertatem defendunt. Tarquinius 
autem Porsennam, regem inimicum Romano­
rum, ad bellum incitar: «Libertas -aie Tarquini- 5 
us- est tam dulcis civibus quam funesta regibus. 
Age, Porsenna! In hoc bello non solum meum 
regnum, sed etiam tuum defendis! ». Porsenna 
contra Romanos a Tarquinio incitatur acque una 
cum eo bellum parat: reges primum duces ad se 1 0 
vocant; deinde duces legunt milites; postremo 
milites arma capiunt. 
Nuntii ad sena.mm Romanum statim veniunt et 
senatoribus bellum nuntiant: «Audite senatores! 
Magnum bellum a Porsenna et Tarquinio para- 1 5 
tur: duces a regibus vocantur, milites a ducibus 
leguntur, arma a militibus capiuntur! ». Tunc te-
rror ingens omnes cives acque senatores invadit, 
ex agris in urbem omnes migrant acque urbem 
muris et praesidiis custodiunt: tantum erat nomen 20 
Porsennae! 
Urbs vero non solum muris et praesidiis custo­
diebatur, sed etiam flumine Tiberi. Supra flumen 
erat pons Sublicius: pons quoque a multis mili-
25 tibus defendebatur, nam erat una via ad urbem. 
Iam hostes per pontem ad urbem subito accu­
rrunt! Romani primum ab hostibus maxime te­
rrentur, arma relinquunt et turpiter fugiunt! Ho­
ratius Cocles autem, vir validus, in ponte manet 
30 atque Romanos severe reprehendit: «Manete, mi­
lites! Pons est una via ad urbem! Pontem rumpi­
te atque hostes ab urbe prohibete!». Dum pons 
a militibus rumpitur, Horatius proelium cum 
hostibus solus sustinet -tanta virtus erat Horatio! 35 Ecce pons cadit atque simul fragore pontis, simul 
clamore Romanorum hostes terrentur atque stu­
pent! Tunc Horatius armatus in aquam desilit et 
incolumis ad suos natat. Is a senatoribus maxime 
laudatur atque statua eius in foro ponitur honoris 
40 causa. 
Porsenna contra Romanòs 135 
flumen Tiberis et pons Sublicius flumen -inis n supra + ace = super pons a militibus defendebatur = milites pontem defendebant turpiter adv = sine honore reprehendere - laudare severe adv < severus rumpere = in varias partes dividire proelium sustinere = hostibus resitere tanta virtiis erat Horatio (dat) = Horatius tantam virtiitem habebat desilere = se iacere ad suos : ad cives suos statua -aef honoris causa : in honorem Horatii 
1 36 Capitulum VIII 
Rem tene! 
I . Coniunge sententias: 
a. Tyranni semper in odio sunt 
b. Régnum est dulce régibus 
l . _ nam proelium solus sustinet contra hostés. 2• -f- nam magnus fragor auditur. 
c. Civés praesidia circum urbem parant 3• - acque civés eos ab urbe prohibent. 4• - Romani igitur pontem rumpunt. 5· - itaque urbs tuta est. 
d. Pons est sola via ad urbem 
e. Horatius est vir validus 
f. lnimici stupent 6• - ci vi bus véro funestum. 
2. Quis facit quid? 
a. A Romanis timentur, nam validi sunt: ____ _ 
b. Tyrannum recusant: ____ _ 
c. Movet animos Porsennae contra Romanos: -----
d. Dé bello ante senatorés dicunt: -----
e. Leguntur acque arma capiunt: ____ _ 
f. Solus hostés prohibet: ____ _ 
3. Responde ad interrogata: 
a. Quem Tarquinius incitabat? _________ _ 
b. Terrenturne cives Romani? Cur? _________ _ 
c. Quomodo urbs custodiébatur? _________ _ 
d. Num omnés Romani ante hostés fugiunt? _________ _ 
e. Quid faciunt Romani, dum Horatius proelium sustinet? _________ _ 
f. Num Horatius post proelium necatur? _________ _ 
Vocabula disce! 
4. Imple spatia cum vocabulis in tabula. 
praesidia / rumpunt I turpiter / incolumis / désilit / proeliis 
a. Populi inimici inter sé foedera non habent, ergo ii in ______ saepe pugnant. 
b. Milités in obsidione ______ circum urbem ponunt. 
c. Tarquinius improbus erat réx, itaque ex urbe ______ fugit. 
d. Probi sodi foedera non ------
e. Horatius ex ponte _____ _ ______ acque in Rumine natat. 
5. Quid significat? 
a. «Romàni Tarquinium Superbum ab urbe prohibent»: 
D Romani eum comiter in urbem accipium. 
D Romani eum ab urbe expellum. 
D Romani eum in urbem impellum. 
b. «Libertas est dulcis civibus, sed funesta regibus»: 
Porsenna comrà Romànos 137 
D Cives libertàtem cupiunt et defendunt, regnum autem recusant. 
D Et cives et reges libertàtem cupium et diligunt. 
□ Reges libertàtem non neglegum, sed maxime defendum. 
c. «Duces milites legum»: 
□ Duces libros debello legum. 
D Duces milites ex castris expellum. 
D Milites ad bellum vocantur. 
d. «Terror ingens omnes invàdit»: 
D Porsenna magnum terrorem habet. 
D Omnes maxime terremur. 
D Omnes Porsennam terrent. 
e. «Horàtius Cocles, vir validus, Romànos reprehendit»: 
D Horàtius validus est quia contrà hostes solus pugnar. 
D Horàtius perterritus arma relinquit et cum Romànis fugit. 
□ Horàtius non laudar milites Romànos, quia ii officium suum neglegum. 
6. Quaere in lectione his vocabulis contraria: 
accipiunt ➔ relinquum B 
laudam ➔ fugit ➔ 
curant ➔ silemium ➔ 
postremo ➔ parvus ➔ 
Ecce lingua 
7. Mii.ta sententias activas in sententias passivas: 
Exemplum: Milites Romulum non necam > Romulus d militibus non necdtur 
a. Tarquinius Porsennam ad bellum incitar > _________________ _ 
b. Reges populum neglegunt > _____________________ _ 
c. Cives libertàtem defendunt > -----------------------
d. Milites Porsennae bellum contrà Romànos paràbam > _____________ _ 
e. Horatius Romanos reprehendit > _____________________ _ 
138 Capirulum VIII 
8. Quid significar? 
a. «Porsenna ad bellum contra Ròmanòs a Tarquinio incitabatur»: 
O Porsenna Tarquinium ad bellum contra Ròmanòs incitabat. 
O Tarquinius Porsennam ad bellum contra Ròmanòs incitabat. 
O Romani bellum contra Tarquinium et Porsennam incitabant. 
b. «Magnum bellum a Porsenna et Tarquinio paratur»: 
O Tarquinius parat magnum bellum. 
D Porsenna parat magnum bellum. 
D Porsenna et Tarquinius parane magnum bellum. 
c. «Urbs muris et flumine custòdiebarur»: 
□ Flumen custodir muros et urbem. 
□ Urbs custodir flumen et murum. 
□ Muri et flumen urbem custòdiunr. 
d. «Clamor Ròmanòrum ab hostibus auditur»: 
D Hostes audiunt clamòrem Ròmanòrum. 
□ Hostes audiunrur a Romanis. 
□ Romani clamòrem hostium audiunr. 
e. «Horatius a senatòribus laudatur»: 
□ Senatòres Horatius laudar. 
□ Senatòres ab Horatiò laudanrur. 
D Senatòres Horatium laudane. 
9. Muta sententias passivas in sententias activas: 
Exemplum: Nullum benefìcium a regibus Ròmae dabatur civibus. 
> Reges Romae nullum beneficium dabant civibus. 
a. Pòns Sublicius a multis militibus defendebatur. 
> ________________________ _ 
b. Romani ab hostibus max.ime terrenrur. 
> ________________________ _ 
c. Clamòres Ròmanòrum ab hostibus audiunrur. 
> ________________________ _ 
d. Horatius Cocles a senatòribus max.ime laudabatur. 
> ________________________ _ 
e. Statua Horatii in forò a Ròmanis pònitur. 
> ________________________ _ 
f. Pòns a militibus rumpitur. 
> ________________________ _ 
PORSENNA CONTRA ROMANOS (II) 
Porsenna non cessar et bellum in Romanos rursus 
gerit, nunc vero obsidionem temprar et aream 
circum urbem capir: mons propinquus praesi­
diis occupatur, castra in ripa fluminis ponuntur 
45 et naves in flumine collocantur -regi enim non 
solum multi milites, sed etiam multae naves 
erant. Praeterea milites Porsennae agros Roma­
norum occupane, praedam faciunt, frumentum 
ab urbe prohibent acque magnam inopiam in 
50 urbem ferunt. Civibus igitur paucum frumen­
tum erat et iam vix famem rolerabant, cum Gaius 
Mucius, iuvenis nobilis, ex urbe dam discedit, in 
hostium castra armatus intrat -ei erat culter sub 
vestimentis- acque Porsennam quaerit. 
5 5 Eo tempore multi milites apud Porsennam erant, 
nam stipendium accipiebant, et Mucius in tanta 
turba hominum Porsennam cum scriba confun­
dit eumque ferociter interficit! 
Porsenna contra Ròmanòs 139 
cessare = nihil agere 
mons montis m praeter-ea adv 
navis -is/ regi (dat) . . . erant = rex multòs milites et multas naves habebat inopia -ae f = neque cibum neque pecuniam habere 
�stipendium -i n frumentum -i n turba -ae f = multitudò scriba -ae m 
1 40 Capirulum VIII 
fuga -ae f < fugere crahere = impellere superbe adv < superbus 
ad supplicium ducere = punire salus -ucis f ignis -is m 
cog-nomen -inis n scaevus -a -um B dexter -ra -rum 
Clamor ingens tollitur et Mucius fugam temp-
tat, sed a militibus Porsennae statim capicur 60 
acque ad regem crahicur. Ante regem ille verba 
facie superbe: «Romanus sum. Gaium Mucium 
me vocanc. Romani neque a rege Porsenna ne-
que a milicibus eius terrentur» . 1am milices Mu­
cium ad supplicium ducunc, cum ille clamat: 65 
«Nos Romani neque salucem neque corpus, sed 
patriam amamus ante omnia! » . Tunc Mucius per 
nomen Romanorum iurat acque dextram suam 
in ignem imponit! Stupet rex, stupent duces 
acque milites omnes eumque ab igne trahunt. 70 
Virrus Mucii animos Porsennae movet: rex igicur 
eum laudar atque ad suos mittit . 
Romani Mucio cognomen 'Scaevolae' danc: e1 
enim iam non erat manus dextra. 
Porsenna contra Romanos 141 
Rem tene! 
1 O. Elige sententias aptas ad narrationem: 
«Porsenna obsidionem temptat, itaque ___________________ _ 
et _____________________ . In urbe magna inopia erat, nam 
---------------------. Tunc Gaius Miicius, nobilis validus, 
----------------� n a m _______________ _ 
atque _____________________ ». 
a. Romani vix famem tolerabant. 
b. hostes friimentum ab urbe prohibebant. 
c. montem propinquum occupat. 
d. cives Romanos iuvat. 
e. Porsennam in castris inimicorum quaerit. 
f. castra et naves circum urbem collocat. 
11. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. Porsenna montem Romae propinquum capit. 
b. Militibus Porsennae erat praeda in agris Romanorum. 
c. Miicius, scriba Romanus, Porsennam cupide quaerit. 
d. Pose clamorem militum fuga a Porsenna temptatur. 
e. Validi Romani corpus minime ciirant. 
f Scaevola iinam manum habet. 
12. Quis facit quid? (recte declina!) : 
a. In eo sunt praesidia Porsennae: _________ _ 
b. Ab eo obsidio circum urbem temptatur: _________ _ 
c. Multae naves ei sunt: _________ _ 
d. lis niillum frumentum est: _________ _ 
e. Agri Romanorum ab his occupantur: _________ _ 
f. Hi famem vix tolerabant: ----------
cives RomanI (x2) milites (x2) mons propinquus Mucius (x2) Porsenna (x2) scriba 
g. Huic militi Romano culter sub vestimentis erat: _________ _ 
h. Miicius hunc ferociter interfìcit: ----------
i. Hi Miicium capiunt in fuga: _________ _ 
j. Is manum dextram in ignem imponit: _________ _ 
Vocabula disce! 
13. Quid non convenit? (considera signifìcatum vocabulorum!) 
a. Obsidiò: praesidia, divitiae, occupare, inopia, prohibere. 
b. Inopia: aqua, friimentum, fames, prohibere, beatus. 
c. Milites: legere, stipendium, castra, scriba, arma. 
d. Arma: incolumis, fuga, culter, armatus, pugna. 
e. Bellum: proelium, fuga, supplicium, terror, foedus. 
142 Capitulum VIII 
14. Coniunge vocabula: 
cognomen 
bellum 
praedam 
famem 
clamorem 
fugam 
animos 
praesidia 
15. Quid signifìcat? 
gerere 
tollere 
temptare 
movere 
dare 
ponere 
tolerare 
facere 
a . Porsenna obsidiònem temptat: 
O Porsenna obsidiònem ducit . 
O Porsenna obsidiònem facit . 
O Porsenna obsidiònem recusat . 
b . Porsenna frumentum ab urbe prohibet, itaque magna inopia est: 
O Is auxilium prohibet, cives enim inermes sunt . 
O Is socium ab urbe prohibet, itaque cyrannus est . 
O Is cibum ab urbe prohibet, ergo Ròmanis fames est . 
c . Multi milites a Porsenna stipendium accipiunt: 
O Porsenna militibus pecuniam dat . 
O Milites nova arma iam habent . 
O Milites a Porsenna puniuntur. 
d . Milites Mucium ad supplicium trahebant: 
O Hostes Mucium liberabanc . 
O Hostes Mucium in carcerem mittebant . 
O Hostes Mucium puniebant . 
e . Mucius Porsennam in tanta turba hominum quaerit: 
O Porsenna in curia erat . 
O Apud Porsennam magnus numerus hominum erat . 
O Porsenna cum paucis militibus erat . 
Ecce lingua 
16. Responde ad interrogata: 
a . Cui sunt multae naves? 
b . Cui iam nòn est manus dextra? 
c . Cui est paucum frumentum? 
d . Cui regi iam nòn est scriba? 
e . Cui est culter sub vestimentis? 
f . Cui est magna virtus? 
Porsenna contra Romanos 143 
17 . Quomodo aliter (et recte) dicitur? 
Dativus possessionis 
Exemplum: Discipulus librum habet = Discipulo liber est 
(nomindtivus + accusdtivus + habere = dativus + nomindtivus + esse) 
a. «Horatius magnam virtiitemhabebat». 
O Magna virtiis erat Horatio. 
O Magna virtiis erat Horatius. 
O Magna virtiis erat Horatium. 
b. «Porsenna multas naves habebat». 
O Multae naves in Porsenna erant. 
O Multae naves Porsennam habebant. 
O Multae naves Porsennae erant. 
c. «Cives paucum frumentum habebant». 
O Civium frumentum paucum erat. 
O Paucum in civibus frumentum erat. 
O Ci:vibus paucum frumentum erat. 
d. «Horatius cultrum sub vestimentis habebat» . 
O Vestimenta cultrum habebant. 
O Horatio erat culter sub vestimentis. 
O Culter sub vestimentis in eo erat. 
e. «Scaevola manum dextram non habebat». 
O Dextra manus non erat Scaevolae. 
O Scaevola non erat dextra manus. 
O Scaevolam non habebat manus dextra. 
18. In hoc scripto decem menda sunt: quaere ea! 
Porsenna, vir sceleratus, in Romanis obsidionem parat, itaque circum urbem praesidia ponit. 
Multi milites sunt hoc regi, etiam naves. In obsidione cives est inopia, ergo Gaius Mucius, 
iuvenes Romanus, Porsennam armatus petitur. 1am venit Mucius in castris atque mortem 
Porsennae temptatur, ille autem non necatur. Clamores ingentes tollitur, Mucio a militibus 
capitur atque ante regem trahitur, sed is nullus est terror. 
a. Mendum: ________ ; vocabulum rectum: _______ _ 
b. Mendum: ; vocabulum rectum: _______ _ 
c. Mendum: ; vocabulum rectum: _______ _ 
d. Mendum: ; vocabulum rectum: _______ _ 
e. Mendum: ; vocabulum rectum: _______ _ 
f. Mendum: ; vocabulum rectum: --------
g. Mendum: • vocabulum rectum: _______ _ 
h. Mendum: • vocabulum rectum: _______ _ 
1. Mendum: ; vocabulum rectum: _______ _ 
j. Mendum: • vocabulum rectum: _______ _ 
I 44 Capirulum VII I 
tandem adv = postremò legarus -i m = nuntius in bellò condiciò -ònis f a-movere obses -idis mlf 
virgò -inis f = femina iuvenis, quae nòn habet liberòs neque maritum patriae amans = quae patriam amat periculum -i n periculum adire > ad periculum ire ad-ire tt ab-ire ex-ire tt intrare custòs -òdis m telum -i n 
PORSENNA CONTRA ROMANOS (III) 
Tandem Porsenna legatos de pace Romam mittit. 75 
Romani: condiciones pacis Porsennae imponunt 
acque cum eo foedus instituunt: hic praesidia 
amovet acque ex agro Romano discedit, illI au­
tem obsides Porsennae dant -post bellum hostes 
inter se obsides dant, itaque foedera servantur 80 
neque negleguntur. Porsennae igitur multi obsi-
des Romani erant, Romanis autem pax. 
Post exemplum Horatii acque Mucii etiam femi­
nae Romanae ad virtutem et gloriam incitantur 
et pro libertate Romana fortiter pugnane. Itaque 85 
Cloelia, virgo una ex obsidibus, non minus au-
dax quam patriae amans, non timer periculum 
adire acque cives Romanos servare. Ea igitur 
custodes Porsennae fallir, ex castris inimicorum 
clam exit acque magnam multitudinem virgi- 90 
num ad Tiberim ducit, unde inter tela hostium 
in flumen desiliunt et incolumes ad suos natane. 
Cum primum id Porsennae nuntiatur, iratus rex 
legatos mittit ad Romanos et virginem depos-
95 cit. Deinde vero animus regis ex ira in admira­
tionem convertitur atque non solum Cloeliam 
intactam ad suos remittit, sed magnam copiam 
obsidum liberat. Virtus Cloeliae ab omnibus 
laudatur atque statua eius equestris in via Sacra 
100 ponitur. 
Posthac Romani fìrmam et perpetuam amiciti­
am cum Porsenna habent, nam is neque foedera 
cum Romanis rumpit neque Tarquinio Superbo 
auxilium fert. 1am Tarquinio nullus socius in La-
1 05 tio est: turpiter tunc cum familia sua migrat ne­
que bellum contra Romanos rursus temptat. 
Porsenna contra Romanos 145 cum primum tempus indicat deposcere = acriter rogare animus . .. convertitur: Porsennae iam non ira, sed admiratio est admiratio -onis f intactus -a -um = incolumis magna copia = magnus numerus copia -ae f tt inopia equestris = in equo firmus -a -um = quod non facile rumpitur 
statua equestris 
1 46 Capitulum VIII 
Rem tene! 
19 . Quod est argiimentum in tabellis? 
a. "Exempla virtii.tis" 
b. "Foedus cum Porsenna' 
c. "Virtii.s Cloeliae" 
d. "Fortuna Tarquinii Superbii" 
"Niillum auxilium in Latio Tarqui­
nio est, itaque ad fìliam suam dis­
cedit atque Tusculi novas amicitias . " quaent 
Argiimentum: ______ _ 
"Cloelia, virga Romana valida at­
que audax, magnum numerum vir­
ginum ex castrfs Porsennae Romam 
ducit" 
Argiimentum: ______ _ 
20. Qui sunt? 
"Non solum Horatius et Mii.cius, sed 
etiam Cloelia pro libertate foniter 
pugnar atque animos Romanorum 
ad virtutem incitar" 
Argiimentum:. _______ _ 
"Romani magnum numerum obsi­
dum Porsennae dant; hic autem ex 
agro Romano discedit" 
Argiimentum: _______ _ 
a. Exempla virtutis apud Romanos erant: _____________ _ 
b. Porsennae obsides dant et pacem fìrmam cum eo instituunt: _______ _ 
c. Est virgo audax, valida aque clam ex castris hostium obsides dii.cit: _______ _ 
d. Nullus amicus neque socius in Latio ei est: _______ _ 
e. Ad gloriam impelluntur atque libertatem acriter defendunt: _______ _ 
2 1 . Coniunge sententias: 
a. Porsenna legatos de pace Romam mittit et. . . 
b . Cloelia erat virgo summae virtii.tis, ergo . . . 
c . Post bellum hostes inter s e obsides dant, nam . . . 
d . Cloelia, virgo Romana, cii.stodes fallir atque . . . 
e . Tarquinius a Latio discedit, quia . . . 
f. 1am Romanis amicitia cum Porsenna est. . . 
1 . - 11 • • h b - nu um socmm 1am a et. 
2 • - ei erat statua in Via Sacra. 
3 • - virgines ad fl.ii.men ab ea dii.cuntur. 
4 • - hoc est signum amicitiae. 
5 • -i- is enim foedera non neglegit. 
6. .d . -- praes1 1a amovet. 
Vocabula disce! 
22. Quid signifìcat? 
a. «Legatos de pace mittere» 
b. «Pro libertate pugnare» 
c. «Obsides dare» 
d. «Foedera rumpere» 
e. «Condiciones pacis dicere» 
f. «Inter tela hostium fugere» 
Porsenna contra Romanos 1 47 
1 . _ libertatem defendere. 
2 . _ pacem cum hostibus neglegere. 
3 . _ fugam temptare dum hostes undique tela mittunt. 
4. _ post bellum leges hostibus dantur atque pax creatur. 
5 . _ post bellum cives dantur inter hostes . 
6 . ...!J:.... niintii veniunt ad hostes atque pacem petunt. 
23 . Verba idem ac contrarium signifìcantia quaere in lectiòne: 
Verba idem signifìcantia Verba contrarium signifìcantia 
niintios = manet B 
turbam = abire ➔ 
fl.uvium = intrare B 
postremo = vulnerati B 
incolumem = bello ➔ 
24. Primum coniunge ifmcturas vocabulòrum, deinde sententias imple: 
auxilium 
V---
dicuntur 
condiciònes pacis fercur 
foedus dantur 
legati pònitur 
obsides mittuntur 
statua instituitur 
a. Post multa proelia, _______ de pace ab hostibus Romam ______ _ 
b. Post bellum condiciones pdcis a Romanis dicuntur 
c. Pax est cum _______ inter hostes ______ _ 
d. Cum post bellum amicitia inter hostes est, _______ saepe ______ _ 
e. _______ in urbe _______ cum cives patriam fortiter defendunt. 
f. _______ in bello non hostibus, sed sociis ______ _ 
148 Capitulum VIII 
Ecce lingua 
25. Elige responsum rectum: 
a. Legati a Porsenna Romam ... 
D mittuntur D mittunt D mittit 
b. Multi: obsides a Romanis Porsennae ... 
D dat D dant D dantur 
c. Exempla Horatii: et Mucii: feminas Romanas ad gloriam ... 
D incitant D incitantur D incitatur 
d. Praesidia Porsenna ... 
D movet D movetur D moventur 
e. Statua Cloeliae in via Sacra Romanorum ... 
□ ponitur □ ponunt □ ponuntur 
26. Quid congruit? 
a. Cum Porsenna legatos de pace mittit . . . 
b. Cum hostes ab agris discedunt . . . 
c. Cum ci:ves pro patria et li:bertate fortiter pugnant. . . 
d. Cum custodes dormiunt . . . 
e. Cum Mucius in castra hostium venit . . . 
1. _ rex Porsenna non solus, sed cum multis militibus est. 
2. Romani cum eo foedus instituunt. 
3. _ Cloelia cum magno numero obsidum ex castris hostium fugit. 
4. _ statuae eorum in foro ponuntur. 
5. _ Romani frumentum accipiunt. 
27. Lege sententias in priore exercitio et responde: 
a. Quoties 'cum' in priore exercitio legitur? R: _______ _ 
b. Num 'cum' semper idem significat? R: _______ _ 
c. In quibus exemplis 'cum' tempus significat? R: _______ _ 
d. In quibus exemplis 'cum' comitdtum significat? R: _______ _ 
28. Responso dato interrogatum scribe: 
a. Tarquiniuscum familia Tusculum migrat. 
;, -------------------------------
b. Porsenna legatos de pace mittit. 
;, -------------------------------
c. Quia inter eos firma amicitia est. 
;, -------------------------------
d. Is obsides accipit. 
;, -------------------------------
e. Quia magnam virtutem monstrat atque virgines incolumes Romam ducit. 
;, -------------------------------
Porsenna contra Romanos 1 49 
29. Scaenam describe (tres sententias passivas et tres dativos possessionis scribe) 
Mucius Scaevo!a ante Porsennam, Rubens . Szépmuvészeti Muzeum, Budapesti 
clamor 
milices 
vircfts 
supplicium 
manus 
nomen 
patria 
amor 
bellum 
fortis 
audax 
validus 
perterricus 
subito 
fortiter 
srupere 
cimere 
amare 
parare 
defendere 
oppugnare 
I 
' 
1 50 Capitulum VIII 
. d. - , 
Co •to ergo• • · grammat1cam 1sco
. 
MEMORANDVM I: Genus passivum 
• Ré urbem ciistodit ➔ Urbs a rége ciistoditur . 
• Milirés inimicos oppugnant ➔ lnimid a militibus oppugnantur 
Verba I: Verba Il: Verba III: Verba N: 
am-are vid-ere due-ere aud-ire 
ego amor videor ducor audior 
tu amaris videris duceris audiris 
is/ea amatur videtur ducitur auditur 
nos amamur videmur ducimur audimur 
vos ama.mini videmini ducimini audimini 
ii/eae amantur videntur ducuntur audiuntur 
MEMORANDVM Il: Dativus possessionis 
Terminationés passivae: 
sg -orl-r pl -mur 
-ris -mini 
-tur -ntur 
• Multae navés regi Porsennae (dativus) erant ➔ Réx Porsenna multas navés habébat. 
• Scaevolae (dativus) non erat manus dextra ➔ Scaevola non habebat manum dextram. 
MEMORANDVM Ili: Praepositio 'in' 
• In + abl (t ) : Porsenna in Italia habitat. Magistra in schola est. Statua est in templo. 
• In + ace (-): Galli in ltaliam eunt. Magistra in scholam intrat. Sacerdotés in templum 
veniunt. 
• In + ace (= contra) : Porsenna in Romanos bellum facit. Scaevola in Porsennam verba facit. 
Tarquinius in Romanos arma capit. 
in + ablativus ; 
in + accusativus ➔-
MEMORANDVM IV: Verba composita < 'ire' 
• Adire: Lucumo et Tanaquil urbem adeunt = ad urbem eunt. 
• Abire: Lucumo et Tanaquil agro abeunt = ab agro eunt. 
• Exire: Lucumo et Tanaquil domicilio exeunt = ex domicilio eunt. 
Porsenna contra Romanos 151 
Scisne? 
De ludis et spectaculis. 
Romani, cum victoriam post bellum obtinebanc, magnos ludos publicos in urbe dabant. 
Etiam diebus festis, cum deos colebanc, ludos faciebant. Omnes cives ad ludos invitabantur, 
nam ludi gratuito dabancur. Romani multa genera ludorum habebant. Saepe spectacula fre­
quentabant in quibus erant pugnae inter bestias, inter homines (ludi gladiatorii) ve! etiam 
inter bestias et homines (venationes) ! Gladiatores erant servi qui gladios, scuta aliaque arma 
tenebanr et incer se de vita pugnabanr. 
Ludi gladiatòrii in amphitheatro spectabantur. Ecce Colosseum sive Amphitheatrum Flavium, 
aedifìcium saeculo primo p.Ch.n. exstructum. In Colosseo L milia spectatorum capiebantur! 
Saepe neque bestiae neque homines certabant, sed amphitheatrum aqua implebatur et proelia 
maritima simulabancur: erant enim naumachiae. 
1 52 Capitulum VIII 
hoplomachus thraex retiàrius murmillo seciitor 
Non solum in amphitheàtro erant ludi, sed etiam in circo. Romae erat Circus Maximus, sub 
rege Tarquinio Prisco exstriictus. In circo erant curricula equorum: aurigae equos concitàbam 
in quadrigis -vehiculum quod quattuor equi trahunt- aut bigis -duo tantum equi id trahunt. 
Spectàtores in factiones dividebantur quae diversos colores habebant -factio russàta, factio 
albàta, factio prasina et factio veneta- et aurigàs ad victoriam maxime incitàbant. 
factio albàta factio prasina factio russàta factio veneta 
Aurigae, Palazzo Massimo alle Terme, Romae 
Neque vero Romàni tantum pugnis et certàminibus delectàbantur, sed etiam fàbulis scaenids. 
Ecce theàtrum: antiqua theàtra non ex lapidibus exstruebantur, sed ex lignis, neque sem­
per in urbe stàbant, sed ad liidos scaenicos ponebantur et post ludos àmovebantur. Primum 
theàtrum lapideum saeculo primo a.Ch.n. aedificàtum est. In theàtro histriones (vel actores) 
animos spectàtorum movebant, sive ad risum per comoediàs, sive ad lacrimàs per tragoediàs. 
Histriones personàs induebant, initio enim tantum viri histriones erant. 
tragoedia et comoedia 
Inter scriptores illiistres comoediàrum Plautus (s. III-II a.Ch.n.) et Terentius (s. II a.Ch.n.) 
numerantur, inter tragoediàrum scriptores Pàcuvius (s. III-II a.Ch.n.) et Seneca (s. I p.Ch.n.) . 
Porsenna contra Romanos 153 
Vocabula VIII 
LECTIO I supra praep +acc rursus copia -ae f 
ait suscinere salus salutis f cum primum 
armatus -a -um turpiter Scaevola -ae m custos -odis m 
desilire una scriba -ae f deposcere 
dulcis -e stipendium -i n equestris -e 
flumen -inis n LECTIO II superbe exemplum -i n 
honòris causd cessare supplicium -i n exire 
incolumis -e cognomen -inis n temptare firmus -a -um 
invadere collocare tolerare inractus -a -um 
legere confondere trahere legatus -i m 
libenas -atis f dexter -ra -um turba -ae f obses -idis mlf 
migrare fames -is f vix periculum -i n 
nata.re frumenrum -i n perpetuus -a -um 
praesidium -i n fuga -ae f LECTIO III posthac 
reprehendere Gaius Mucius -i m adire prò libertate 
rumpere ignis -is m admiratio -onis f Sacra -ae (via) f 
senatus -us m inopia -ae f amans -anris m!f tandem 
severe manus -us f amovere telum -i n 
statua -ae f mons montis m Cloelia -ae f virga -inis f 
stupere navis -is f condicio -onis f 
Sublicius -i m praeterea con vertere 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis derivenrur: "terror', 'migrare' , 'peri­
culum', 'fames' ... 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Dulce et decorum est pro patria mori", (Horatius, 
Carmina III, 2,13) , "Honoris causa", "Condicio sine qua non", "Panem et circenses". 
Sunrne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM NONVM 
exercitus -iis m res reI/ 
magistratus -iis m consul -is m administrare = curare, gubernare imperium -I n = potestas maxima annuus -a -um = per iinum annum dictator -is m maximus -a -um discrimen -inis n = periculum imperare + dat quod n ( < qui quae quod) civitas -atis f < civis 
DISCO RD IAE CIVILES (I) 
Post exilium Tarquinii Roma iam non est reg­
num, sed 'res publica'. In regno rex solus potes­
tatem habebat, in 're publica autem non unus 
magistratus, sed multi magistratus potestatem 
habent. Magistratus sunt viri qui 'rem publi- 5 
cam' administrant atque diversa officia publica 
habent. li qui maximam potestatem inter magis­
tratus habent 'consules' vocantur. Consules duo 
sunt -rex autem unus erat- atque eorum impe­
rium annuum est -imperium regis perpetuum 1 O 
erat. In re publica etiam est 'dieta.tor', id est, 
magistratus qui in maximo discrimine creatur. 
Dieta.tor exercitui imperat: is est dux exercitus 
atque imperium maximum in exercitu habet, sed 
imperium, quod dieta.tor habet, neque annuum 1 5 
neque perpetuum, sed sex menses longum est. 
Magistratus a civibus creantur. Hoc tempore civi-
tas Romana in patricios et plebeios dividebatur. 
Patriciì erant nobiles quì ad antìquas familias 
20 Romanas pertinebant atque magnam potesta­
tem in urbe habebant magnasque terras in agro 
Romano possidebant; plebeiI vero, quI novI dves 
in urbe erant, mìlitiam atque agrI culturam exer­
cebant, neque ulla potestas iìs erat. 
25 Sed post tot bella populì Romanì, plebeiI neque 
agros servabant, quos milites in bello vastabant, 
neque villas possidebant, quas hostes incende­
bant, neque pecora habebant, quae latrones ra­
piebant. ltaque iìs magna inopia erat. Praeterea 
30 magistratus magna tributa postulabant -'tribu­
tum' est pecunia quae ad opera publica et ad be­
llum a magistratibus postulatur-, et multI ple­
beiI patricios adibant, quI dìvites erant, eosque 
pecuniam rogabant. PlebeiI tamen, quI pauperes 
3 5 erant, eam pecuniam ad diem non reddebant! 
ltaque inter patricios et plebeios discordiae mag­
nae erant et multì plebeiì aut ad servitium du­
cebantur -patriciì eos servosfaciebant- aut ad 
supplicium et ad carcerem mittebantur. 
Discordiae ci:viles 1 5 5 
patrici! et plebei possidere = habere militia -ae/(< miles) = officium militum ullus -a -um B nullus 
pecunia -ae f 
dives -itis B pauper -eris ad-ibant impf ( < adire) ad diem = ad tempus dies -ei mlf 
156 Capitulum IX 
Rem tene! 
1. Qui sunt? 
a. Regnum administrat: _________ _ 
b. Eius potestas non est perpetua: _________ _ 
c. Habent maximum imperium in urbe: _________ _ 
d. lis nulla est potestas: ________ _ 
e. Pecuniam 'ad diem' non accipiunt: _________ _ 
f. In maximò discrimine dieta.tori imperium dant: _________ _ 
g. Officium eòrum est agri cultura: _________ _ 
h. In exercitu sunt, sed exercitui non imperane _________ _ 
2. Coniunge sententias: 
a. In maximò discrimine dieta tor . . . 
b. Inter patriciòs et plebeiòs discordiae eram quia . . . 
c. Roma iam non est regnum, ergo . . . 
d. Tributum postulabatur. . . 
e. Cònsules habent imperium .. . 
l . _ plebeii aut ad servitium aut ad supplicia mittebantur. 
2. _ ad opera urbis et ad bellum. 
3. _ quod non perpetuum, sed anuum est. 
4. _ imperium maximum exercitus habet. 
5. _ multi magistratus potestatem urbis habem. 
3. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. In re publica unus magistratus potestatem habet. 
b. Cives magistratus creant. 
c. Dieta.tor et cònsules sum magistratus in regnò. 
d. Agri plebeiòrum ab hostibus vastantur. 
e. Plebeii ad antiquas familias Romanas pertinebant. 
f. Potestas cònsulum est sex menses longa. 
g. Patricii pauperes erant neque multa possidebam. 
Vocabula disce! 
4. Quod vocabulum non congruit? 
Exemplum: 'Rem publicam': curare, administrare, neglegere, voeare. 
a. Militiam: possidere, recusare, exercere, facere 
b. Pecuniam: possidere, postulare, exercere, dare 
c. Tributum: accipere, negare, dare, ducere 
d. Agri culturam: exercere, postulare, neglegere, curare 
Discordiae dviles 157 
5. Quid magis convenit, verbum 'dare' an verbum 'habere'? 
a. Pacricii nullam pocescacem plebeiis _____ _ 
b. Pocescas quam _______ consules, iinum annum longa est. 
c. Non cives, sed consules diccacori pocescacem ______ _ 
d. In civica.ce Romana pauci cives pocescacem ______ _ 
e. In regno pocescas regis est perpetua neque ea a civibus ______ _ 
f In 're publica pocescaces a civica.ce ______ _ 
6. Quid congruit singulis sententiis? 
ad familias novas / ad populum Romanum / ad patricios 
ad plebeios I ad diccatorem / ad nobiles 
a. Et pacricii et plebeii ___________ percinenc, sed plebeii _____ _ 
______ Romae percinebanc. 
b. Terrae quae sunc in agro Romano non ___________ , sed _____ _ 
______ percinent. 
c. In re publica omnes pocescaces ____________ percinent. 
d. lmperium exercicus non percinec , sed a consulibus ei dacur. 
7. Verba idem ac contrarium significantia quaere in lectione: 
Verba idem significantia Verba contrarium signifìcantia 
curane = novas e 
periculo = privata e 
pecebant = pauperes e 
habebant = amiciciae e 
Ecce lingua! 
8. Errata corrige: 
a. Multi magiscracis in 're publicà pocescacem habent. 
b. Leges a magiscracis creantur. 
c. Dux est vir qui non iinum, sed mulcos exercicos ducic. 
d. Exercici Romani mulcas civicas hoscium forcicer oppugnant. 
e. Plebeii qui pauperi sunt in servicium veniunt. 
f. In maximo discrimine magiscracus imperium danc diccacorem. 
g. lmperium quem diccacor habec pose sex menses magiscracibus reddicur. ______ _ 
158 Capitulum IX 
9. Audi recitationem atque imple scriptum: 
«Non sòlum magistrat __ , sed etiam senat __ 'rem publicam' curat. Ad senat_ 
trecenti (CCC) viri pertinent, sed inter magistrat __ pauci viri numerantur. Officium 
senat __ est cònsules monere; officium magistrat __ est 'rem publicam' administrare. 
Nulla potestas senat __ est, magistrat __ autem magna est potestas atque multa officia 
publica. Senat __ cònsilia magistrat __ dat, neque cònsilia quae a senat __ dicuntur, a 
magistrat __ negleguntur. Itaque inter senat __ et magistrat __ concordia est». 
Nunc regulam describe: 
Senatus et magistratus sunt vocabula masculina quartae declinatiònis. 
• Nominativus quartae declinatiònis est _____ (singuldris) , _____ (pluralis) . 
• Accusativus quartae declinatiònis est _____ (singuldris) , (pluralis) . 
• Genetivus quartae declinatiònis est ____ (singuldris) , (pluralis). 
• Oativus quartae declinatiònis est ____ (singuldris) , (pluralis). 
• Ablativus quartae declinatiònis est ____ (singuldris) , (pluralis). 
1 O. Quid magis convenit? 
a. Plebeii ad supplicium ________ (mittebant I mittebantur). 
b. Cives _______ magistratus (creabant I creabantur). 
c. Plebeii, _____ pauperes erant, tributum non reddebant patriciis (qui I quos). 
d. Tributa, a patriciis postulabantur, erant magna (qui I quae). 
e. Agri, plebeii possidebant, ab hostibus vastabantur (qui I quos) . 
f. In sunt multi milites (exercitu I exercitus) . 
g. Inter cònsul et dieta.tor numerantur (magistratus I magistratum). 
DISCORDIAE CIVILES (II) 
40 Plebei:i et auxilium et potestatem in urbe pos­
tulabant, ii vero neque a sena.tu neque a consuli­
bus audiebantur! Odium in civitate crescebat in 
dies atque plebeiI non solum militiam et agros 
neglegebant, sed etiam magnos tumultus in foro 
45 excitabant et coetus nocturnos clam faciebant, in 
quibus patricios acriter accusabant. PlebeiI tan­
dem, Irati magistrati bus, consulibus, senatuI. . . , 
secessionem faciunt: urbem relinquunt atque ad 
montem Sacrum, qui prope Romam erat, sece-
50 dunt. In hoc monte plebeiI novam urbem con­
dunt atque vallo et fossa eam muniunt. In nova 
urbe, in qua tantum plebeiI erant, leges novae et 
novI magistratus creantur. 
At post secessionem plebeiorum ingens metus 
5 5 nobiles invadit, qui et inopiam timebant -nam 
ii qui in agro laborabant plebeiI erant, non patri­
ciI- et bellum -etiam milites erant plebeiI, sine 
quibus urbs tuta non erat. 
Discordiae dviles 1 5 9 
tumultus -iis m coetus -iis m coetum facere = in unum locum convenire iratus -a -um ( + dat) secessio -onis f = separatio a patria 
munire = vallo et fossa defendere 
metus -iis m = timor 
quibus ab! pi < qui 
1 60 Capirulum IX 
quorum gen pl < qui adversus praep + ace = contra dvitatem opprimere = civitati mala dare paulum frùmenti = parva copia frùmenti vehere = portare abhorrere = recùsare, contemnere 
aduléscéns -ntis m = vir qui nondum XXX annos habet 
Itaque consules nuntium ad plebeios mittunt 
atque auxilium et potestatem, quam ii postula- 60 
bant, concedunt: plebeii ex carcere liberantur at-
que 'tribuni plebis' creantur. Tribuni plebis sunt 
magistratus quorum potestas in urbe magna est. 
li plebeios adversus nobiles defendunt. Tribuni 
plebis duo sunt atque plebeii -nullus patricius 65 
hanc potestatem exercet. 
1am erat concordia inter patnc1os et plebeios, 
cum novum malum urbem invadit: nam pau-
lum frumenti in agris erat et fames civitatem 
opprimebat. Tunc consules magnam copiam fru- 70 
menti ex multis locis Italiae atque ex insula Si­
cilia ad urbem vehunt eamque inter cives divi­
dunt. Erant autem inter nobiles qui frumentum 
plebi negabant, qui plebeios acriter accusabant 
et qui potestatem tribunorum maxime abhorre- 75 
bant. Ex iis nobilibus Marcius Coriolanus erat, 
adulescens tam validus quam inimicus plebeiis. 
Discordiae civiles 161 
Rem tene! 
1 1 . Quid sequitur? 
a . Discordiae magnae inter cives erant, itaque . . . 
b . Plebeii irati erant, icaque . . . 
c . Magistratus nullum auxilium plebeiis dabam, ii igitur . . . 
d . Patricii non solum hostes, sed etiam famem maxime timebant, i i igitur . . . 
e . Etiam plebeii potestatem in urbe cupiebant, i i igitur . . . 
f . Omnes magistratus qui 'rem publicam' administrabant erant patricii, itaque . . . 
I ._ tribuni plebis tantum plebeii creamur. 
2 . _ potestatem plebeiis concedunt . 
3 . novam urbem in monte Sacro aedifìcant . 
4 . _ militiam et agri culturam neglegebant . 
5 ._ magiscratus plebeios postulane . 
6 . odium imer cives in dies crescebat . 
12. Quod est argiimentumin tabellis? 
a . "Magnae discordiae erant" . 
b . "Novi magistratus Romae creantur" . 
c . "Plebeii contemnuntur" . 
d . "Plebeii inopia cibi opprimumur" . 
1. "Erant autem inter nobiles qui 
frumentum negabant plebi, qui 
plebeiòs acriter accusabant atque 
qui potestatem cribunòrum con­
temnebant" 
Argumentum: ______ _ 
3 . "Plebeii ex carcere liberamur ac­
que 'tribuni plebis' creancur" 
Argumentum: _______ _ 
2. "Nòn sòlum magnòs tumultus 
in forò excitabant, sed etiam coetus 
nocturnòs clam faciebant" 
Argumentum:. _______ _ 
4 . "Paulum frumenti in agris erat" 
Argumentum: _______ _ 
1 62 Capitulum IX 
13. Scribe sententias dé plébéiis et patriciis easque dispone ex interrogatis quae infra sunt: 
Dé plébéiis: 
Exemplum : Cur Irati sunt? Plebeii irati erant quia . . . 
a. Quid postulant? 
b. Quomodo id faciunt? 
c. Quo eunt? 
Dé patriciis: 
d. Cur timent? 
e. Quid faciunt? 
f Quid postremo constituunt? 
14. lmaginés redige in ordinem easque describe tuis vocabulis: 
Vocabula disce! 
15. Quid est? 
a. Pax inter cives = _________ _ 
b. Clamores eorum qui irati sunt = _________ _ 
c. Pars civitatis a civibus et magistratibus discedit = _________ _ 
d. Odium inter cives = ----------
e. Timor = _________ _ 
f Multi homines in unum locum conveniunt = ----------
Discordiae civiles 163 
16. Quid non congruit? (considera significatum vocabulorum!) 
a. senatus, consul, coecus, magistratus 
b. secessio, plebeii, cives, patricii 
c. opprimere, postulare, invadere, oppugnare 
d. munire, aedificare, facere, dare 
e. tumultus, coecus, secessio, inopia 
17 . Verba idem ac contrarium significantia quaere in lectione: 
Verba idem significantia Verba contrarium significantia 
sevèrè = amor ➔ 
contra = inopiam ➔ 
recusabant = discordia ➔ 
portant = parvus ➔ 
timor = dabant ➔ 
Ecce lingua! 
18. Quomodo aliter (et recte) dicitur? 
a. Etiam plèbèii potestatès consulum cupièbant: 
D potestatès quas consules exercèbant. 
D potestatès quae consulès exercèbant. 
D potestatès quos consules exercèbant. 
b. Nobilès officia plèbèiorum contemnèbant: 
□ officia quas plèbèii agèbant. 
□ officia qui plèbeii agebant. 
D officia quae a plèbèiis agebantur. 
c. Consulès coetus plebèiorum ignorabant: 
□ coetus qui plebèii facièbant. 
□ coetus quos plebeii faciebant. 
□ coetus quorum plebeii faciebant. 
d. Nobilès sècessionem plebis contemnèbant: 
D sècessionem qui plebs parabat. 
D sècessionem cuius plebs parabat. 
□ sècessionem quae a plebe parabacur. 
e. Mons sècessionis propinquus Romae erat: 
D mons in qua sècessio erat. 
D mons in quo sècessio erat. 
D mons cuius sècessio erat. 
164 Capirulum IX 
f. In rumultu civitatis patricii et plebeii inter se pugnabant: 
D in rumultu qui erat in civitate. 
D in rumultu quod erat in civitate. 
D in tumultu quem erat in civitate. 
19. Quid non congruit? (considera formam vocabulorum!) 
a. magistratus, milites, plebeius, consules 
b. consulis, metus, cuius, patricius 
c. metum, concordiam, quem, castrorum 
d. civitas, insula, concordias, libertas 
e. plebeios, plebeiis, urbe, concordia 
20. Imple spatia, deinde indica casum vocabuli: 
magistratus (x3) / coetus / metus / tumultus 
a. Cives potestatem _______ non timent. Casus: genetivus singulàris 
b. Iam plebeii irati _____ recusant . Casus: _________ _ 
c. Ingens _____ in foro excitatur. Casus: _________ _ 
d. Plebeii ___ nocrurnos faciunt. Casus: __________ _ 
e. Post secessionem ____ patricios invadit. Casus: _________ _ 
f. Post regnum _____ potestatem habent. Casus: _________ _ 
DISCO RD IAE CIVILES (III) 
«Nos, nobiles Romani», aiebat Coriolanus, «qui 
superbiam regum fortiter oppugnamus, super-
80 biam plebis libenter toleramus? Nos, qui reges 
ab urbe expellimus, novos dominos plebeios in 
eam admittimus?». His verbis Coriolanus discor­
diam inter cives excitabat. Senàtores et consules 
autem, qui concordiam civitàtis maxime curà-
8 5 bant, et tribuni plebis, qui plebem defendebant, 
Coriolanum graviter reprehendunt eumque ad 
iudicium vocant. Is vero, cui magna erat super­
bia, urbem relinquit atque ad hostes fugit. In 
Volscos, hostes Romànorum, venit, cum quibus 
90 bellum contra Romanos parat. 
Sed neque patricii neque plebeii nova bella iam 
tolerabant, itaque legatos ad Coriolanum mit­
tunt, quos ille acriter dimittit. Nullus persuade­
bat Coriolano de pace, cum Veturia, mater eius, 
9 5 cum uxore Volumnià, cum parvis liberis et cum 
magna turba matrona.rum, qua.rum filii et viri 
milites erant, ad castra Volscorum veniunt atque 
supplices manus tendunt. 
Discordiae civiles 1 6 5 
aiebat impf < ait 
libenter adv = bono animo tolerare - reciisare 
iiidicium -i n 
di-mittere - ad-mittere persuadere + dat 
supplex -icis = qui rogat 
1 66 Capitulum IX 
alacriter adv = libenter 
captivus -a -um f--+ liber -a -um 
Betus -us m = lacrimae preces -umfpl = quod rogatur tristitia -ae / < tristis re(d)-Ire 
templum Fortunae Fortuna -ae / ( dea) 
Coriolanus, cum primum suos videt, alacriter ad 
eos currit, sed mater eum graviter reprehendit: 1 00 
«Vir, quem video, Coriolane, filius est an hos-
tis? Et quae est Veturia in castris tuis, materne 
an captiva? Tune hos agros vastas, has villas in­
cendis, hanc terram turbas quae patria tua est? O 
me miseram, nam Roma oppugnatur ab eo cuius 1 05 
mater ego sum!». 
Tunc fletus ma.tris et uxoris, precès matrona.rum, 
lacrimae liberorum animum Coriolani movent 
et simul tristitia, simul pudor eum invadunt at-
que exercitum ab agro Romano amovet. Neque 1 1 0 
is Romam ad suos redit, sed apud Volscos, hostis 
inter hostès, usque ad mortem manet. 
In honorem matrona.rum templum Fortunae in 
urbe aedifìcatur. 
Discordiae dviles 1 67 
Rem tene! 
21. Quis/ quae/ quid est? 
a. Est cibus quem Coriolanus plebi negat, quem consules ex multis locis ltaliae et ex insula 
Sicilia in urbem vehunt: --------
b. Est femina audax quae filium suum graviter reprehendit: _______ _ 
c. Sunt feminae qua.rum filii et mariti in exercitii Romano militiam exercent: ____ _ 
d. Sunt peregrini quos Coriolanus nunc contra Romanos iuvat et quorum exercitum ad be­
llum ducit: --------
e. Sunt viri qui Coriolanum ad iudicium vocant, quos is superbe contemnit: ____ _ 
22. Quis id dicit? 
a. "Coriolanus vir perversus est 
qui animos nobilium contra 
plebeios acriter movet. 1s enim 
tamquam tyrannus odium inter 
dves incitat, neque concordiam 
ciirat" . 
c. ''Ad te, Coriolane, supplices 
venimus. Nos mittunt magistra­
tiis qui concordiam maxime di­
rant atque foedus proponunt. 
Arma relinque!" . 
23. Responde ad interrogata: 
a. Cuius filius Romam oppugnar? 
b. Cur Coriolanus plebeios contemnebat? 
c Num senatores Coriolanum laudabant? 
b. "lùne hos agros vastas , has vi­
llas incendis, hanc terram vexas 
quae patria tua est? O me mise­
ram, nam Roma ab eo oppugna­
tur cuius mater ego sum! " . 
d . "Nos, nobiles Romani, qui su­
perbiam regis fortiter oppugna­
mus, superbiam plebis libenter 
toleramus? Nos, qui reges ab urbe 
expellimus, novos dominos ple­
beios in eam admittimus?" . 
d. Pararne Coriolanus bellum contra Volscos an contra Romanos? 
e . Accipitne Coriolanus nuntios Romanorum? 
f Quae erant Volumnia et Veturia? 
g. Quid facit Coriolanus post verba ma.tris? 
168 Capiculum IX 
Vocabula disce! 
24. Imple spatia post verba 'imperare'/ 'persuadere' ( + dativus) 
a . Veturia Coriolan __ de pace persuader. 
b . Nuneii qui a patriciis mittuneur plebei __ de pace persuadene. 
c. In maximo discrimine dieta.tor exercit __ imperar. 
d. Non solum consules, sed etiam tribuni plebis pocestatem in urbe habene acque civ __ 
imperane . 
e . Magistratus tributum magnum civitat __ imperabane acque multi pauperes in servicium 
ducebaneur. 
25. Quid magis convenit? 
a . Servus / servitium: 
- Nulla potestas ad _____ Romanos percinec. 
- li qui pecuniam 'ad diem' non reddebane ad _____ ducebaneur. 
b . Miles / militia: 
_____ est officium eorum qui nullas rerras possidene . 
_____ sune qui pro patria arma capiunc . 
c. Plebs I plebeius: 
-Ad _____ magnus numerus civium Romanorum percinec . 
_____ sune milites acque agricolae Romani . 
d . Civis I civicas: 
- In _____ Romana eranc magnae discordiae. 
- Et plebeii et patricii eranc _____ Romani, sed illi pauperes, hi divites erane. 
26. Adverbium opportiinum scribe: --------------------alacri te r / acriter / fortiter / graviter / libeneer 
a . Dux Romanus exercicui _____ imperar. 
b . Senacores in curia ____ verba dicunt. 
c. In re publici cives impecia magistratus ____ acc1pmne . 
d . Viri Romani in milicia ______ hosces oppugnane acque urbem defendune. 
e. Post bellum matres ____ filios salutane . 
Ecce lingua! 
27. Considera exempla: 
• Coriolanus, cui magna erat superbia, ad hostes fugit . 
• Plebeii, quibus nulla erac pocestas, auxilium consulum petebane . 
Quae est scruccura? __________________ _ 
Discordiae dviles 169 
Rescribe sententias ut in exemplis: 
a. Veturia ad castra Volscorum it. Ea magnam virtutem habebat. 
b. Matronae Romanae supplices manus ad Coriolanum tendunt. Filii earum milites erant. 
c. Patricii plebeios non audiebant. li neque possessiones neque magistratus habebant. 
d. Rex Tarquinius Tusculum fugit cum familia. Is filiam Tusculi habebat. 
e. Consules Romani ex tota Italia atque ex Sicilia frumentum dvitati vehunt. Ea nullum 
cibum habebat. 
28. Adde terminationes: 
Memorandum: 
in, cum, ex, a/ab + ablativus (quo, qua I quibus) 
ad, inter + accusativus (quem, quam, quod I quos, quds, quae) 
a. Mons, ad ___ plebeii secedunt, Sacer vocabatur. 
b. Volsci, inter Coriolanus erat, milites fortes erant. 
c. Feminae, cum Veturia ad Volscos venit, ad Coriolanum manus tendunt. 
d. Civitas, in ___ consules potestatem exercent, 'res publica' est. 
e. Urbs, ex ___ matronae Romanae veniunt, est Roma. 
f. Magistratus, a ___ plebeii defenduntur, sunt tribuni plebis. 
29. Scribe formas opportiinas pronominis interrogativi: 
a. ____ discordiam inter dves excitat? Coriolanus discordiam excitat. 
b. ____ est mater Veturia? Veturia mater Coriolani est. 
c. Cum ____ Coriolanus contra Romanos bellum parat? Coriolanus cum Volscis 
bellum parat. 
d. ____ est magna tristitia? Veturiae est magna tristitia. 
e. ____ sunt filii milites Romani? Illi sunt filii matrona.rum guae cum Veturia ad 
Coriolanum veniunt. 
f. ____ Coriolanus libenter salutat? Is matrem et uxorem libenter salutar. 
g. ____ tribuni plebis graviter accusabant? Tribuni plebis Coriolanum graviter 
accusabant. 
h. ____ movet animum Coriolani? Fletus matris animum Coriolani movet. 
Cave! lnterrogativum: Quis venie? / Relativum: Vir, qui venie ... 
lnterrogativum: Quid est? I Relativum: Baculum, quod aureum est. .. 
Pronomen interrogativum a pronomine relativo parum differt et tantum no­
minativum singularem diversum habet: masculinum 'quis', neutrum 'quid'; 
Exempla: Quis venit? Quid habes? Attarnen, si est nomen in rogatu, nominativus 
pron6minis 'qui' / 'quod' manet; Exempla: Qui vir venit? Quod malum habes? 
1 70 Capiculum IX 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Quarta dédinatio 
• Senatus potestatem in urbe habet. Populus Romanus senatum audit. Potestas senatus mag­
na est. Consilia consulum senatui nuntiantur. In sena.tu sunt multi senés. 
• Magistratus multi in ré publica Romana sunt. Populus Romanus multos magistratus crear. 
Numerus magistratuum magnus est. Senatus proponit consilia sua magistratibus. Consules 
sunt duo ex magistratibus. 
• In quarta déclinatione sunt nomina masculina et neutra. Ecce masculina: 
Singularis Pluralis sing plur 
Nominativus exercitus exercitus Nom -us -us 
Vocativus exercitus exercitus Voc -us -ùs 
Accusativus exercitum exercitus Ace -um -us 
Genetivus exercitus exercituum Gen -ùs -uum 
Dativus exercitui exercitibus Dar -ui -ibus 
Ablativus exercitii. exercitibus Abl -u -ibus 
MEMORANDVM Il: Pronomen relativum 
• Dieta.tor est magistratus. Dieta.tor a consulibus crearur ➔ Dictator est magistratus qui a 
consulibus creatur. 
• Larentia est uxor Collarini. Sextus Tarquinius Larentiam amar ➔ Larentia, quam Sextus 
Tarquinius amar, uxor Collarini est. 
Singularis Pluralis 
masculinum jemininum neutrum masculinum femininum neutrum 
Nominativus qui quae quod qui quae quae 
Accusativus quem quam quod quos quas quae 
Genetivus - cuius quorum quarum quorum 
Dativus cui quibus quibus quibus 
Ablativus quo qua quo quibus quibus quibus 
MEMORANDVM III: Verba et praepositionés 
• Dividere in + ace : Civiras Romana in duas partes dividirur. 
• Pertinére ad + ace : Antiqui consulés ad senatum pertinent. 
MEMORANDVM IV: Verba cum dativo 
• Imperare + dativus : Dux militibus imperar; Tarquinius Superbus civibus imperabat; 
Porsenna scribae imperar. 
• Persuadére + dativus : Coriolanus civibus Romanis non persuader; Is hostibus Volscis 
persuader; Mater Coriolano persuader. 
Oiscordiae civilés 1 71 
Vocabula IX 
LECTIO I patrieius -a -um excitare captivus -a -um 
ad diem pauper -eris in dies dimittere 
administrare pecus -oris n insula ae/ flétus -us m 
annuus -a -um pertinére Marcius Coriolanus Fortuna (dea) / 
civitas -atis f plébéius -a -um -i m graviter 
consul -is m possidere metus -us m iudicium -i n 
cultura -ae / qui quae quod munire libenter 
dieta.tor -oris m res publica nocturnus -a -um miser -a -um 
dies -ei m!f res rei/ opprimere persuadere 
discordia -ae / servitium -i n paulum preces -um f pi 
diversus -a -um ullus -a -um Sacer -cri (mons) m pudor -oris m 
dives -itis vasta.re secédere redire 
exercitus -us m secessio -onis f supplex -icis 
hoc tempore LECTIO II Sicilia -ae / tendere 
imperium -i n abhorrere tribunus -i m tristitia -ae / 
incendere adulescens -entis m tumultus -us m Veturia -ae f 
longus -a -um adversus Volsci -orum m pi 
magistratus -us m coetus -us m LECTIO III Volumnia -ae / 
maximus -a -um concedere admittere 
militia -ae / concordia -ae f alacriter 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocàbula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'civitàs', 'pauper', ' iudi­
cium', 'dieta tor' ... 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Senàtus populusque Romànus", "Arnicus certus in re 
incerta cernitur" (Ennius, Fragmenta v. 351) , "Est A.ere quaedam voluptas" (Ovidius, Tristia 
IV 3,37). 
Suntne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM DECIMVM 
saeculum -i n = centum (C) anni ab urbe condita ( < condere) urbs: Roma victoriam obtinere = vincere obtinere ( < ob-tenere) : capere qua.rum dves = dves eii.rum urbium parere + dat � imperare + dat tori ltaliae dat : in tota Italia idem eadem idem ( < is ea id + -dem) ius iuris n = quod iustum est consistere : manere finis -is m = pars postrema (montes Alpes sunt fines inter ltaliam et Galliam) mare -is n 
barbari -orum (barbarus -a -um) 
ad-iungere = con-iungere 
MARE NOSTRVM (I) 
Post saeculum quartum ab urbe condita mi­
lites Romani in totam ltaliam mittuntur atque 
victoriam obtinent de multis ac validis populis. 
Romani omnes regiones ltaliae occupant atque 
novàs urbes condunt, in quibus magistràtus Ro- 5 
mani potestàtem exercent, qua.rum cives legibus 
Romànis parent. ltaque iidem consules toti ltaliae 
imperant, et in omnibus urbibus ltaliae eandem 
potestàtem habent; etiam in tota Italia cives 
easdem leges atque eadem iura habent, nam sub 10 
eodem imperio sunt. Neque exercitus Romani 
in finibus ltaliae consistunt, sed mare lnternum 
explorant, ad alias terràs nàvigant et bellum 
gerunt adversus barbaràs nàtiones. 
Primum Romani ad insulam Siciliam veniunt 15 
eamque ad imperium Romànum adiungunt. 
Extra ltaliam vero alii populi habitabant quorum 
potentia magna erat et qui honores et gloriam, 
ut Romani, quoque quaerebant. 
20 Erat in litore Africae urbs antiqua prae omnibus 
dives atque belli perita: Carrhago erat nomen 
urbis, populus erat Punicus, dux eius Hamilcar, 
cognomine Barca, qui non solum Africam mag­
nis exercitibus occupa.bar, sed Siciliam quoque, 
25 insulam opulentam, avide cupiebat. 
ltaque Hamilcar bellum gerit adversus popu­
lum Romanum, atque primum ducesproelia 
committunt in terra, ubi acriter armis pugnatur, 
deinde ad mare veniunt atque ex navibus bellum 
30 faciunt. 
Carrhaginienses magnam classem habebant -clas­
sis est magnus numerus navium, ut exercitus est 
magnus numerus milirum-, sed naves Punicae 
graves eranr, Romanae autem, quae erant leves et 
35 expeditae, facile inrer naves hostium navigabanr. 
Iraque Romani variis proeliis in mari vincunt 
atque Carrhaginienses a Sicilia prohibenr. Hamil­
car, quamquam cupidus belli erat, foedus cum 
Romanis instituit ex quo Carrhaginienses non 
40 solum a Sicilia prohibenrur, sed eriam a Corsica 
et Sardinia atque ab Hispania. 1am Romani rorum 
Mare lnternum occupant idque Mare Nostrum 
appellant. 
Mare Nostrum 173 litus -oris n = finis maris prae omnibus = ante omnes peritus -a -um = exercitatus ( < exercere) 
opulentus -a -um = dives avide = cupide ( < cupere) proelia committere = proelia facere 
classis -is f 
levis -e B gravis -e expeditus -a -um = ad pugnam paratus facile adv mari abl quamquam Mare Internum inter ltaliam, Hispaniam, Galliam, Graeciam et Africam est. Alia maria sunt: Mare lonium, Mare Aegaeum ... 
1 74 Capitulum X 
Rem tené! 
1. Respondé ad interrogata: 
a. Quid agunt exercitus Romani post saeculum IV a.u.c . ? 
b. Parenrne cives rorius ltaliae legibus Romanis? 
c. Cum quo populo cerrabant Romani in mari Interno? 
d. Qui cupiebant insulam Siciliam? Cur? 
e. Ubi gerirur bellum inter Romanos et Punicos? 
f Cur vincunt Romani? 
g. Unde discedunt Carthaginienses post foedus cum Romanis? 
2. Locum scribé: 
a. Terra quae brevi tempore a Romanis occupatur: ________ _ 
b. Mare in quo non solum Romani, sed etiam Carrhaginienses potesrarem suam exercent: 
c. Terra in qua urbs Punica est: ________ _ 
d. insula opulenta quae prope ltaliam est: ________ _ 
e. Urbs cuius imperium Hamilcar habet: ________ _ 
f. insulae quae sunt in mari Interno: ________ _ 
3. Coniunge sententias: 
a. Carrhaginienses a mulris locis prohibentur . . . 
b . Romani et Punici proelia commirrunt . . . 
c . Cives sub poresrare Romana. . . 
d . Populo Punico magna potentia erar. . . 
e. Romani in mari vincunt . . . 
f Romani Mare Nostrum explorant . . . 
1 . _ quia Hamilcar insulam Siciliam avide cupit. 
2 . ..s_ quamquam Carrhaginienses magnam classem habent. 
3. _ acque Siciliam ad imperium Romanum adiungunt. 
4. _ iisdem legibus parenr. 
5. _ ergo Romani rotum mare lnternum possident. 
6. _ itaque magnis exercitibus exreras terras occupant. 
Mare Nostrum 175 
Vocabula disce! 
4. Quid est? 
proelium I classis I finis / levis / litus / navis / opulentus 
a. Terra quae inter duos populos est: 
b. Locus qui inter mare et terram est: 
c. Multas divitias habet: 
d. Vehiculum maritimum: 
e. Magnus numerus navium: 
f. Pugna in bello: 
g. Gravis non est: 
5. Exerce te in verbis 'parere' et 'imperare' + dativus: 
a. Dux Hamilcar ______ (exercitus Punicus) in bello cum Romanis _____ _ 
(verbum). Milites Punici _____ (Halmicar) _____ (verbum). 
b. Non solum patricii, sed etiam plebeii magistratus obtinent atque ______ (cives 
Romani) _____ (verbum). Cives _____ (magistrdtus) ____ _ 
(verbum) . 
c. Dux in exercitu ______ (milites) ______ (verbum). Boni milites ___ _ 
_____ (dux probus) _____ (verbum). 
d. In familiis Romanis erant domini qui ______ (servi multi) _____ _ 
(verbum) acque servi ______ (domini severi) cito ______ (verbum) . 
e. In schola linguae Latinae discipuli probi _____ (magistra) (verbum) , 
at discipuli probi, cum magistra ______ (verbum) , (ea) non parent! 
6. Primum iunge vocabula, deinde sententias scribe: 
proelia 
foedus 
urbes 
potestatem 
sub imperio 
victoriam 
------obtinent 
exercent 
sunt 
condunt 
instituunt 
committunt 
In mari Interno non solum Romani, sed etiam Carchaginienses _. ____ _ 
ii enim de multis populis Africanis _____ acque novas ____ _ 
_____ . Hae urbes igitur _____ cum Carthaginiensibus acque 
_____ eorum . At Romani quoque mare Internum explorant, itaque 
Romani et Carthaginienses ____ _ _ ____ terra marique. 
176 Capirulum X 
Ecce lingua! 
7. Scribe 'quamquam' ut in exemplo: 
a. Romani iam totam ltaliam occupabant. li Siciliam ad imperium adiungunt: 
Quamquam Romdni totam Italiam occupant, ii Siciliam ad imperium adiungunt 
b. Consules erant Romani. li in tota Italia eandem potestatem habebant: 
c. Carthagò erat urbs opulenta. Hamilcar Siciliam avide cupiebat: 
d. Classis Punica magna erat. Naves Punicae graves in mari non facile navigabant: 
e. Hamilcar erat cupidus belli. Is foedus cum Ròmanis instituit: 
8. Quid magis convenit? (vide memorandum IV) 
a. Romulus et Remus ____ matrem habebant (idem/eandem/eundem) : erant filii 
____ ma.tris (eiusdem/eadem/idem) . 
b. Faustulus et Larentia in ____ cubiculò dormiunt (idemleddemleodem) . 
c. Et Romani et Sabini _____ reges habebant (edsdem/eiusdemleosdem) atque in 
_____ urbe habitabant (eddem/eodemlidem) . 
d. Hannibali et Hamilcari ____ cognòmen erat: Barca (idem/eodem/eiusdem) atque 
____ hostes in odiò habebant: Romanòs (idem/eosdem/eadem) . 
9. Pronòmen relativum: e duabus sententiis ii.nam scribe: 
a. Romani novas terras ad imperium adiungunt. In novis terris cònsules imperant. 
b. Punici in Africa habitabant. Dux Pii.nicòrum Hamilcar erat. 
c. Romani multòs populòs oppugnant. De iis populis victòriam obtinent. 
d. Carthaginienses graves naves habent. Numerus navium est magnus. 
e. In urbibus Punicis fortes duces imperant. Divitiae urbium Punica.rum magnae sunt. 
f. Romani et Punici proelium committunt. lis erant magna classis magnique exercitus. 
g. Naves Romanòrum sunt leves. In navibus pauci milites navigant. 
r 
r 
r 
:-
MARE NOSTRVM (II) 
Post primum bellum Punicum Carthaginienses 
45 ab ea parte Hispaniae prohibentur quae supra 
flumen Hiberum est atque eam partem tantum 
renent quae Infra Hiberum est. Hamilcar vero, 
dux Carthaginiensis, Romanos maxime contem­
nebat: eum turbabant et avaritia et superbia 
50 Romanorum, itaque inter milites, inter cives, 
etiam inter filios suos Iram contra Romanos 
excitabat. Atque filius eius Hannibal, quamquam 
puer erat novem annorum, Romanos in odio 
habebat atque bellum contra eos avide cupiebar! 
5 5 ltaque post mortem patris, ipse Hannibal, adu­
lescens vigintI annorum, quI causam bellI con­
tra Romanos quaerebat, in Hispaniam venir et 
oppidum Saguntum oppugnat. Id erat oppidum 
opulentum quod Infra flumen Hiberum erat, sed 
60 cives huius oppidI 'sociI atque amicI' populI 
RomanI erant. Statim igitur legati a sena.tu 
Romano ad Hannibalem mittuntur, quI ipsum 
Hannibalem propter oppugnationem Sagunti 
severe reprehendunt. 
Mare Nostrum 177 
infra + ace - supra + ace tenere : retinere Ira -ae /(> Iratus) novem = IX (9) 
ipse ipsa ipsum = ille et non alius viginti = XX (20) propter + ace (causam indicat) oppugnatio -onis f < oppugnare reprehendere - laudare 
1 78 Capirulum X 
impetum facere = oppugnare 
impetus -us m 
sane = profecco , sine dubio 
initium -i n tt finis 
frangere = rumpere 
1 1, I , 
, ;,, 
argentum -i n 
se praecipitanc = se iaciunt 
ceteri -ae -a 
saeve < saevus 
interfìcere = necare 
Hannibal vero agros Saguntinos vastat atque 65 
impetum facit in miirum oppidi! Deinde is ob­
sidionem temprar atque cibo et aqua oppidum 
prohibet. Initio Saguntini fortiter resistunt, dum 
auxilium Romanorum exspectant, Romani vero 
Saguntum non veniunt, sed ipsam Carthaginem 70 
petunt atque ante sena.rum Piinicum Hanniba-
lem accusane! Senatus Piinicus autem legatos 
Romanos non audit: Carthaginienses enim et 
Hannibalem et ipsum bellum Saguntinum sane 
defendebanc. 75 
Post longam obsidionem Saguntini v1x famem 
tolerabant atque niillum auxilium a Romanis 
exspectabant. Iam exercitus Hannibalis miirum 
et turres frangebat cum magistratiis Saguntini 
primum omnem peciiniam, aurum et argen- 80 
rum in forum ferunt, deinde id incendunt, pos­
tremo ipsi in eundem ignem se praecipitant. 
Multi cives post eos in flammas desiliunt, ceteros 
autem ipse Hannibal saeve interficit. 
Rem tene! 
1 O. Quodest consilium? 
a. Consilium senatus Romani: 
b. Consilium Hannibalis: 
c. Consilium senatus Punici : 
d. Consilium Saguntinorum: 
1 
Socios et amicos 
Romanorum 
oppugnare et ipsos 
Romanos ad bellum 
incitare. 
2 
Argentum, aurum, 
pecii.niam in foro 
incendere atque 
mortem in igne 
quaerere. 
3 
Legatos Romanos 
non audire atque 
bellum contra 
socios et amicos 
populi Romani 
defendere. 
11. !unge sententias secundum argtimentum lectionis: 
Mare Nostrum 1 79 
4 
Hannibalem repre­
hendere atque ante 
senatum Punicum 
eum accusare. 
a. Romani Hannibalem ante sena.mm Punicum severe reprehendunt, nam . . . 
b. Hannibal causam belli quaerit, itaque . . . 
c. Saguncini auxilium Romanorum exspectabant, sed . . . 
d. Quamquam erat adulescens viginti annorum . . . 
e. Hamilcar iram contra Romanos inter suos excitabat, itaque 
I ._ is contra Saguntinos, socios et amicos populi Romani, impetum facie. 
2 ._ omnes Carthaginienses Romanos in odio habebanc. 
3 ._ Saguntini, qui erant amici et sodi populi Romani a Carthaginiensibus oppugnantur. 
4._ Romani ipsam urbem Carthaginem petunt acque Hannibalem ante senatum Puni-
cum accusane. 
5 ._ Hannibal exercitibus Carthaginiensibus imperat. 
12. Estne verum an falsum? Si falsum, indica causam: 
a. Carthaginienses primo bello Punico ab Africa expelluntur. 
b. Infra Hiberum erat pars Hispaniae, quam tenebant Punici. 
c. Hamilcar odium contra Romanos inter Carthaginienses excitabat. 
d. Saguntini in odio habebanc Romanos . 
e. Hannibal ipse ad senatum Saguncinorum venie. 
f. Carchaginienses obsidionem Romae temptabant. 
g. Saguntini totam pecuniam et aurum Hannibali tra.dune. 
180 Capitulum X 
Vocabula disce! 
13. Quid nòn convenit? (cònsiderà significàtum vocabulòrum!) 
a. fra, impetus, superbia, avaritia, odium 
b. oppidum, turris, murus, flumen, curia 
c. obsidiò, fames, cibus, aqua, opulentus 
d. flamma, auxilium, incendere, ignis, proelium 
e. proelium, foedus, pàx, amicus, socius 
14. !unge sententiàs idem significantes: 
a. Hannibal cum exercitu in oppidum Saguntum impetum facit . 
b. lmpetus Carthàginiensium a Saguntinis sustinetur . 
c. Non sòlum magistràtus Saguntini, sed etiam cives ad flammas se praecipitant . 
d. Hannibal erat cupidus belli . 
e. Milites Punici cibò et aquà Saguntum prohibent . 
1. Hannibal causam belli avide quaerebat . 
2. Saguntini a Carthaginiensibus non vincuntur . 
3. Multi homines, qui Sagunti habitabant, in ignem desiliunt . 
4. Carthaginienses Saguntinòs oppugnant . 
5. Exercitus Punicus obsidiònem contra Saguntinòs facit . 
15. Verba idem ac contràrium significantia quaere in lectiòne: 
Verba idem significantia Verba contràrium significantia 
possident = primum e 
rumpebat = infra e 
graviter = laudant e 
cupide = pauper e 
necat = defendit e 
Ecce lingua! 
16. Prònòmen 'ipse': quae forma ad exemplum convenit? 
a. In _____ Mari Internò Romani et Carthaginienses magnis classibus pugnant. 
(ipso I ipsi I ipsis) 
b. Hamilcar ____ filios suòs ad bellum contra Romanòs excitabat. (ipse I ipsum I ipsis) 
c. Hannibal Saguntum _____ oppugnat cum magnis exercitibus. (ipsum I ipsos I ipse) 
d. Romani _____ Saguntinis auxilium non ferunt, sed Carthaginem petunt et 
Hannibalem ante senatum accusant. (ipsi I ipsis I ipsos) 
e. _____ magistratus aurum et argentum Saguntinòrum in foro incendunt. 
(ipsum I ipsorum I ipsi) 
Mare Nostrum 1 8 1 
17. Praepositiones + casus acciisativus. Scribe praepositionem opportiinam atque adde 
terminationes casuum: 
contra, inter, post, ante, infra, in, supra, ad 
a. Gallia est _____ Hispani __ , acque Gallia _____ Germani __ 
b. _____ Hispani __ et Germani __ est Gallia. 
c. _____ saecul __ IV a.u.c. est saeculum III a.u.c. 
d. Numerus X est _____ numer __ XII . 
e . Hannibal _____ Itali __ venit cum militibus suis . 
f. Hannibal bellum _____ Ròman_ avide cupiebat. 
g. Legati Romani _____ senat __ Punic __ Hannibalem acciisant. 
18. Errata corrige: 
a. SaguntinI perterritI omnes peciinias, aurum et orna.menta ad forum ferunt. ____ _ 
b. Romani Hispaniae partem supra fluviò occupane. 
c. Hannibal Ròmanòs in odium habebat, acque bellum contra eòs cupiebat. 
d. Exercitus Piinicus in castrò famem bene tolerabat. 
e. In obsidiò SaguntinI impetum Hannibalis vix sustinent. 
f. Legati ante ipsem Hannibalem pacem postulane. 
g. A senato Punico dux optimus Hannibal laudatur. 
1 82 Capitulum X 
Hannibale duce = dum Hannibal eòs ducit trans-ire 
peditatus -us m < pedes -itis m in peditatu sunt multi pedites 
equitatus -us m < eques -ms m in equitatu sunt multi equites 
animai -is n foedus iungere = foedus facere 
MARE NOSTRVM (III) 
Consilium Hannibalis non erat manere in His- 85 
pania, sed in ltaliam venire et ipsam Romam 
oppugnare, capere, delere. Itaque Carthaginien­
ses, Hannibale duce, cum magno exercitii ex 
Hispania discedunt, montes Pyrenaeos transeunt 
et in Galliam veniunt uhi Hannibal multos 90 
populos aut terret aut oppugnat aut contra 
Romanos incitat. Nam in exercitii Hannibalis 
non solum peditatus atque magnus equitatus 
erat, sed etiam magnus numerus elephantorum! 
Elephantus est magnum animai Africanum quod 95 
duo cornua habet. Cornua elephanti ex ebore 
sunt; ebur est materia pretiosa quae magno pre-
tio constat. In cornibus elephantorum multum 
eboris est, itaque homines elephantos capiunt 
atque ebur cornuum vendunt. In Hispania, 1 00 
in Gallia, in Italia nulli elephanti erant, itaque 
omnes qui elephantos Hannibalis videbant 
maxime metuebant et, quamquam non erant 
hostes Romanorum, amicitiam et foedera cum 
Canhaginiensibus iungebant. 1 05 
Ad Alpes postea venit, qui montes non solum 
maxime alti erant, sed etiam periculosi, nam 
nullae viae, nullae valles in iis erant, sed tan­
tum magna et acuta saxa. Praeterea hiems erat 
1 1 0 et montes erant pieni nivibus! Verum audax 
Hannibal cum magno exercitu montes ascendit 
sine metu atque post quindecim dies in ltaliam 
pervenit. Post longum et arduum iter milites 
atque bestiae vix valebant, sed ipse Hannibal , 
1 1 5 qui erat avidus certaminis , Romanos ad bellum 
incitat atque proelium cum iis committit. In eo 
proelio dux Romanorum, consul Publius Cor­
nelius Scipio , graviter vulneratur atque milites 
Romani ab equitatu Hannibalis facile vincuntur. 
1 20 Tunc fama et fortuna Hannibalis totam ltaliam 
invadunt atque terrorem maximum inferunt 
populo Romano, senatui, magistratibus, nam 
Hannibal, dux Carthaginiensium, maximus hos­
tis populi Romani, ipsam Romam cum suo 
125 exercitu incolumis petebat. 
Mare Nostrum 1 83 
periculosus -a -um < periculum 
vallis -isf acùms -a -um / 
nix nivisf iter i tineris n verum = vero quindecim = X:V ( 1 5) bestia -ae f = animai 
vulnerare < vulnus avidus -a -um = cupidus terr6rem inferre = terrere 
184 Capirulum X 
Rem tene! 
19. Quid facit Hannibal . . . 
a. . . . in Hispania? 
b . . . .in Gallia? 
c. .. .in Italia? 
I . 
2. 
3. 
Multòs populos terret. 
Saguntum oppugnat. 
Consulem Romanòrum vulnerat. 
4. _ Amicòs Romanòrum contra ipsòs Romanòs incitat. 
5. _ Cum elephamis atque magno numerò militum Romam petit. 
6 . .JL Foedus cum Romanis rumpit. 
7. _ Ad Alpes venit. 
8. _ Montes Pyrenaeòs superat. 
20. In qua sententia narratur argiimentum huius lectionis? 
a. Fama Hannibalis Romanis terròrem infert, nam ipse cum elephantis Romam petit. 
b. Hannibal etiam cum elephantis in ltaliam pervenit. 
c. Magnus exercirus Hannibalis in ltaliam venit, Romanòs ad bellum incitat eòsque maxi­
me terret. 
21. Quid magis convenit? 
a. Consilium Hannibalis est . . . 
D superare Alpes atque in Galliam venire. 
D venire in Hispaniam, deinde Romam delere. 
b. Ebur est materia . . . 
D quae in corporibus humanis est. 
□ qua homines faciunt òrnamenta. 
c. Alpes sunt montes periculosi . . . 
D quia parva copia nivis in iis est. 
D quia acuta saxa et arduae viae in iis sunt. 
d. Post arduum iter. . . 
D bestiae sunt fessae, sed Hannibal certamen cum Romanis cupit. 
D et bestiae et Hannibal bene valent. 
Vocabula disce! 
22 Quid est? 
a. Magnusnumerus equitum = _______ _ 
b. Magnus numerus peditum = _______ _ 
c. Magnum animai quod magna cornua habet = _______ _ 
d. Materia pretiòsa quae est in cornibus elephantòrum = _______ _ 
e. Tempus nivium = _______ _ 
f. Multa animalia ea in capite habent = _______ _ 
Mare Nostrum 185 
23. Quid signifìcat? 
a. Aurum magno pretio constat. 
b. Hannibal sine metti montes Alpes ascendit . 
c . Dux Carthagiensium erat avidus certaminis. 
d. Fama Hannibalis terrorem inferebat Romanis. 
e. Dux Romanorum non est incolumis post proelium cum Carthaginiensibus. 
I ._ Hannibal cupiebat maxime cum Romanis cenare. 
2._ Consul Scipio a Punicìs vulneratur. 
3. Dux Punicus montes altos non timer . 
4._ Est materia pretiosa. 
5. Romani fama Hannibalis terrentur. 
24. Describe secundum exemplum: 
Exemplum: 'equus' est bestia qua homines vehuntur, etiam in bello. 
a. -----------------------------------
b. -----------------------
c. ----------------------------------­
d. --------------------------------
Ecce lingua! 
25. Exerce pronomen 'ipse' : scribe formas rectas in his sententiis. 
a. Hannibal nullos legatos, nullos magistratus Romam mittit, sed ____ in ltaliam cum 
magnis exercitibus venir . 
b . Ante ____ Hannibalem, fama eius totam ltaliam invadit . 
c. Hannibal primum Saguntum oppugnar , deinde ____ flumen Hiberum sine metu 
transit. 
d. Non solum milites, sed ____ elephanti post iter per Alpes vix valent . 
e. Milites Romani contra Hannibalem ab ____ consule Romano ducuntur. 
f. Carthaginienses ____ senatui Romano ____ que magistratibus metum inferunt . 
186 Capitulum X 
26. Quid non congruit? (considera formam vocabulorum!) 
a. consilium, cornu, exercitum, certa.men 
b. contra, quamquam, ad, in 
c. pacem, amicitiam, bellum, ltaliam 
d. cornuum, elephantorum, consulum, peditatus 
e. manére, possidere, delere, capere 
f. equitatus, avidus, periculosus, acutus 
27. Emenda X errorés huis narrationis: 
Hannibal filius ipsi Hamilcaris erat, cuius exercitus Romanos maximé terrébat, nam in ea­
dem exercitu et peditatus et equicatus magni erant. Dum Punici per Alpés iter faciunt, inter 
milités elephantus ambulant. Cornus elephantorum ex ebur sunt, guae materia ab ipsos 
hominibus avide quaeritur, nam magno pretium constat. Milités qui elephantis vehuntur 
contra Romanis multa arma gerunt. Exercitus Punicus ab exercitum Romanorum multum 
differt, sed Romani, quamquam ab hostibus terrentur, ab optimo magistratum imperantur 
atque in bello semper vincunt. 
a. Mendum: -------�· vocabulum réctum: _______ _ 
b. Mendum: • vocabulum réctum: 
c. Mendum: • vocabulum réctum: 
--------
--------
d. Mendum: • vocabulum réctum: _______ _ 
e. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
f. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
g. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
h. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
1. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
j. Mendum: ; vocabulum réctum: _______ _ 
Mare Nostrum 187 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Tertia declinatio, vocabula neutra 
• Pauca vocabula tertiae declinationis a ceteris vocabulis parum differunt. Attente inspice 
ablativum singularem et nominativum, vocativum, accusativum et genetivum pluralem, 
in quibus vocalis 'i' interponitur. 
Singularis I Pluralis Singularis I Pluralis 
Nom mare maria animai animalia 
Voc mare maria animai animalia 
Ace mare maria animai animalia 
Gen maris marium animalis animalium 
Dat mari maribus animali animali bus 
Abl mari maribus animali animali bus 
MEMORANDVM II : Quarta declinatio, vocabula neutra 
• "Non unum cornu, sed duo cornua elephanti habent. Color cornuum est albus. In 
corni bus est materia pretiosa". 
• Ecce neutrum quartae declinationis: 
Singularis Pluralis sing 
Nominativus cornii cornua Nom -u 
Vocativus cornii cornua Voc -u 
Acciisativus cornii cornua Ace -u 
Genetivus corniis cornuum Gen -us 
Dativus cornui cornibus Dat -ui 
Ablativus cornii cornibus Abl -u 
MEMORANDVM III : Quinta declinatio, vocabula feminina 
plur 
-ua 
-ua 
-ua 
-uum 
-ibus 
-ibus 
• Ecce conspectus vocabulorum postremae classis vocabulorum Latinorum: quinta declinatio. 
In quinta declinatione sunt vocabula pleraque feminina. 
Singularis Pluralis sing plur 
Nominativus res res Nom -es -es 
Vocativus res res Voc -es -es 
Acciisativus rem res Ace -em -es 
Genetivus rei rerum Gen -ei -erum 
Dativus rei rebus Dat -ei -ebus 
Ablativus re rebus Abl -e -ebus 
1 88 Capiculum X 
MEMORANDVM IV: Pronomen 'idem' 
• Fausculus in oppido Alba Longa habitat. Larentia in oppido Alba Longa habitat. 
➔ Faustulus et Larentia in eodem oppido habitant. 
• Silvia est mater Romuli. Silvia quoque est mater Remi. 
➔ Romulus et Remus eandem matrem habent. 
Singularis Pluralis 
masc fem neut masc fem 
Nominativus idem eadem idem iidem eaedem 
Acciisativus eundem eandem idem eosdem easdem 
Genetivus eiusdem earundem earundem 
Dativus eidem iisdem iisdem 
Ablativus eodem eadem eodem iisdem iisdem 
MEMORANDVM V: Pronomen 'ipse' 
• Non solum milites Carthaginienses, sed etiam ipse Hannibal Alpes transit. 
• Carthaginienses in ipsis portis Romae consistunt. 
Singularis Pluralis 
masc fom neut masc fem 
Nominativus ipse ipsa ipsum ipsi 1psae 
Acciisativus ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas 
Genetivus ipsius ipsorum ipsarum 
Dativus ipsi ipsis ipsis 
Ablativus ipso ipsa ipso ipsis ipsis 
MEMORANDVM VI: 
neut 
eadem 
eadem 
eorundem 
iisdem 
iisdem 
neut 
ipsa 
ipsa 
ipsorum 
ipsis 
ipsis 
Sunt in lingua Latina nonnulla adiectiva (saepe inter pronomina indefinita nominantur) 
quorum forma parum differt ab adiectivis, ad pronomina autem magis accedit, nam genetivum 
singularem -ius habent, dativum -i. In capitulis huius libri haec vidimus: unus, nullus, ullus, 
solus, alius, totus, alter. 
Singularis Pluralis 
masc fem neut masc Jem neut 
Nominativus totus tota totum toti totae tota 
Acciisativus totum totam totum totos totas tota 
Genetivus totius totorum tota.rum totorum 
Dativus toti totis totis totis 
Ablativus toto tota toto totis totis totis 
Mare Nostrum 189 
Sdsne? 
De re piiblica . 
Quid accidit anno 753 ante Christum natum? Die 21 mensis Aprilis illius anni Romu­
lus urbem Romam condit et regnum tenet. In regno rex maximam potestatem habet. 
Post reges exactos -id est, postquam rex Tarquinius expulsus est, anno 509 a.Ch.n.­
Roma est Res Publica quae non ab uno homine, sed a multis magistratibus administratur 
-vocabulum 'magistratus' et viros qui officia publica faciunt et ipsa officia indicat. Magis­
tratus Romani distribuuntur in ordinem qui 'cursus honorum' appellatur -magistratus sunt 
honores, neque homines qui magistratum gerunt pecuniam accipiunt, sed gratuito id faciunt. 
In cursu honorum sunt gradus diversi, ex imo gradu (quaestor) ad summum gradum, quem 
consules occupant. 
Quaestor ➔ Aedilis ➔ Praetor ➔ Consul 
Alii magistratus alia munera gerunt: quaestores pecuniam curant; aediles aedifìcia publica et 
ludos instituunt; praetores autem iudiciis praesunt et leges custodiunt; consules denique 
maximi magistratus sunt et bini -duo simul- creantur, qui bellum et exercitum curant. Non 
solum consules, sed etiam ceteri magistratiis 'collegas' habem, id est, non soli, sed cum colle­
gis imperium exercent. Tantum dictatores, qui in maximo periculo Rei Publicae creantur, et 
censores, qui censum civium instituunt eorumque mores custodium, collegas nullos habebant. 
Neque perpetuum est imperium magistratuum, sed annuum, id est, unum annum longum: 
magistratus enim quotannis in comitiis eliguntur. In comitia omnes cives conveniunt et magis­
tratus creant. Viri qui magistratum petunt 'candidati' vocantur, nam togam candidam induunt. 
Candidati consilia sua civibus publice numiant iisque persuadem. 
Ecce signa magistratuum: 
toga praetexta sella cu rulis lictores 
Magistratus Romani eloquentiam sive 'artem dicendi' ab adulescentia 
discunt, itaque orationes elegantes et copiosas coram civibus habent: 
sunt 'oratores'. Oratores verba faciunt eloquenter -cum eloquentia. 
Maximus orator omnium Romanorum Marcus TulliusCicero est, 
qui saeculo primo ante Christum natum floruit. 
"Orator est vir bonus, dicendi peritus" 
Marcus Porcius Cato (234-149 a.Ch.n.) 
fasces 
1 90 Capiculum X 
Cicero Catilinam accusat, Cesare Maccari, 1 889. Palazzo Madama, Romae 
Inter magistratus Romanos erant duae factiones inter quas discordiae maximae excicabantur: 
populares et optimates. Populares plebi favebant, id est, plebem curabant, acque iura omnium, 
etiam populi, custodiebant. Optimates vero nobilibus favebant acque mores et leges antiquas 
defendebant. Inter populares Romanos frarres Gracchi eminent, quorum consilium erat agrum 
publicum Romanum a nobilibus eripere et plebi tradere (vide capitulum XII) . 
Mare Nostrum 191 
Vocabula X 
LECTIO I mare -is n impetus -us m cornu -us n 
adiungere natio -onis f infra ebur -oris n 
Africa -ae f obtinere initium -i n elephantus -i m 
avide opulentus -a -um ipse -a -um equitatus -us m 
barbarus -a -um parere novem hiems -emis f 
Barca -ae m peritus -a -um oppugnatio -onis f inferre 
Carthaginiensis -e potentia -ae f post iter itineris n 
Carthago -inis f prae omnibus praecipitare iungere 
classis -is f Punicus -a -um Saguntum -i n materia -ae f 
cogn.omine quamquam sane metuere 
committere quartus -a -um turris -is f nix nivis f 
consistere regio -onis f viginti peditatus -us m 
Corsica -ae f saeculum -i n periculosus -a -um 
expeditus -a -um Sardinia -ae f LECTIO III pretium -i n 
explorare varius -a -um acutus -a -um Publius -i m 
facile victoria -ae f Africanus -a -um Pyrenaei -orum m pi 
fines -ium m pi Alpes -ium f pi quindecim 
Hamilcar -aris m LECTIO II altus -a -um Scipio -onis m 
idem eadem idem argentum -i n animai -alis n transire 
internus -a -um avaritia -ae f avidus -a -um vallis -isf 
ius iuris n ceteri -ae -a bestia -ae f vendere 
levis -e frangere constare verum 
litus -oris n Hiberum -i n Cornelius -i m vulnerare 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'natio', 'saeculum', 
'acutus' ' 'materia' . . . 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Vir bonus, dicendi peritus", "Casus belli" . 
Suntne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur ► Quaere ea. 
CAPITVLVM VNDECIMVM 
adventus -iis m < advenire contendere = iter facere vastans part = dum vastat dis-pònere ubi-que = omni locò 
dades -is/ horrere = multum timere 
moenia -ium n pl Fabio dictatòre = dum Fabius dieta.tor est strenue = fortiter oppugnantes = dum oppugnant magis +--t minus confidere + dat in-certus -a -um 
HANNIBAL AD PORTAS (I) 
Post adventum in ltaliam Hannibal ex Alpibus 
Romam contendit atque agros Italiae vastans ur­
besque socias Romanorum oppugnans, ingentem 
praedam in tota provincia facit. Deinde, cupiens 
Romam capere, circa urbem exercitùs suos 5 
disponit et maximum terrorem dvitati infert. 
Iam ùnus clamor ubique audiebatur: «Hannibal 
ad portas! Hannibal ad portas!», cum senatus 
Romanus, timens Carthaginienses magnamque 
cladem in patria horrens, dictatorem creat Quin- 1 0 
tum Fabium qui moenia, turres et praesidia circa 
urbem ponens, patriam in extremo discrimine 
custodir. Fabio dictatore, omnes iuvenes et liberi 
et servi ad arma vocantur atque exercitus urbanus 
creatur qui urbem strenue defendit. 1 5 
At Carthaginienses avidi certaminis erant atque 
soc1os Romanorum oppugnantes ipsosque 
milites incitantes, Romanos ad proelium pro­
vocabant. Quintus Fabius autem, consilio ma-
gis quam fortunae confidens, milites Romanos 20 
tenebat neque ad incertam pugnam cum Car­
thaginiensibus eos mittebat. 
Milites, senatòres, magistratus acque etiam cives 
Fabium 'Cunctatorem' appellabant -'cunctator' 
25 vocatur qui dubius aut incertus est-, nam eum 
neque hostes oppugnantem neque proelium 
committentem videbant: Fabius enim prope 
hostes armatus manebat eòsque ab urbe pro­
hibebat, sed occasiònem ad proelium idòneam 
30 exspectabat. 
Consul Aemilius Paulus vero, qui cautus non 
erat, ut Fabius, sed temerarius acque audax, còn­
silium Fabii parvi faciebat et gloriam belli appe­
tens, ad oppidum Cannas copias ducit easque 
35 ad proelium cum Carthaginiensibus dispònit. 
Tunc milites Romani, certa.men et gloriam item 
cupientes, temerario cònsuli statim parent acque 
Carthaginienses aggrediuntur. Verum Carthagi­
nienses, qui erant superiòres numerò et non 
40 sòlum arma gerebant, sed gladiòs quoque occul­
tòs sub loricis habebant, Romanòs citò circum­
dant eòsque a tergo vulnerant. Quinquaginta 
milia militum inter sociòs et cives, equites et 
pedites, aut in ipso proeliò pugnantes moriun-
45 tur aut fugientes occiduntur acque campòs Can­
nenses corporibus suis tegunt. 
Hannibal ad portas 1 9 3 
cunctator -oris m oppugnantem ace < oppugnans occasio -onis f = tempus idoneus -a -um = opportunus cautus -a -um B temerarius parvi facere = contemnere appetens gloriam = cupidus gloriae còpiae -a.rum/ pi= exercitus item= quoque, eodem modo aggredi dep = impetum facere 
gladius -i m lorica -ae/ 
circumdare = circum eos ire quinquaginta = L (50) mille= M ( 1 000), n pi milia -ium mori dep B vivere occidere = interfì.cere tegere = occultare occultus -a -um < occultare 
194 Capirulum XI 
Rem tene! 
1. Redige in ordinem sententias secundum argiimentum lectionis: 
a. _ Romani fugientes in campis Cannensibus occiduntur. 
b. _ Hannibal milires incitans ad proelium Romanos provocar. 
c. J_ Carthaginienses agros ltaliae vastantes Romam veniunt. 
d. _ Carthaginienses primum Romanis resistunt, deinde eos a tergo vulnerant. 
e. _ A consule temerario copiae ad oppidum Cannas dii.cuntur atque signum pugnae datur. 
f. _ Cives Romani non solum Carrhaginienses, sed etiam dadem in patria maxime timenr. 
g. _ Dieta.tor Fabius niillam occasionem ad pugnam dar. 
h. _ Quintus Fabius dieta.tor crearur. 
2. Quis imperat? Cui/quibus imperat? 
a. «Va.state agros Romanorum!» 
Hannibal Carthdginiensibus imperat. 
b. «Tene milites tuos! Exspecta occasionem ad pugnam!» 
c. «Provocate eos ad proelium! Vulnerate eos a tergo!» 
d. «Audite me, milites: capite arma atque ad proelium contendite! » 
e. «Praesidia circum urbem ponite! » 
3. Estne verum an falsum? Si falsum, rectum responsum da: 
a. Romani consulem cream Quintum Fabium. 
b. Quintus Fabius civitati Romanae timorem infert. 
c. Quintus Fabius Carrhaginienses ad certa.men provoca.bar. 
d. Romani milites in urbe manebant. 
e. Consul et Fabius idem consilium habebant. 
f. Consul ad pugnam certam milires Romanos diicir. 
Vocabula disce! 
4. Quid non convenit? (considera signifìcatum vocabulorum! ) 
a. dades, periculum, discrimen, concordia 
b. provocare, oppugnare, servare, incitare 
c. lorica, baculum, tela, gladius 
d. cupidus, appetens, temerarius, avidus 
e. praecipitare, manere, contendere, cupere 
f. copiae, corpus, exercitus, miles 
g. tergum, consilium, pes, corpus 
5. Quid significat? 
a. Hostes circumdare: 
b. In extremò discrimine esse: 
c. Glòriam appetere: 
d. Ad proelium provocare: 
e. Praesidia pònere: 
f. Hostes aggredI: 
1._ Urbem custòdire nòn sòlum militibus, sed etiam operibus. 
2._!L_ Circum hostes còpias collocare. 
3._ Hostes ad pugnam incitare. 
4._ Honòres avide cupere. 
5._ Ab hostibus fortiter oppugnarI . 
6._ In hostes impetum facere. 
6. Quid significat? 
a. Hannibal Ròmam contendit: 
□ Hannibal recta via atque citò Ròmam petit. 
D Hannibal Ròmam relinquit . 
b. Neque Fabius proelium committit: 
D Fabius bellum recusat . 
D Fabius ad certa.men cum inimids descendit . 
c. Cònsul temerarius erat: 
D Cònsul vehementer pugnam quaerebat . 
□ Cònsul magna audacia bellum gerebat . 
d. Carthaginienses Ròmanòs a tergo vulnerant: 
□ Carthaginienses a parte dextra Ròmanòs oppugnant . 
D Carthaginienses Ròmanis, quI fugiunt, vulnera Inferunt . 
e. Multitudò Ròmanòrum in pugna CannensI moritur: 
D MultI RòmanI mortem fugiunt in pugna CannensI . 
Hannibal ad portas 195 
□ MultI RòmanI in pugna CannensI a Carthaginiensibus necantur. 
Ecce lingua! 
7. Quid non convenit? (considera formam vocabulorum!) 
a. temerario, cònsu!I,dictatòre, dvitatI 
b. at, in, ad, inter 
c. autem, ad, sed, vero 
d. iniuste, telaque, temere, saepe 
e. commitentem, vastantem, cunctatòrem, oppugnantem 
196 Capitulum XI 
8. Animadverte structuram eamque commuta pro integra sententia: 
a. Fabio dictatore, Carthaginiénsés ab urbe prohibentur = Dum Fabius dictdtor est 
Carthagniénsés ab urbe prohibentur. 
b. Hannibale duce, Roma in extrémo discrimine est = --------------Rom a in extrémo discrimine est. 
c. Romulo rege, urbs Roma magnum numerum civium accipit = _________ _ urbs Roma magnum numerum civium accipit. 
d. Bruto consule, Tarquinius Superbus bellum adversus Romam facit = 
---------� Tarquinius Superbus bellum adversus Romam facit. 
e. Romulo puero, Amulius in oppido Alba iniusté régnat = ___________ _ Amulius in oppido Alba iniusté régnat. 
9. Animadverte structuram eamque commuta pro integra sententia: 
a. Consul, qui bellum committit, temerarius vidébatur. 
= Consul bellum committens, d militibus lauddtur 
b. Milités qui ad urbem contendebant Romanos ad certamen provocabant. 
c. Romani non timent hostem qui cito fugit. 
d. Quinquaginta milia militum qui pugnabant in campis Cannensibus occiduntur. 
e. Civés laeti laudant ducem qui patriam servat. 
f. Occiduntur pedicés qui tela mittunt. 
= ----------------------------------
-
; ' 
HANNIBAL AD PORTAS (II) 
Interim in Hispania Hasdrubal, frater Hanni­
balis, exercitibus Carchaginiensibus imperabat 
acque populos Hispanòs ad bellum contra Ro-
50 manòs hortabatur. Hasdrubale bellum in His­
pania gerente, Scipiones fratres, Gnaeus ac Pu­
blius, ex Italia in Hispaniam mittuntur; qui 
magnum numerum navium militumque ad por­
rum Tarracònensem advehentes, bellum adver-
5 5 sus Hasdrubalem terra marique faciunt. Primum 
Scipiones in levibus proeliis Carthaginienses 
repellunt, sed paulo post, cum omnibus còpiis 
proeliantes, ingentem cladem in exercitu Has­
drubalis faciunt et non solum magnas hostium 60 copias fugane, sed etiam multitudinem fugien­
tium occidunt. 
Scipiònibus in Hispania pugnantibus, bellum 
erat Romanis prosperum acque multi populi 
Hispani a Carthaginiensibus deficiebant et Ro-
65 manòs sequebantur. 
Hannibal ad porras 1 97 
interim adv = dum haec aguntur hortari dep = excitare, incitare Hasdrubale bellum gerente = dum Hasdrubal bellum gerit qui : hi 
ad-vehere terra marique = in terra et in mari repellere = hostes prohibere proeliari dep < proelium hostes fugare = fugam hostium facere fugientium part gen pl = eorum qui fugiebant Scipionibus pugnantibus = dum Scipiones pugnabant defìcere a + abl = relinquere + ace sequi dep = ire post 
1 98 Capiculum XI 
implorare = vehementer rogare pollicerI dep = promittere magnìs itineribus = cito profìcìscì dep = contendere ibi = in illo loco cursus -us m = iter maritimum inde = ex eo loco vadum -ì n = locus uhi aqua brevis est 
expugnare = armìs occupare unìus gen ( < unus) universus -a -um = integer, totus egredì de = exìre 
Scipiones igitur, ipsis Hispanis implorantibus, 
foedera multa contra Carthaginienses Institu­
unt, auxilium Hispanis pollicentur atque copias 
Hispanas cum Romanis coniungunt. 
Post Gnaeum et Publium, Publius Scipio, filius 70 
PubliI, ipsis militibus postulantibus, imperium 
in Hispania obtinet et ad oppidum Carthaginem 
Novam magnis itineribus profidscitur. Cartha-
go Nova erat urbs opulenta et in loco idoneo 
sita -erat enim ibi magnus portus ex quo rectus 75 
cursus ex Africa erat-; in eam Carthaginienses 
omnia arma, pecuniam, frumentum, obsides ad­
vehebant atque totum bellum Hispanicum inde 
gerebant. Scipione imperante, milites Romani 
per vada acque stagna Carthaginem Novam 80 
petunt, castellum in alto tumulo situm expug­
nant atque uno die urbem capiunt. Scipio igi-
tur, moenia unius urbis oppugnans, Hispaniam 
universam capir atque in Africam inde egreditur. 
Hannibal ad portas 199 
Rem tene! 
10. Coniunge sententias secundum argiimentum lectionis: 
a. Quamquam Hannibal in Italia bellum contra Romanos gerebat . . . 
b. Scipiones magnas hostium copias fugant et multitudinem milirum occidunt . . . 
c . Quamquam pugna erat ardua in oppido Carthagine Nova . . . 
d . Scipionibus ducibus, bellum erat prosperum Romanis . . . 
e . Quamquam moenia unius urbis expugnac. . . 
f. Carthago Nova erat urbs opulenta acque in locò idoneo sita . . . 
1. nam ex ea recrus cursus in Africam erat. 
2._ itaque multi Hispani Romanos sequuntur. 
3._ milites Romani nullum laborem recusant acque urbem uno die capiunt. 
4._ Scipio universam Hispaniam capir. 
5._ frater eius Hadrubal exercitibus Carthaginiensibus in Hispania imperabat. 
6._ ii igirur magnam cladem in exercitu hostium faciunt. 
11. Qui sunt: Hispani, Romani an Carthaginienses? 
a. Per vada acque stagna in oppidum Carthaginem Novam proficiscuntur: ______ _ 
b. In eam urbem arma acque pecuniam advehebant: ______ _ 
c. Hispanis auxilium pollicebantur: ______ _ 
d. Gnaeum ac Publium in Hispaniam mitrunt: ______ _ 
e. Copiae eorum ab hostibus fugantur acque occiduntur: ______ _ 
f. II ab exercitu Carthaginiensi deficiunt: ______ _ 
g. Foedera instiruunt et copias suas cum Romanis coniungunt: ______ _ 
12. Estne verum an falsum? Si falsum, da rectum responsum: 
a. Hasdrubal erat pater Hannibalis. 
b. Scipiones contra Hasdrubalem magno exercitu pugnant. 
c. Carthaginienses Romanos fugant. 
d. Multi Hispani amicitiam cum Romanis cupiebant. 
e. Hispanae et Romanae còpiae contra Hasdrubalem coniungebantur. 
f. Romani timebant neque bellum quaerebant. 
g. Scipio Hispaniam totam iam capir. 
Vocabula disce! 
13. Quod vocabulum non congruit cum sententiis? Primum id indica, deinde emenda: 
a. Scipiones cum omnibus còpiis in campum�et magnam cladem in exercitu 
hostium faciunt. descendunt 
b. Hasdrubal, frater Hannibalis, populos Hispanos adversus Romanos invisebat. ___ _ 
200 Capitulum XI 
c. Gnaeus et Publius Scipiò magnum numerum navium militumque ad portum Tarracò­
nensem adveniebanc. -------
d. Multi Carchaginienses pose impetum Ròmanòrum ad casera fugane. _______ _ 
e. Populi Hispani pose proelium cum Ròmanis ab Hasdrubale descendebanc. _____ _ 
f. Publius Scipiò, filius Publii, in Africam magnis icineribus concemnic. ______ _ 
14. Describe Latine secundum exemplum: 
Exemplum: 'clades' est proelium ingens in quò magnus numerus hominum occiditur. 
15. Verba idem ac contrarium significantia quaere in lectione: 
Verba idem significantia Verba contrarium significantia 
incicabac = parebac B 
promiccunc = intrat B 
necanc = gravibus B 
tòtam = parvam B 
discedencium = funestum B 
it = 
Hannibal ad portas 201 
Ecce lingua 
16. Mii.ta numerum earum partium quae indicantur: 
a. Venientibus Scipionibus, Hispani a Carthaginiensibus deficiebant acque amicitiam 
cum Romanis appetebant. ________________________ _ 
b. Implorante populo, Scipiones nova foedera in Hispania instituunt. 
c. Posrulantibus ducibus, milites nullum laborem reciisant acque contra hostes fortiter 
pugnane. ______________________________ _ 
d. Discedente exercitu Carthaginiensi, bellum in Hispania erat prosperum Romanis. 
e. Resistentibus militibus, dux castellum in alto tumulo situm facile capir. 
17. Commuta in ablativum absolii.tum sententias quae indicantur: 
a. Exercitii.s Romani in urbes Hispanas intrant quia Hispani Romanos sequuntur. 
Hispdnis Romdn6s sequentibus. exercitiis Romani in urbes Hispanas intrant. 
b. Dum Scipio imperar, naves Romanae Carthaginienses in proelio superant. 
c. Cum senatores imperium Fabio dant, Roma ab hostibus ruta est. 
d. Carthago Nova urbs opulentissima est quia Carthaginienses peciiniam et arma advehunt. 
e. Dum milites multum orant atque postulant, Publius Scipio dux exercitiis creatur. 
f. Cum Carthaginienses in lraliam adveniunt, magnus timor cives Romanos invadit. 
18. Errata corrige: 
a. Duces magnum exercituum advehentes hostes repellunt. ____ _ 
b. Inter Italiam et Africam longus iter est. ____ _ 
c. Scipiones fortiter in Hispania pugnantibus, Hasdrubal superatur: ____ _ 
d. Milites nullam pugnam reciisantemin bello hostem superant. ____ _ 
e. In magna da.de numerus hominum fugientis magnus est. ____ _ 
f. Etiam Itali Romanos in Carthaginienses deficiunt. ____ _ 
19. Quid non convenit? (considera formam vocabulorum!) 
a. hortatur, sequitur, imperatur, aggreditur, proeliatur 
b. egrediuntur, aggrediuntur, proficiscuntur, mittuntur, sequuntur 
c. dici, mori, sequi, egredi, aggredi 
d. amari, vulnerari, vocari, reciisari, hortari 
202 Capitulum XI 
iter flectere nimia licentia = lìbertas maior quam ut convenit gaudia et voluptates - officia et labores epulae -a.rum f pl = magnum convivium mollire B durum facere extinguere = minorem facere praedari dep = praedam facere se recipere: petere aliquam urbem et domicilium ibi quaerere varia fortuna= mutabilis fortuna laborare : malum se habere sedecim = XVI ( 1 6) re-vacare 
HANNIBAL AD PORTAS (III) 
Post pugnam Cannensem Hannibal, quamquam 85 
ad ipsas portas Romae erat, urbem non oppug-
nar, sed Capuam iter flectit. Haec erat urbs 
amoena atque luxuriosa, cuius c1ves nimiam 
licentiam habebant atque vitam agebant inter 
gaudia ac voluptates. Ibi enim otium, epulae, 90 
vinum, somnus, balnea. . . corpora et animos 
Carthaginiensium molliebant atque omnem 
virtiitem bellicam ac disciplinam militarem 
extinguebant. Neque omnes milites Carthagi­
nienses, Hannibale Capuae sedente, in exercitii 95 
manebant, sed aut praedantes per agros ltaliae 
errabant aut ab exercitii deficientes in alias 
urbes ltalas se recipiebant. Multos iam annos 
Romani et Carthaginienses varia fortuna in 
Italia pugnabant cum, procedente ad Africam 1 00 
Scipione post bellum Hispaniense, ipse senatus 
Carthaginiensium, qui patriam videbat in 
maximo discrimine laborantem, post sedecim 
annos Hannibalem ex Italia revocar. 
1 05 Dum Hannibal in Africam revertitur, classis 
Romana populationes faciebat in litore Africano 
atque in parvis proeliis Carthaginienses aggre­
diebatur; post adventum Hannibalis vero, Scipio 
simul Uticam obsidens, simul Carthaginem 
1 1 O oppugnans, bellum renovat atque in oppidum 
Zamam magnis itineribus profì.ciscitur, ubi 
Hannibal copias suas instruebat. 
Ibi Hannibal nuntium ad Scipionem mntn 
atque colloquium inter duces postular. Non 
1 1 5 recusat Scipio occasionem atque Hannibalem 
admittit; qui Scipionem multis modis laudar at­
que de pace loquitur. Scipio vero, qui neque ob­
sidionem Sagunti neque bella in Italia neque 
pugnam Cannensem obliviscebatur, Hannibalem 
1 20 eiusque legatos superbe dimittit atque milites 
suos ad proelium hortatur. 
Tunc demum, clamantibus militibus atque ad 
supremum certa.men arma et animos parantibus, 
duo opulentissimi populi, duo clarissimi duces, 
1 2 5 duo fortissimi exercitus ad pugnam procedunt. 
Hannibal ad portas 2( 
reverti dep = revenire, redire populatiò -ònis f = vastatiò (< vii.stare) obsidere = obsidiònem facere re-novare < novus 
instruere : collocare 
colloquium < cum + loqui 
qui: is loqui dep = verba facere 
oblivisd dep � memorare 
demum adv = ad extremum supremus -a -um = ultimus 
204 Capitulum XI 
pés pedis m 
pedem referre re-cédere = dis-cédere condicio -onis f 
Romani, qui superiòres erant et numerò et ani-
mò, equitatum Carthaginiensem brevi tempore 
vincunt acque primo impetu còpias hostium 
fugane. 1am milites Carrhaginienses pedem 
referebant cum Hannibalem vident recedentem 1 30 
acque ad Ròmanòs manus supplices tendunt. 
Postremo Scipiò sena.cui Carrhaginiensium gra-
ves condiciònes pacis impònit acque finem facie 
secundi belli Punici. 
Massilia J � Tarrac6 f, ., "ff • Roma aguntum ' 
'lfsicilia Carthago 
Hannibal ad portas 205 
Rem tene! 
20. Ad quod argiimentum pertinent hae partes fabulae? 
1 . Fortuna militum 
Hannibalis 
2 . Victoria exercicus 3. Error Hannibalis 4. Consilium senacus 
Romani Carchaginiensium 
a. Hannibal , quamquam ad ipsas portas Romae erat, urbem non aggredicur, sed Capuam 
iter flectit. -----------------------------
6. Dum Sci pio ad Africam navigar, senacus Carthaginiensium, cladem magnam in patria 
horrens , Hannibalem ex Italia revocar. _________________ _ 
c. Romani erant superiores et numero et animo acque equicacum Carchaginiénsem facile 
vincunt. _____________________________ _ 
d. Dum Hannibal Capuae exspectat, multi milités ab exercitu défìciébant acque vitam 
tranquillam in Italia agébant. ____________________ _ 
2 1 . Responde ad interrogata: 
a. Qualem vitam agébant Capuae milités Hannibalis? 
b. Cur senacus Carchaginiénsis Hannibalem vocat? 
c. Num exerciciis Romani erant in Hispania dum Hannibal Carchaginem petic? 
d. Quo in oppido est maximum proelium inter Romanos et Carthaginiénses? 
e. Quis vincicur secundo bello Punico? 
22. Estne verum an falsum? Si responsum falsum est, causam explana. 
a. Hannibal récto itinere Romam petit, sed urbem non oppugnar. 
b. Milicés Carthaginiénsés officia exercitus Capuae neglegebant. 
c. Senatus Carthaginiénsium Scipionem in Hispaniam venientem horrebat. 
d. Post adventum Hannibalis classis Romana a duce Carchaginiénsi vincicur. 
e. Scipio Zamam iter flectit quia in eo oppido Hannibal copias suas instruebat. 
f. Romani, qui erant superiorés pecunia, omnés Carthaginiénsés occidunt. 
g. Hannibale pedem referente, Carchaginiénsés a proelio recédebant acque ad 
Romanos manus supplices tendébanc. 
Vocabula disce! 
23. Quid magis convenit? 
a . Iter fleccic / recto itinere: 
- Saguntini _____ senatum Romanum petunt. 
- Scipio non venie ad ltaliam, sed ad in Africam ____ _ 
206 Capitulum XI 
b. Temere I nimium: 
- Milites ____ pugnabant, iis enim nullus erat dux. 
- Milites qui ____ timorem habent, officia sua neglegunt. 
c. Defìcere I fugere: 
- Hispani, qui audaciam Hannibalis laudabant, ab Romanis in eum ___ _ 
- Exercitus Hannibalis populationes in agris faciebant, ergo agricolae in oppidum ___ _ 
d. Pedem referre / implorare: 
- In extremo discrimine cìves deos ___ _ 
- Cauti duces, cum impetum hostium non sustinent, ___ _ 
24. Verba idem ac contrarium significantia quaere in lectione: 
Verba idem significantia Verba contrarium significantia 
revenit = recedunt B 
vastationes = officia B 
collocabat = memorabat B 
mutabili = dimittit B 
25. Adde coniiinctionem aptam: 
at / atque / aut / -que I quamquam 
a. ____ Carthaginienses prope erant, Romam non aggrediebantur. 
b. Hannibal ad ipsas Romae portas manebat, ____ urbem non oppugnabat 
c. Carthaginienses praedam Capuae faciebant ____ defìciebant ab exercitu ___ _ 
errabant. 
d. Hannibal recedebat ____ milites eius manus supplices tendebant. 
e. Romani senatui Carthaginiensi graves condiciones imponit ____ finem belli facit. 
f. Carrhaginienses socios Romanorum oppugnantes ipsos ____ milites incitantes, Ro-
manos ad proelium provocabant. 
Ecce lingua 
26. Quid non congruit? (considera formam vocabulorum!) 
a. praedantes, opulentissimi, voluptates, roganti 
b. certa.men, iter, proeliis, dux 
c. extingui, loqui, reverti, oblivisci 
d. finem, recedentem, laborantem, praedantem 
e. corpora, pugna, arma, moenia 
27. Muta numerum: 
- Non iinus, sed multi . . . 
a. Hannibal, quamquam ad ipsas portas Romae est, urbem non oppugnat, sed Capuam 
iter flectit. 
Carthiiginienses, quamquam ad ipsds portds Romae sunt, urbem non oppugnant, sed 
CaDuam iter flectunt . 
.1 ., 
Hannibal ad porras 207 
b. Scipiò simul Uticam obsidens, simul Carrhaginem oppugnans, bellum renovat atque 
Zamam profìciscitur magnis itineribus. 
Romani 
c. Sedente Capuae Hannibale, non omnes milites in exercitu manebant. 
Carthaginiensibus 
- Non multi, sed ii.nus . . . 
d. Milites praedantes per agros Italiae errabant. 
Hannibal 
e. Milites Hannibalem vident recedentem. 
Romani vident Carthaginenses 
f. Zamae, militibus Carthaginiensibus ad supremum certa.men arma et animòs parantibus, 
magnum est proelium 
Zamae Hannibale 
28. lmple spatia: 
Post proelium ad Zamam omnes Romani Scipiònem ex Africa ______ (reverti) ala-
criter accipiunt atque victòriam eius cum magno gaudio celebrant. Carrhaginienses vero 
maestI sunt, nam ducem suumHannibalem _____ (fugere) vident atque, sena.tu 
Romano ______ (hortari) , condiciònes pacis arduas habent: ii enim neque classem in 
mari Internò ______ (navigare) iam habent, neque arma _____ (militare) ser-
vant neque foedera instituunt, aliis populis _____ (rogare) , sed imperio Romanòrum 
_____ (parere) in finibus urbis manent. 
208 Capirulum XI 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: Participium praesèns 
• Participium Latinum est genus verborum quod duplicem naturam habet, nam actionem 
significat (ut verba) et casus habet (ut nomina et adiectiva) . 
• Ecce declinatio eius (exemplo utimur verbo 'legere') : 
Singularis Pluralis Singularis Pluralis 
masc-jem neut masc-fom neut m-f n m-f n 
Nom legens legens legentes legentia Nom -ns -ns -ntes -ntia 
Ace legentem legens legentès legentia Ace -ntem -ns -ntes -ntia 
Gen legentis legentium Gen -ntis -ntium 
Dat legenti legentibus Dar -nti -ntibus 
Abl legente/i legentibus Abl -nteli -ntibus 
• Omnes coniugationes similiter participium faciunt, sed vocalem ante terminationes iniectam 
mutane: 
amare (I) ➔ amans amantis; manere (Il) ➔ manèns manentis; legere (III in consonantem) ➔ 
legèns legentis; capere (III in vocdlem) ➔ capièns capientis; audire(IV) ➔ audièns audientis. 
MEMORANDVM Il: Participium in sententia 
• Participium in sententia significat: 
- Sententiam temporalem: Multi milites fugientès occiduntur = dum fugiunt. 
- Sententiam causalem: Hannibal, cupièns Romam capere, Alpes transit = quia cupiebat Ro-
mam capere. 
- Sententiam relativam: Scipiones, magnum numerum milirum ad porrum advehentès, be­
llum adversus Hasdrubalem faciunt = qui magnum numerum milirum advehebant. 
- cet. 
• Duae sunt structurae participii in sententia: participium coniunctum et ablativus absolutus. 
In his structuris participium tamquam adiectivum cum alio nomine coniungitur atque eun­
dem casum, numerum et genus habet. 
- Participium coniunctum: participium est in media sententia et coniungitur cum nomini­
bus aut pronominibus in sententia. 
• Hannibal agros vastans Romam venit ➔ participium vocabulo 'Hannibal' iungitur. 
• Milites Hannibalem recèdentem vident ➔ participium iungitur vocabulo 'Hannibalem'. 
- Ablativus absolutus: participium est a sententia separarum neque ad alias sententiae partes 
pertinet, sed per sè significat et valet. 
Sunt etiam duo genera: 
• Ab. absolurus nominalis (sine participio) : Duce Hannibale, militès Alpes transeunt 
➔ Dum/quia Hannibal est dux . . . 
. Ab. absolurus cum participio: Navigante Hannibale, Scipio urbes Africanas oppugnat 
➔ Dum Hannibal navigat. . . 
Hannibal ad portas 209 
MEMORANDVM Ili: Verba deponentia 
• Verba depònemia habem fòrmam passivam, significatum autem activum. 
Ex.empia: 
-hortari (inflnitivus) ; hortatur, hortantur (praesens) , hortabatur ... (imperfectum) . 
Exemplum: Dux milites hortatur (= incitar) . 
-polliceri (inflnitivus) ; pollicetur, pollicentur (praesens) , pollicebatur ... (imperfectum) . 
Exemplum: Romani Hispanis auxilium pollicentur (= pròmittunt). 
-proficisci (inflnitivus) ; proficiscitur, proficiscuntur (praesens) , proficiscebatur ... (impeifectum) . 
Exemplum: Hannibal ad Africam profìciscitur (= discedit) . 
MEMORANDVM IV: Numeri cardinales Numeri ordinales 
1 I unus -a -um 20 xx vigimi 1 . primus -a -um 
2 II duo -ae -o 30 xxx triginta 2. secundus -a -um 
3 III tres tria 40 XL q uadragima 3. tertius -a -um 
4 IV quattuor 50 L quinquaginta 4. quartus -a -um 
5 V quinque 60 LX sexagima 5. quintus -a -um 
6 VI sex 70 LXX sepcuagima 6. sextus -a -um 
7 VII septem 80 LXXX occòginca 7. septimus -a -um 
8 VIII octò 90 IC nònagima 8. occavus -a -um 
9 IX novem 1 00 c centum 9. nònus -a -um 
1 0 X decem 200 cc <lucenti 1 0. decimus -a -um 
1 1 XI undecim 300 ccc crecenti 20. vicesimus -a -um 
1 2 XII duodecim 400 CD quadringenti 30. cricesimus -a -um 
1 3 XIII tredecim 500 D quingenti 40. quadragesimus -a -um 
1 4 XIV quattuordecim 600 DC sescenti 50. quinquagesimus -a -um 
1 5 xv quindecim 700 DCC septingenti 60. sexagesimus -a -um 
1 6 XVI sedecim 800 DCCC occingenci 70. septuagesimus -a -um 
1 7 XVII septendecim 900 CM nòngenti 80. occògesimus -a -um 
1 8 XVIII duodeviginti 1 000 M mille 90. nònagesimus -a -um 
1 9 XIX undeviginti 2000 MM duo milia 100. centesimus -a -um 
1 000. millesimus -a -um 
2 1 0 Capirulum XI 
Vocabula XI 
LECTIO I moenia -ium n Hasdrubal -alis m disciplina -ae f 
adventus -us m mori Hispanus -a -um epulae -arum f pl 
aggredi occasio -onis f hortari extinguere 
appetere occultus -a -um ibi flectere 
Cannae -arum f pl pedes -itis m implorare instruere 
Cannensis -e provocare inde licentia -ae f 
cautus -a -um quinquaginta interim loqui 
circumdare Quintus Fabius -i m licentia -ae f luxuriosus -a -um 
clades -isf strenue magn,is itineribus militaris -e 
confidere superior -oris polliceri modus -i m 
contendere tegere portus -us m mollire 
copiae -arum f pl temerarius -a -um proeliari nimius -a -um 
cunctator -oris m tergum -i n proficisci oblivisci 
disponere ubique recrus -a -um obsidere 
dubius -a -um urbanus -a -um repellere populatio -onis f 
eques -itis m sequi praedari 
extremus -a -um LECTIO II stagnum -i n procedere 
gladius -i m advehere tumulum -i n recipere 
horrere castellum -i n universus -a -um renovare 
idoneus -a -um cursus -us m vadum -i n reverti 
incertus -a -um deficere revocare 
item egredi LECTIO III sedecim 
lorica -aef expugnare amoenus -a -um somnus -i m 
magis fugare balneum -i n Utica -aef 
mille Gnaeus -i m bellicus -a -um voluptas -atis f 
colloquium -i n Zama -aef 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: 'magis' , 'sequi' , 
'recipere' , 'somnus' . . . 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dieta' lege eaque considera: "Hannibal ad portas" , "Manu militari" , "Mens sana 
in corpo re sanò" . 
Sunme alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capiruli contineantur? ► Quaere ea. 
CAPITVLVM DVODECIMVM 
GRACCHI (I) 
Publio Scipioni Africano, qui fuit victor Hanni­
balis et ruina Chartaginiensium, una erat filia 
nomine Cornelia: Scipio eam Tiberio Graccho 
adversario suo despondet acque inimicitias, quae 
5 erant inter eos, hoc modo deponit -Scipio enim 
inter optimates numerabatur, Gracchus autem 
inter populares. Cornelia fuit mater duodecim 
liberorum, ex quibus, adversa fortuna, duo 
tantum vivebant, Tiberius et Gaius: hos mater 
1 o plurimum ama.bar acque dum aliae matronae 
Romanae vestes suas, divitias, orna.menta su­
perbe iactabant, Cornelia Tiberium et Gaium 
complectebatur eosque tamquam pulcherrimas 
gemmas suas omnibus ostendebat. Nam solebat 
1 5 dicere: «Matronis orna.menta liberi sunt. Ne­
cesse est liberos probe educare: hoc est offìcium 
summum ma.tris!». Cornelia Tiberium et Gaium 
magna cum diligentia erudire conabatur, acque 
magistros ad se domum vocabat, qui liberos 
20 suos litteras Graecas acque eloquentiam docere 
solebant. 
est praesens, fuit perfectum despondere = uxorem promittere 
optimates - populares adversus -a -um = contrarius plurimum adv = ma:xime iactare = superbe dicere complectI dep = bracchia circum corpus ponere 
"' , l,, <:td 
d, -
,e 
1' gemmae et 6rnamenta necesse est = necessarium est summus -a -um = ma:x1mus erudire = educare conarI dep = temptare solere = aliquid saepe facere pulcherrimus -a -um sup pulcher domus -usf = domicilium 
21 2 Capiculum XII 
princeps -ipis m = primus, optimus genus -eris n : familia nepos -otis m = nepotes sunt liberi liberorum forma -ae f < formosus tantus ... quantus ... pot-est sg, pos-sunt pl < posse = habere potestàtem quamquam ... tamen ... animose adv = alacriter ordo -inis m = factio civitatis (optimàtes, populàres) vult sg, _volunt pl < velie= cupere civitàtem dare = iura civium Romànorum tràdere leges rogàre = leges publicàre agràrius -a -um < ager socer -eri m = pater uxoris evertere = commutàre 
Tiberius et Gaius principes erant inter iuvenes 
Romanos, quos non solum genere superabant 
-erant nepotes Scipionis Africani-, sed etiamforma et eloquentia. At hi fratres , quamquam 25 
ranris virtutibus ornati erant quantas homines 
vix habere possunt, quamquam iustitiam om­
nium animose defendebanr, tamen nimis auda-
ces erant neque iure neque verbis, sed vi et gladio 
concordiam inter ordines posrulabant. 30 
Etenim Tiberius Gracchus, postquam tribunus 
plebis crearur, plebem populosque ltalicos con-
tra nobilirarem incitar: primum vult civitatem 
dare tori ltaliae, deinde novas leges agrarias ro­
gare conatur et agros nobilium plebeiis tradere; 3 5 
postremo Tiberius collegam suum tribiinum, 
qui consilia eius vehementer abhorrebat, ab 
imperio movet idque ipse occupar cum socero 
acque fra.tre suo Gaio : etiam hi, ut Tiberius , rem 
publicam evertere conabantur. 40 
1am Tiberius et Gaius agros Romanos divide­
bant cum inimici eorum -qui maxima ex parte 
nobiles erant, iura sua possessionesque servare 
volebant neque leges Gracchorum colera.re po-
45 terant-, magnos tumultus in urbe faciunt acque 
in Tiberium Gracchum inruunt. Qui fugere non 
potest acque clivo Capitolino decurrens, sella 
percutitur acque vitam finir immatura morte. 
Corpus eius in flumen Tiberim deiicitur. 
Gracchi 213 
sella percutitur volébant impfvelle pot-erant impf posse inruere = aggredI, impetum facere clivus -I m percutere = vulnerare vitam finire = morI in-maturus -a -um = ante tempus déiicere < dé-iacere 
214 Capitulum XII 
Rem tene! 
1. Responde ad interrogata: 
a. Cuius fuit mater Cornelia? Cuius filia? 
b. Num Cornelia offìcium matris neglegébat? 
c. Quae erant vimités Gracchorum? Quae vitia erant iis? 
d. Quid vult Tiberius novis légibus défendere? 
e. Cur nobilés Tiberium tribunum plébis necant? 
2. Quid congruit? Scribe sententias: 
a. Cornelia solébat. . . 
b. Tiberius Gracchus volébat . . . 
c . Plébeii non possunt . . . 
d. Nobilés volunt . . . 
e . Matronae solébant . . . 
3. Quis dicit quid? 
a. «Cornelia, fi:lia Africani, est uxor mea»: ________ _ 
b. «Summum offìcium matris est liberos probe éducare»: __________ _ 
c. «Necesse est novas legés agrarias rogare et agros nobilium plebéiis tradere»: 
d. «Ager Romanus ad nobilitatem pertinet. Nobilés sunt domini agrorum, non plébéii»: 
e. «Tiberius Gracchus plébeios contra nos incitar. Necesse est eum necare!»: 
Vocabula disce! 
4. Quid non convenit? (considera significatum vocabulorum!) 
a. ornamenta, eloquentia, vestés, gemmae, aurum 
b. adversarius, discordia, inimicitia, concordia, hostis 
c. érudire, déponere, docére, educare, curare 
d. matrimonium, déspondére, uxor, matrona, serva 
e. velle, cupidus, conari, posse, avidus 
5. Quid est? 
a. Feminam in matrimonium dare: _____________________ _ 
b. Magna cum superbia verba facere: 
c. Pater uxoris: _____________________________ _ 
d. Liberis vel discipulis doctrinam tradere: 
e. Facultas òratorum quam magistrI docére solent: _______________ _ 
f. Id quod ante tempus aptum advenit: __________________ _ 
Gracchi 2 15 
6. His vocabulis sententias scribe: 
a. adversa fortùna: 
b. inmatura morte: ----------------------------
c. animose: -------------------------------
d. vix: 
e. acriter: 
f. circumplecti: ___________________________ _ 
Ecce lingua 
7 . Aliis verbis scribe: 
a. Per macrimonium filiae Africanus inimicitias cum Tiberio Graccho deponit. 
b. Ex duodecim liberis, duo tantum erant Corneliae. 
c. Macronis orna.menta liberi sunt. 
d. Tiberius et Gaius principes eranr inrer iuvenes Romanos. 
e. Nobiles in Tiberium inruunt. 
8. inspice structiiram exempli eamque commuta: 
a. Magistri boni pueros probe educane (solere) . 
Magistri boni pueros probe educare solent. 
b. Nobiles corpus Tiberii in flùmen iaciunt (condri) . 
c. Gracchi iùstitiam omnium defendunt (velie) . 
d. Gracchi beneficia nobilium evertunt (posse) . 
e. Cornelia magna cum ciira erudit filios (velie) . 
f. Nobiles iùra sua possessionesque defendunr (solere) . 
g. Tiberius consulem ab imperio movet (posse) . 
216 Capirulum XII 
acerrimus sup = ferocissimus 
fìt sg, fìunt pl ( < fieri) = esse 
incipit 
volèns -entis part velle 
vindicare = punire 
tributum -I n 
confirmare = firmum facere 
gratuito adv 
minuere = minorem facere 
utI dep + ab! 
Alpés -iumf pl 
GRACCHI (II) 
Decem annis post, Gaium Gracchum, filium 50 
Corneliae minimum et fratrem Tiberii -quem 
ipse Gaius et ingenio et eloquentia longe supe­
ra.bar- idem furor et odium contra nobilitatem 
capit atque acerrimus inimcus optimatum fìt. 
ltaque volens non solum mortem fra.tris indig- 5 5 
nam vindicare, sed etiam potentiam tribuno rum 
confirmare, tribuna.rum petit atque magnam 
discordiam inter ordines concitar: civitatem 
Romanam ltalicis populis usque ad Alpes dat, 
agros dividit, nova tributa nobilibus imponit, 60 
frumentum dat plebi gratuito, potestatem sena­
torum minuit, armis utitur ... et nihil tranqui­
llum, nihil quietum, nihil in eodem statu relin­
quit! Gaius enim potentia et auctoritate ceteros 
magistratus supera.bar atque eum plebs pluri- 65 
mum diligebat. 
Tunc nobiles, qui videbant Gaium ceteros ma­
gistratus potentia et auctoritate superare, qui 
audiebant plebem plurimum eum diligere, dolo 
70 utuntur, pro capite eius aurum promittunt atque 
turbam sceleratorum in Gaium incitant. 
Gaius conatur impetum optimatum vita.re, sed 
fugiens labitur. Tunc comprehenditur et iugula­
tur atque, ut Tiberii Gracchi corpus antea, item 
75 inimici Gracchorum corpus Gai'i magna cum 
crudelitate in Tiberim proiciunt. 
Haec fiunt Cornelia adhuc viva. Postea multi 
Corneliam adibant fortunam eius miserabiliter 
lugentes, quod filii, cives Romani, mortu'i et 
80 insepulti erant. Sed Cornelia, quamquam sciebat 
filios suos mortuos et insepultos esse, minime 
perturbata aut maesta se monstrabat, sed lacrimis 
se abstinebat et dolorem magna cum modera.­
rione tempera.bar, dicens ubique: «Errant qui 
8 5 me infelicem esse dicunt. Nam 'infelix esse non 
potest quae fuit mater Gracchorum». 
Gracchi: 217 
crùdelitas -atis f vi:tare = fugere la.bi: dep = cadere comprehendere = capere iugulare = necare pròiicere < prò-iacere Cornelia viva = dum Cornelia vìvit adhùc = ad hoc tempus miserabiliter adv = cum misericordia quod = quia ìn-sepultus -a -um = qui sepulcrum nòn habet se abstinere + abl = aliquid nòn facere moderatiò -ònis f = temperantia temperare = temperantia ùti 
218 Capitulum XII 
Rem tene! 
9 . Quid magis convenit? 
a. Consilium Gaii est. . . 
□ Vita publica sé abstinére. 
□ Novas légés agrarias iterum temptare. 
b. Gaius plébi ltaliae . . . 
O Nova tributa impònit. 
□ Ci:vitatem Romanam dat. 
c. Nobilés . . . 
O Gaium auctòritate superant. 
O hominés sceleratòs in eum incitant. 
d. Corpora Gracchòrum . . . 
O In Tiberim pròiiciuntur. 
O Corneliae traduntur. 
e. Cornelia mater . . . 
O Clamat, plorat, luget, capillos et vestimenta scindit! 
O Tranquillo animò maestitiam temperat. 
1 O. Lege sententias huius léctionis atque de te loquere: 
a. «Furor et odium Gaium Gracchum capit». 
Furor et odium mé capiunt cum . . . 
b. «Tiberius Gracchus frumentum dabat plébi gratuito». 
In urbe mea hominés possunt gratuito . . . 
c . «Plebs Tiberium Gracchum plurimum amabat». 
Ego plurimum diligo . . . 
d. «Haec fi.unt Cornelia viva». 
Me puero/puella . . . 
Vocabula disce! 
11. Quid fìt si ... ? Otere verbo 'fieri' 
Exemplum: Si nubes nigrae in caelo sunt, tempestas fi.t. 
a. Si patricii potestatem plebi non dant, plebeii . . . _______________ _ 
b. Fratres Gracchi iura optimatum evertere volunt. Optimates igitur . . . _______ _ 
c. Corpus Tiberii in Tiberim pròicitur, ergo Gaius _______________ _ 
d. Tiberius et Gaius mortui sunt, itaque Cornelia _______________ _ 
e. Si magistri nimis severi sunt, tunc discipuli . . . ________________ _ 
12 . Primum coniunge ifmcturas vocabulorum, deinde in sententiis pone: 
se vindicare 
potestatem temperare 
mortem confumire 
discordiam concitare 
tributa dare 
gratuito 
dolorem 
abstinere 
imponere 
Gracchi 2 1 9 
Quamquam Corneliae duo filii insepulti erant, ea tamen _____ lacrimis _____ 
itaque ----� quem in pectore habebat, _____ conabatur. Primum Tiberius, qui 
volebat _____ nobilibus _____ , mortuus est; deinde Gaius, cupiens ____ _ 
fra.tris ----� etiam comprehenditur atque iugulatur, nam plerique nobiles credebant 
eum velie frumentum _____ plebi _____ , nova tributa pecuniosis imponere at-
que _____ tribunorum hoc modo ____ _ 
Ecce lingua 
13. Narra condiscipulis tuis quae infra scripta sunt, ut in exemplo: 
a. Nobiles dicunt: «Tiberius et Gaius Gracchus populum contra nobiles incitant» . 
Nobiles dicunt Tiberium et Giiium Gracchum populum contra nobiles incitare. 
b. Consules nuntiant: «Plebeii tumultus in foro agitant» . 
c. Populus dicit: «Cornelia propter mortem Tiberii et Gaii luget» . 
d. Nobiles iubent: «Scelerati, fratres Gracchi interficite !» . 
e. Cives audiunt: <<Corpora Gracchorum in Tiberim proiciuntur» . 
14. Verba composita: 
• In lingua Latina verba composita frequentissima sunt. Verba composita e verbo simplici 
fiunt, cui praeverbia (praepositiones) imponuntur. 
Exemplum: vocii.re > avocare; ducere > adducere. 
• Cum verbum et praepositio coniunguntur, prima syllaba verbi saepe mutatur. 
Exemplum: facere > perficere; capere > incipere. 
• Significatus verborum compositorum a significa.tu verbi simplicis paulum differt. 
Exemplum: venire (iter facere) > advenire (in aliquo loco pedes ponere) . 
• Quaere nunc exempla verbi ' iacere': 
a. pro + iacio : ________ _ 
b. de + iacio : 
c. in + iacio : 
220 Capitulum XII 
sedari dep = tranquillum fieri dissolvere = frangere 
causam agere = defendere aerarium -i n = pecunia publica vix adv = non multum, fere non particeps libertatis esse = habere libertatem iterum adv = rursus a-vocii.re sedes -is f = domicilium ad-ducere aegre ferre = cum difficultate tolerare vox vocisf uni dat < unus -a -um 
GRACCHI (III) 
Mortuis Tiberio et Gaio Graccho, m1m1c1t1ae 
acque discordiae inter nobiles et plebeios nullo 
modo sedantur, sed tamquam morbus, civitatem 
Romanam invadunt et omnem concordiam 90 
inter ordines dissolvunt. ltaque cives Romani 
quasi milites in castris inimicis pugnabant: in 
altera parte erant optimates, in altera populares. 
Populares causam populi, id est, plebis, agebant: 
«Nobiles -dicebant populares- aerarium, magis- 95 
tratus, possessiones, servos habent, plebs autem 
vix est particeps libertatis! Plebeii ad nova bella 
iterum iterumque avocantur! li igitur neque fa­
miliam neque agros servare possunt, et sedibus 
suis expelluntur atque ad inopiam adducuntur!». 1 00 
Talem rem publicam plebs aegre ferebat acque 
maxima voce dama.bar: «Populus neque uni 
neque paucis parere vult, sed potestatem ac ius 
in re publica habere!». 
Ad haec optimates ita respondebant: «Dicunt 
nòbiles aerarium, magistratus, possessiònes, ser­
vòs habere; dicunt plebem nòn esse participem 
libertatis; dicunt plebeiòs sedibus expelli acque 
ad inopiam adduci; dicunt tandem populum 
non habere potestatem neque ius in re publica. 
Sed qui sunt optimates, nisi heredes potentiae 
ac dignitatis patriciòrum? Res publica gubernari 
debet auctòritate nòbilium, nòn multitudinis!». 
ltaque in una urbe Roma summae dissensiònes 
erant, et cives cum civibus, tamquam gladiatòres 
in harena, in media urbe ac forò certabant acque 
patriam perdebant scelere, iniuria, cruore ... 
Gracchi: 221 
gladiatores in harena 
nisi = Si non 
heres -edis mlf = quI rem 
familiarem accipit 
dignitas -atis f < dignus 
dissensio -onis f = discordia 
perdere = corrumpere, destruere 
iniuria -ae f = a.etio iniusta 
222 Capiculum XII 
Rem tene! 
15. Responde ad interrogata: 
a. Qui morbus post mortem Gracchorum Romam invadit? 
b. In quas partès dividitur civitas Romana? 
c. Qui gerunt bella Romana? 
d. Quibus est libertas Romae? 
e. Cur dvès cum gladiatoribus comparantur? 
16. Quid fit si . . . ? lmple sententias: 
a. Si inimicitiae inter nobilès et plèbèios non sedantur ... 
b. Si plèbs ad bella iterum iterumque avocatur . . . 
c. Si optimatès solum potestatem ac ius in rè publica habent ... 
d. Si dvès tamquam gladiatorès certant. .. 
Vocabula disce! 
17. Reperi has iiinctiiras in lectione, deinde scribe sententias: 
a. Nullo modo: ----------------------------6. Quasi: _____________________________ _ 
c. Iterum iterumque: 
d. Tandem: 
18. Lege has iiincturas in lectione et explana quid signifìcent (simplicissimis verbis!) 
a. Concordiam dissolvere = ------------------------6. Discordiae sèdantur = -------------------------N un c responde: apud te, quando concordia dissolvitur? quando autem discordiae 
sèdantur? 
c. Concordia dissolvitur cum ______________________ _ 
d. Oiscordiae sèdantur cum _______________________ _ 
Gracchi 223 
19. Lege sententias huius lectionis atque riirsus de te loquere: 
a. «Talem rem piiblicam plebs aegre ferebac». Quid cii aegre fers? 
b. «Plebs maxima voce clamabac». Quando cii maxima voce clamas? 
c. «Opcimaces sunc heredes pocenciae ac dignicacis pacriciorum» Cuius rei cii heres es? 
Ecce lingua 
20. Verbum 'parere' (+ dativus) : Cui/quibus paret/parent? 
a. Cui parenc magiscraciis Romani? Cui parenc plebeii? 
b. Cui parenc fracres Gracchi? 
c. Cui parenc opcimaces? 
d. Quibus parenc discipuli? 
e. Ec cii, cui/quibus pares cii? 
21. liinctiira 'esse particeps' (+ genetivus) : Cuius rei particeps est . . . ? 
a. Senacores Romani sunc parcicipes .. . 
b. Consules sunc parcicipes ... 
c. Cornelia erac parciceps ... 
d. Discipuli sunc parcicipes . . . 
e. Liberi sunc parcicipes ... 
22. Narra sermones inter Romanos: 
a. Plebeii dicunc: «Agri plebeiorum a nobilibus rapiuncur». Opcimaces respondenc: «Agri, 
servi, pocescas, consilium in re piiblica a nobilibus possidencur». 
Plebeii dicunc __________________________ _ 
sed nobiles respondenc ________________________ _ 
b. Homines dicunc: «lnfelix Cornelia morcem liberorum aegre ferc». Cornelia respondec: 
«Mater Gracchorum infelix esse non pocesc». 
Homines dicunc ____________________________ _ 
sed Cornelia respondec _________________________ _ 
c. Cives dicunc: «Soli Gracchi populum defendunc» . Opcimaces respondenc: «A Gracchis 
nihil cranquillum, nihil quiecum, nihil in eodem scacii relinquicur!». 
Plebeii dicunc __________________________ _ 
sed nobiles respondenc _________________________ _ 
224 Capitulum XII 
Cogito ergo . . . grammaticam disco! 
MEMORANDVM I: infinitivus praesèns 
• Amare, timere, dicere, capere, audire . . . infinitivi sunt. 
• infinitivus Latinus non solum tempus indicat (in hoc capitulo infinitivus praesèns tractà­
tur) , sed etiam genus: àctivum et passivum. 
infinitivus activus infinitivus passivus 
I amàre 
II timére 
III dicere capere 
N audire 
MEMORANDVM Il: infinitivus in sententia 
• Sunt verba quae infinitivum postulant: 
- Solere: Discipuli magistrum audire solent. 
- -aman 
timèri 
dici 
capi 
audiri 
- Posse: Parvi pueri natare non possunt. Tiberius Gracchus consuli persuadere non potest. 
- Velle: Multi discipuli respondere volunt. Cornelia gemmàs monstrare non vult. 
- Cèt. 
• Alia verba acciisativum cum infinitivo postulant: 
- Verba sentiendi (videre, audire, sentire . . . ) 
- Verba cogitandi (cogitare, putare, animadvertere, scire . . . ) 
- Verba dicendi (dicere, narrare, nuntiare . . . ) 
- Verba voluntatis (iubere, velie . . . ) 
» Hae sententiae Aci (Acciisativus cum infinitivo) appellantur. Vidè exempla: 
Tiberius Gracchus populum ad discordiam incitat. 
➔ Nobilès dicunt Tiberium Gracchum populum ad discordiam incitare. 
Plebèii à suis agris iniiistè expelluntur. 
➔ Gàius Gracchus putat plèbèios à suis agris iniiistè expelli. 
» Sententiae Aci sunt frequentissimae in linguà Latinà. 
Gracchi 225 
Scisne? 
De exercitii Romanorum. 
Inter saeculum III et II a.Ch.n. Romani innumera bella gerunc, non solum in Italia, sed per tò­
rum mare Incernum. Ex his bellis Romani saepe superiòres discedunc, nam exercitus Romanus 
non solum magnus et amplus est, sed etiam forris et bene insrructus. 
Anciquis temporibus militia non erat officium militum, sed omnes cives ad armavocabancur: 
agricolae, rabernarii, pastòres . . . Rex et senatores bellum hostibus indicebanc: rune cives officia 
sua relinquebanc et per bellum milites fiebanc. Deinde vero Gaius Marius, cònsul anno CVII 
a.Ch.n., milires legit quorum iinum officium est bellum gerere. Marius enim exercitum renovat 
et sic dividit: 
Centuria ➔ Manipulus ➔ Cohors ➔ Legio 
circa C milites circa cc milites circa DC milites circa VI milia militum 
Milires non solum incer Romanòs leguncur, sed etiam 
incer sociòs -sodi sunc cives Itali aliarumque provin­
cia.rum imperii Romani. Inter milites sunc equites et 
pedites: equites sunc milites qui ex equo pugnane, 
pedites autem ambulanc. Ecce miles Romanus eius­
que arma. Milites quoque telis pugnane: tela sunc 
arma guae iaciuncur, ut pilum, hasta, sagittae. 
In exercitii sunc diversa officia: legatus legioni prae­
est, id est, maximum imperium in legione habet, 
et post eum tribuni milirum et praefecti imperium 
habenc. Cencuriis autem cencuriònes praesunc, id 
est, cencuriònes in cencuriis imperane. In legionibus 
Romanis est quoque aquilifer, miles qui aquilam, sig­
num imperii Romani, ferr; signifer, miles qui signum 
legionis ferr; tibicen, miles qui tuba canit ac signum 
proelii dat. 
legarus centuria signifer 
pugio 
gladiu s 
caliga ---
aquilifer tibicen 
226 Capiculum XII 
Neque omnes in exercitu proelianeur, nam sune quoque medici, qui aegros sanane; scribae, qui 
litteras scribune; fabri, qui casera et ponees faciune viasque muniune. 
-- porta praetoria 
praetorium 
tentoria 
via principalis 
fossa 
In bello sune quoque proelia maritima, in quibus Romani non terra, sed mari proelianeur. In 
proeliis maritimis Romani navibus longis utuneur. In navibus 'rostra' sune: rostra sune partes 
navium quae eminene. Milites Romani naves hostium rosrris oppugnane . 
Gracchi 227 
Vocabula XII 
LECTIO I ltalicus -a -um LECTIO II tribiitum -i n 
adversarius -a -um iiistitia -ae f abstinere usque 
adversus -a -um li ttera -ae f acernmus -a -um iiti 
agrarius -a -um necesse est adhiic vindicare 
animose nepos -otis m auctoritas -atis f vita.re 
clivus -i m nimis comprehendere 
collega -ae m nobilitas -atis f concitare LECTIO III 
complecti optimates -ium m pi confirmare addiicere 
conari ordo inis m criidelitas -atis f aegre 
Cornelia -ae f orniitus -a -um dolor -oris m aerarium -i n 
decurrere percutere fieri avocari 
deiicere pliirimum furor -oris m cruor -oris m 
deponere populares -ium m pl gratuito debere 
despondere posse indignus -a -um dignitas -atis f 
diligemia -ae f possessio -onis f infelix -icis dissensio -onis f 
domus -iisf postquam insepultus -a -um dissolvere 
eloquentia -ae f princeps -ipis m iugulare gubernare 
erudire probe la.bi harena -ae/ 
etenim quantus -a -um minimus -a -um heres -edis m!f 
evertere ruina -ae/ minuere iterum 
finire sella -ae/ miserabiliter nisi 
forma -ae/ servare moderatio -nis f particeps -ipis 
fuit v. esse socer -eri m nihil perdere 
gemma -ae/ solere proicere quasi 
genus -eris n summus -a -um quietus -a -um sedare 
Gracchus -i m tamen quod sedes -isf 
Graecus -a -um Tiberius Gracchus -i m scire talis -e 
iacrare velie status -iis m vox -ocisf 
immatiirus -a -um victor -oris m temperare 
inruere vivere tribiinatus -iis m 
De linguis comparandis: 
► Quaere vocabula hodierna quae ex his vocabulis Latinis deriventur: ' littera', 'nepos' . . . 
Aurea dieta: 
Haec 'aurea dictà lege eaque considera: "Civis Romanus sum" . 
Suntne alia 'aurea dieta' quibus vocabula huius capituli contineantur? ► Quaere ea. 
229 
Index Vocabulorum 
Numeri crassi capitula, numeri Romani lectiones, numeri tenues versus significant 
A 
a 4 [1] .30 v. ab 
ab/a praep+abl 6 [11] .47 
ab initio 2 [II] .47 
abhorrere 9 [II] .75 
abire ? [II] . 53 
abstinere 12 [II] . 83 
ac 2 [111] . 82 v. atque 
acci pere 3 [III] . 9 1 
accurrere 3 [II] . 5 5 
accusare 2 [II] .44 
acerrimus -a -um 12 [11] . 54 
acriter 6 [11] .46 
acutus -a -um 1 O [III] . 1 09 
ad praep+acc 4[1] .30 
ad diem 9 [1] . 35 
adducere 12 [III] . 1 00 
adesse (adest, adsunt) 
7 [11 ] .6 1 
adhuc 12 [11] .77 
adire 8 [111] . 88 
adi ungere 1 O [I] . 1 6 
administrare 9 [I] . 6 
admiratiò -ònis f 8 [111] .95 
admittere 9 [111] 82 
admonere 5 [I] . 1 2 
adulescens -entis m 9 [II] . 77 
adulterium -i n 7 [11] .47 
advehere 1 1 [II] . 54 
adventus -us m 1 1 [I] . 1 
adversarius -a -um 12 [1] .4 
adversus -a -um 12 [1] .8 
adversus praep+acc 9 [11] . 64 
aedificare 4 [111 ] . 1 09 
aedificium -i n 3 [11] .62 
aegre adv 12 [111] . 1 0 1 
aegròtare 1 [III] . 87 
aerarium -i n 12 [111] .95 
aeternus -a -um 7 [111] .79 
Africa -ae/ 1 0 [1] .20 
Africanus -a -um 1 0 [111] .95 
ager agri m 4 [111] . 84 
agere 2 [1] .4 
aggredi 1 1 [I] . 38 
agrarius -a -um 12 [1] . 34 
ait 8 [1 ] . 5 ; 9 [111] .78 
alacer -cris -ere 6 [II ] . 6 3 
alacriter 9 [III] .99 
Alba Longa -ae f 1 [I] . 1 1 
Albanus -a -um 1 [I] .2 1 
alienus -a -um 7 [1] .33 
alius -a -ud 1 [ I I ] .62 
Alpes -iumfpl 1 0 [111] . 1 06 
alter -a -um 5 [I] .38 
altus -a -um 1 0 [1] . 1 07 
alveus -i m 2 [11] .65 
amans -antis mlf 8 [111] . 87 
amare 2 [11] .62 
ambulare 1 [II] .65 
amicitia -ae f 5 [ I ] .22 
amicus -a -um 5 [111] . 1 02 
amoenus -a -um 1 1 [III] . 8 8 
amovere 8 [111] .78 
an 3 [1] . 1 9 
Ancus Marcius -i m 
4 [11l] . 1 05 
anguis -is m!f 6 [III] .77 
animai -alis n 1 0 [111 ] .95 
animose 1 2 [1] .28 
animus -i m 5 [1] . 1 6 
annus -i m 4 [1] .6 
annuus -a -um 9 [1] . 1 0 
ante praep+acc 2 [111] . 7 1 
antea 6 [11 ] .45 
antiquus -a -um 5 [11] .48 
anxius -a -um 6 [111 ] . 80 
aperire 3 [ I ] .9 
appellare 3 [I] . 39 
appetere 1 1 [I] .33 
apud praep +ace 5 [ I ] . 1 1 
aqua -ae/ 2 [11] . 5 8 
arare 5 [II] .68 
aratrum -i n 3 [1] . 8 
Ardea -ae f 7 [1] . 5 
ardere 5 [Il] . 52 
arduus -a -um 2 [1] .29 
area -ae f 3 [I] .2 
argentum -i n 1 0 [11] . 80 
arma -òrum n pl 2 [111] .76 
armatus -a -um 8 [1] .37 
armilla -ae f 3 [III] . 92 
ascendere 3 [I] .27 
aspicere 5 [II] 44 
at 4 [1] . 8 
atque 1 [Ili] . 7 5 
atròx -òcis 5 [III] . 79 
attente 2 [II] .48 
auctòritas -atis f 12 [11] . 64 
audax -acis 5 [1] .2 
audire 2 [1] . 6 
aureus -a -um 3 [111] .92 
aurum -i n 5 [1] .33 
aut 6 [1] . 5 
autem 1 [III] . 83 
auxilium -i n 6 [11] .44 
avaritia -ae/ 1 0 [11] .49 
Aventinum -i n 3 [1] .27 
avide 1 0 [1] .25 
avidus -a -um 1 O [III] . 1 1 5 
avis -is/ 3 [1] .30 
avocari 1 2 [111] .98 
avus i m 2 [11] . 5 0 
B 
baculum -i n 6 [11l] . 1 00 
balneum -i n 1 1 [III] . 9 1 
barbarus -a -um 1 O [I] . 1 4 
230 
Barca -ae m 1 0 [1] .23 
beatus -a -um 2 [ I ] . 1 1 
bellicòsus -a -um 4 [11] .67 
bellicus -a -um 1 1 [111] .93 
bellum -i n 3 [111] . 8 5 
bene 2 [1] . 1 2 
beneficium -i n 5 [I] .9 
bestia -ae f 1 O [III] . 1 1 4 
bi bere 7 [I] .32 
bis 3 [1] .36 
bonus -a -um l [I l] .37 
bracchium -i n 2 [11] .34 
brevi tempore 4 [III] . 79 
Brirannia -ae f 1 [I] .4 
e 
caelum -i n 3 [I] .29 
campus -i m 1 [I] .20 
Cannae -a.rum f pl 11 [I] .34 
Cannensis -e 11 [ I ] .45 
ca pere 2 [III] . 7 6 
capillus -i m 3 [III] . 1 05 
caprivus -a -um 9 [III] . 1 03 
caput -iris n 5 [II] . 5 1 
carcer -eris m 4 [III] . 1 09 
carpentum -i n 5 [111] .97 
carpere 2 [ I I ] .60 
Carthaginiensis -e 1 O [I] . 3 1 
Carthago -inis f 10 [1] .2 1 
casa -ae f 1 [I] . 24 
castellum -i n 11 [II] . 8 1 
castra -òrum n pl 4 [1] .22 
castus -a -um 7 [11] .43 
causa -ae f 6 [1] .6 
caurus -a -um 11 [I] .3 1 
celebrare 7 [I] . 1 8 
census -us m 5 [II] . 63 
centum 3 [11] . 66 
certa.men -inis n 5 [1] .27 
certa.re 4 [II] .4 5 
certe 7 [I] .28 
certus -a -um 6 [III] . 84 
cessare 8 [II] . 4 1 
cereri -ae -a 1 O [II] . 8 3 
cibus -i m 7 [l] . 1 2 
circa praep+acc 4 [11] .42 
circum praep+acc 7 [l] . 1 1 
circumdare 11 [I] .4 1 
citò 4 [111] . 89 
ci:vis -is mlf 4 [I] . 1 6 
ci:viras -atis f 9 [I] . 1 7 
clades -is f 11 [I] .1 O 
clam 6 [111] . 1 02 
dama.re 1 [II] . 7 1 
clamor -òris m 5 [I] .36 
classis -is f 5 [II] . 64; 
1 0 [1] . 3 1 
claudere 5 [II] .42 
clausus -a -um 7 [111] .92 
clivus-i m 1 2 [1] .47 
cloaca -ae f 5 [I] .26 
Cloelia -ae f 8 [III] . 86 
coetus -us m 9 [11] .45 
cogitare 1 [III ] .83 
cognòmen -inis n 8 [11] .73, 
cognomine 1 0 [1] .23 
cognòscere 5 [II] . 54 
Colla.ria -ae f 7 [I] .27 
Collarinus -i m 7 [I] . 1 7 
collega -ae m 1 2 [1] .36 
collocare 8 [ I I ] .4 5 
colloquium -i n 11 [III] . 1 1 4 
color -òris m 1 [II] .5 5 
columna -ae/ 6 [111] .78 
comes -iris m!f 6 [111] .92 
còmiter 6 [11] . 53 
comitia -òrum n pl 
4 [111] . 1 04 
committere 1 0 [1] .28 
complecti 1 2 [1] . 1 3 
comprehendere 12 [11] .73 
cònari 1 2 [1] . 1 8 
concedere 9 [II] . 6 1 
concitare 12[11] . 5 8 
concordia -ae/ 9 [11] . 67 
condere 3 [II] .43 
condicio -ònis f 8 [III] . 7 6 
cònfidere 11 [I] .20 
cònfirmare 12 [II] . 5 7 
confondere 8 [11] . 57 
coniungere 3 [11] .74 
coniuratiò -ònis f 5 [III] . 8 1 
cònsilium -i n 6 [111] . 86 
consistere 1 O [I] . 1 2 
constare 1 0 [111] .98 
cònstituere 4 [11] . 56 
cònsul -is m 9 [1] . 8 
contemnere 6 [I] . 1 5 
contendere 11 [I] .2 
contra praep+acc 3 [111] . 86 
contrarius -a -um passim 
convenire 3 [Il] . 79 
convertere 8 [III] .96 
convivium -i n 7 [I] . 1 6 
copia -ae/ 8 [111] .97 
còpiae -a.rum f pl 11 [I] . 34 
Coriolanus -i m 9 [11] .76 
Cornelia -ae f 12 [1] .3 
Cornelius -i m 1 0 [111] . 1 1 7 
cornu -us n 1 0 [111] .96 
corpus -oris n 5 [111] .98 
corrumpere 3 [111] . 89 
Corsica -ae f 1 O [I] .40 
creare 3 [II] .66 
crescere 2 [I] .2 
crudeli ras -atis f 12 [II] . 7 6 
cruor -òris m 12 [III] . 1 1 7 
cubare 7 [11] .42 
cubiculum -i n 1 [II] .49 
cui dat v. qui et quis 
cuius gen v. qui et quis 
culina -ae f 1 [II] .48 
culrer -ri m 7 [11] .49 
cultura -ae f 9 [I] .23 
cum praep+abl 1 [II] .36 
cum + ind 5 [1] .37; cum 
primum 8 [111] .93 
cunctator -oris m 1 1 [ I ] .24 
cupere 4 [11] .45 
cupidé 7 [1] .3 
cupidus -a -um 5 [11] .75 
curare 2 [1] .4 
curia -ae f 5 [II] . 7 5 
Curiatius -i m 4 [III] .77 
currere 2 [11] .38 
cursus -us m 1 1 [II] . 7 6 
custodia -ae f 2 [II] . 5 3 
custodire 2 [I] . 1 9 
custos -odis m 8 [111] . 89 
D 
dare 3 [11] .78 
dé praep +abl 6 [III] .78 ; 80 
dea -ae/5 [11] .69 
débere 12 [ I I I ] . 1 1 3 
decem 2 [11] .63 
décurrere 12 [I] . 4 7 
défendere 5 [III] . 9 3 
déficere 1 1 [II] . 64 
déiicere 12 [I] .4 9 
deinde 3 [1] .36 
délére 4 [III] .98 
Delphi -orum m pl 
6 [111] . 1 02 
Delphicus -a -um 6 [111] . 8 5 
déponere 12 [I] . 5 
déposcere 8 [111] .94 
désilire 8 [1] .37 
déspicere 3 [II] . 75 
déspondére 12 [I] .4 
deus -i m 2 [II] . 6 1 
dexter -ra -um 8 [II] . 7 4 
dextra -ae (manus) f 5 [II] .43 
dice re 2 [I] . 1 4 
dictator -oris m 9 [1] . 1 1 
diés -éi mlf 9 [1] . 35 , [II] .43 
differre 6 [I] .3 
dignitas -atis/ 12 [111] . l 1 2 
diligéns -entis 5 [I] . 1 
diligen tia -ae f 1 2 [I] . 1 8 
diligere 2 [I] . 9 
dimi ttere 9 [III] . 9 3 
discédere 4 [I] . 30 
disciplina -ae f 1 1 [ I II ] .93 
discordia -ae f 9 [I ] .36 
discrimen -inis n 9 [ I ] . 1 2 
disponere 1 1 [I] .6 
dissénsio -onis /12 [11I] . 1 1 4 
dissolvere 12 [III] . 9 1 
diversus -a -um 9 [1] . 6 
dives -itis 9 [I] . 33 
dividere 4 [111] . 8 5 
divitiae -arum f p l 5 [I] . 9 
dolor -oris m 12 [11] . 83 
dolus - i m 3 [11] .77 
domus -us/12 [1] . 1 9 
domicilium -i n 5 [1] . 5 
donum -i n 5 [111] . 83 
dormire 1 [II] . 5 1 
dubius -a -um 1 1 [I] .25 
ducere 2 [ I ] .22 
dulcis -e 8 [ I ] .6 
dum 4 [1] . 3 1 
duo 1 [II] . 66 
duodecim 3 [1] .37 
dux ducis m 4 [1] .29 
E 
é 6 [111] . 80 v. ex 
ea v. is 
ebur -oris n 1 0 [111] .96 
ecce l [I] . l 
éducare 5 [I] . 1 2 
Ègeria -ae/ 4 [11] . 56 
ego 2 [11] .49 
égredi 1 1 [II] . 84 
éicere 6 [III] . 80 
elephantus - i m 1 0 [111] . 94 
éloquentia -ae f 12 [I] .20 
23 1 
enim 2 [11] . 54 
eo tempore 4 [11] . 5 0 
epulae -arum f p l 1 1 [III] . 90 
eques -itis m 1 1 [I] .43 
equestris -e 8 [111] .99 
equitatus -us m l 0 [III] .93 
equus -i m 6 [1] .28 
ergo 5 [III] . 84 
errare 2 [1] .22 
érudire 12 [1] . 1 8 
esse ( est, sunt) 1 [I] . 1 , 1 [I] .4 
et 1 [Il] .22 
etenim 12 [I] .3 1 
etiam 1 [I] .3 1 
Etruscus -a -um 5 [1] .2 
Europa -ae f 1 [ I ] .3 
évertere 12 [ I ] .40 
exlé praep +abl 5 [111] .94 
excitare 9 [11] .45 
exemplum -i n 8 [111] .83 
exercére 2 [11] .34 
exercitus -us m 9 [1] . 1 3 
exire 8 [111] .90 
expeditus -a -um 1 0 [1] .35 
ex peli ere 5 [III] . 94 
explorare 1 0 [1] . 1 3 
expugnare 1 1 [II] . 8 1 
exsilium -i n 6 [1] . 5 
exspectare 3 [I] . 24 
extinguere 1 1 [III] . 94 
extra praep +ace 4 [I] .23 
extrém us -a -um 1 1 [I] . 1 2 
F 
Fabius -i m 1 1 [I] . 1 1 
facere 2 [1] .29 
facile 1 0 [I] . 35 
falle re 6 [II] . 66 
falso 5 [III] . 83 
falsus -a -um passim 
fama -ae f 5 [I] . 1 1 
famés -is f 8 [11] . 5 1 
232 
familia -ae / 1 [III] . 9 5 
Faustulus -i m 1 [II] .36 
fèmina -ae / 1 [ I ] . 1 
ferociter 7 [11] . 50 
ferox -ocis 5 [1] .35 
ferre 6 [III] . 1 O 1 
fieri 12 [II] . 54 
filia -ae / 3 [III] . 1 07 
filius -i m 1 [III] .97 
finès -ium m pi 1 0 [1] . 1 2 
finire 12 [I] .48 
firmus -a -um 8 [11l] . 1 0 1 
fiamma -ae/ 5 [11] . 52 
flectere 11 [III] .87 
flètus -us m 9 [III] . 1 07 
fluere 4 [111] . 1 08 
flumen -inis n 8 [1] .23 
fluvius -i m 2 [II] . 59 
foedus -a -um 4 [1] . 3 1 
foedus -eris n 5 [I] .2 1 
forma -ae/ 1 2 [1] .25 
fortis -e 5 [II] .42 
fortiter 6 [11] .40 
Fortuna (dea) / 9 [111] . l 1 3 
fortuna -ae/ 3 [11] . 59 
forum -i n 7 [III] . 80 
fossa -ae / 3 [I] . 9 
fragor -oris m 4 [1] . 32 
frangere 1 0 [11] .79 
frater -tris m 2 [11] .44 
frumentum -i n 8 [II] .48 
fuga -ae / 8 [11] . 59 
fugare 1 1 [II] . 60 
fugere 6 [I I] .48 
fuit 12 [I] . 1 v. esse 
funestus -a -um 6 [11] .64 
furor -oris m 12 [II] . 53 
futiirus -a -um 6 [111) . 1 07 
G 
Gabii -orum m pi 6 [II] . 39 
Gabinus -a -um 6 [II] .40 
Gaius Miicius -i m 8 [11] . 5 1 
Gallia -ae / 1 [I] . 4 
gaudium -i n 4 [111] .96 
geminus -a -um 1 [II] .67 
gemma -ae/ 12 [1] . 1 4 
genus -eris n 7 [I] . 9 ; 12[1] .23 
gerere 5 [I] .20 
Germania -ae / 1 [I] . 4 
gladius -i m 11 [I] .40 
gladiator -oris m 5 [I] .28 
gloria -ae / 4 [II] .67 
Gnaeus -i m 1 1 [II] . 5 1 
Gracchus -i m 1 2 [1] .3 
Graecia -ae / 1 [ I ] .4 
Graecus -a -um 12 [1] .20 
gratuito 12 [11] .6 1 
gratus -a -um 6 [1] . 38 
gravis -e 5 [III] . 97 
graviter 9 [111] .86 
gubernare 12 [111] . 1 12 
H 
habère 2 [1] . 8 
habitare 1 [I] .2 
haec v. hic 
Hamilcar -aris m 1 O [I] .22 
harèna -ae / 12 [III] . 1 1 6 
Hasdrubal -alis m 1 1 [II] .47 
hères -èdis m!f 12 [III] . 1 1 1 
Hersilia -ae / 3 [III] . 1 09 
heus 4 [111] . 87 
Hiberum -i n 1 0 [11] .46 
hic adv 2 [11] . 5 8 
hic haec hoc 6 [1] . 3 , 7 [1] .30 , 
7 [111] . 83 
hiems -emis / 1 O [III] . 1 09 
Hispania -ae / 1 [I] .4 
Hispanus -a -um 1 1 [ II ] .49 
hoc v. hic 
hoc tempo re 9 [I] . 1 7 
homo -inis m 5 [1] .3 1 
honor -oris m 5 [1] . 5 
honoris causd 8 [I] .39 
Horatius -i m 4 [111] .76 
horrère 11 [I] .1 O 
hortari 1 1 [Il] . 50 
hospitium -i n 6 [11] .48 
hostilis -e 6 [I] . 1 1 
Tullus Hostilius -i m 4 [11] .66 
hostis -is m!f 4 [II] .42 
humilis -e 5 [111] . 89 
I 
iacere 2 [11] .34 
iacère 2 [11] .63 
iactare 12 [I] . 12 
iam 1 [III] . 73 
ibi 1 1 [II] . 75 
id v. is 
idem eadem idem 1 O [I] . 7 
idoneus -a -um 1 1 [I] .29 
igitur 4 [1] .4 
ignarus -a -um 7 [II] .43 
ignis -is m 8 [11] .70 
illa v. ille 
ille illa illud 6 [1] .4, 6 [111] . 83 , 
7 [1] .30 
ilio tempo re 7 [I] . 5 
illiistris -e 6 [1] . 1 7 
immatiirus -a -um 12 [1] .48 
impellere 7 [11] .47 
imperare 3 [1] .4 
imperium -i n 9 [1] . 9 
impetus -iis m 1 0 [11] .66 
implorare 1 1 [II] .66 
imponere 6 [1] .36 
improbus -a -um 2 [1] .24 
in praep +abl 1 [I] . l ; 4 [1] .20 
praep+acc 5 [II] .64; 6 [1] . 5 
in dies 9 [11] .43 
in malam rem 4 [111] .93 
incendere 9 [I] .27 
incertus -a -um 1 1 [I] .2 1 
incitare 5 [III] . 79 
incolumis -e 8 [I] .38 
inde 1 1 [II] . 78 
index -icis m 5 [II] .63 
indigne 7 [II] . 5 1 
indignus -a -um 12 [11] . 5 5 
inermis -e 5 [111] .94 
infamia -aef 7 [111] .73 
infelix -icis 12 [11] . 85 
inferre I O [III] . 1 2 1 
infra praep +acc 10 [11] .47 
ingenium -I n 5 [11] .6 1 
ingens -entis 5 [I] . 9 
inimicicia -ae f 6 [11] .44 
inimicus -a -um 3 [11] .48 
initium -i n 1 0 [11] .68 
iniusre 2 [11] . 54 
inmortalis -e 6 [111] .76 
inopia -aef 8 [11] .49 
inruere 12 [I] .46 
Insepulrus -a -um 12 [11] . 80 
Instituere 5 [I] .2 1 
instruere 1 1 [III] . 1 1 2 
insula ae f 9 [II] . 7 1 
intacrus -a -um 8 [111] .97 
inter praep +ace 3 [III] . 1 O 1 
interfìcere 4 [III] . 89 
interim 1 1 [II] .47 
internus -a -um I 0 [I] . 1 2 
interregnum -i n 4 [11] . 64 
interrogare 1 [III] . 7 6 
intrare 1 [111] .75 
invadere 8 [1] . 1 8 
invenire 7 [1] .30 
invidia -ae f 7 [I] . 36 
invidiòsus -a -um 7 [II] .4 1 
invisere 7 [I] .28 
invitare 3 [II] . 72 
ipse -a -um I 0 [II] . 5 5 
ira -ae f 7 [1II] . 7 1 
irarus -a -um 3 [11] .77 
ire 4 [11l] .93 
is ea id I [l] .2, 1 2, 2 1 
ira 1 [I] . 9 ; 5 [II] .44 
Italia -ae f 1 [I] .2 
Iralicus -a -um 12 [I] . 3 2 
ltalus -a -um 1 [I] .2 
itaque 3 [1] .37 
item 1 1 [I] . 36 
iter icineris n 1 0 [111] . l 1 3 
iterum 12 [111] . 98 
iubere 3 [11] .47 
iudicium -i n 9 [III] . 87 
iugulare 12 [11] .73 
iungere 1 0 [111] . 1 05 
iurare 7 [111] . 78 
ius iuris n I 0 [l] . 1 0 
iusre 2 [111] .92 
iusriria -ae f 12 [1] .27 
iusrus -a -um 2 [111] . 89 
iuvare 2 [1] .2 1 
iuvenis -is m 5 [111] . 83 
K 
kalendarium -i n 4 [11] . 5 5 
L 
labi 1 2 [11] .73 
labor -is m 6[1] .36 
laborare 2 [1] . 1 9 
lacrima -ae f 3 [II] . 5 7 
lacrimare 3 [III] .1 O 3 
laerus -a -um l [III] .75 
lana -ae f 7 [1] .32 
lapis -idis m 5 [1] .26 
Larentia -ae f 1 [I] .1 
Latina -ae (via) f 7 [111] . 95 
Latinus -a -um 5 [I] .20 
Latium -i n 6 [11] .48 
latrò -ònis m 2 [1] .24 
laudare 3 [I] . 40 
lecrus -i m 1 [II] . 5 1 
legarus -i m 8 [111] .75 
legere 8 [ I ] .11 
legitimus -a -um 2 [111] . 89 
levis -e I O [I] . 34 
lex legisf 4 [11] . 5 5 
libenter 9 [111] . 80 
liber -a -um 2 [111] .78 
liberare 2 [III] . 77 
liberi -òrum m pl 3 [III ] . 1 1 3 
liberras -atis f 8 [I] .3 
licentia -ae f 1 1 [III] . 89 
lictor -òris m 3 [11] .64 
lingua -ae f passim 
littera -ae f 1 2 [1] .20 
lirus -oris n 1 0 [1] .20 
locus -i m 5 [11] .66 
longe 6 [1] .3 
longus -a -um 9 [1] . 1 6 
loqui 1 1 [III] . 1 1 7 
lorica -ae f 1 1 [I] .4 1 
Lucius -i 5 [1] .7 
Lucretia -ae f 7 [ I ] . 1 9 
Lucumò -ònis m 5 [I] .1 
ludere 2 [11] .33 
ludus -i m 3 [11] .78 
lugere 7 [111] .78 
lupa -ae f 1 [ I I ] .66 
luxuriòsus -a -um 1 1 [III] . 8 8 
M 
maestus -a -um 3 [11] . 57 
magis 1 1 [1] . 1 9 
magistrarus -us m 9 [I] .4 
magnus -a -um 1 [I] .4 
magn,is itineribus 1 1 [II] .73 
maior -òris 2 [11] . 52 
malum -i n 6 [111] . 1 05 
malus -a -um 4 [111] .93 
manere 1 [II] .60 
manus -usf 8 [11] .74 
Marcius -i m 9 [11].76 
mare -is n 1 0 [1] . 1 2 
maritus -i m 3 [11l] . 1 02 
Mars Marris m 2 [11] . 6 1 
mater -tris f 1 [II] .67 
234 
materia -ae f 1 O [III] . 97 
matrimonium -i n 3 [11] .74 
matrona -ae f 7 (11] .43 
maxime 4 [111] .70 
maximus -a -um 9 [1] . 1 2 
medius -a -um 3 (111] . 1 04 
memorare 5 [I I] .49 
mendax -acis 6 [III] . 95 
mensa -ae f 1 [II] .49 
mensis - is m 2 [II] .63 
merere 5 [II] .46 
metuere 1 O [III] . 1 O 3 
metus -us m 9 [II] . 54 
meus -a -um, 2 [II] .45 
migrare 8 [I] . 1 9 
miles militis m 4 [1] .2 1 
mili taris - e 1 1 [I II] . 9 3 
mili ria -ae f 9 [I] . 23 
mille 1 1 [I] .43 
minime 1 [I ] .29 
minimus -a -um 12 [11] . 5 1 
minor -oris 2 [II] . 53 
minuere 12 [II ] .62 
minus 5 [II] . 60 
miser -a -um 9 [ III ] . 1 0 5 
miserabiliter 12 [11] .78 
mittere 3 [I ] . 32 
moderatio -onis f12 [ II ] . 83 
modus -i m 1 1 [ III ] . 1 1 6 
moenia -ium n 1 1 [I ] . 1 1 
mollire 1 1 [I I I ] . 92 
mo nere 3 [I ] . 1 4 
mons montis m 3 [1 ] .26 , 
S [II] .43 
morbus - i m 4 [II I ] . 1 03 
mori 1 1 [I ] . 44 
mors mortis f4 (II ] .4 1 
mortuus -a - um 2 [I II ] . 8 3 
movere 5 [I ] . 1 7 
Mucius - i m 8 (11] . 52 
multitudo - inis f7 [III ] . 82 
multum 3 [II ] . 6 1 
multus -a -um 1 [I] . 8 
munire 9 [II] . 5 1 
murus -i m 3 [II ] .44 
N 
nam 1 [II ] .36 
narrare 2 [II] .48 
natare 8 [I] . 38 
natio -onis f 1 O [I] . 1 4 
natus -a -um 4 [1] . 39 
navis -is f 8 [II] .4 5 
-ne 1 [I] . 8 
nec 1 [I] . 1 9 
necare 2 [III] . 9 1 
necesse est 12 [I] . 1 5 
negare 6 [II] . 5 1 
neglegere 2 (1] .30 
nepos -otis m 12 (1] .24 
neque 1 [I I] .42 
nex necis f 5 [II] .4 1 
nihil 1 2 [I I] .62 
nimis 1 2 (1] . 2 8 
nimius - a -um 1 1 [III ] . 8 8 
nisi 12 [I I I] . 1 1 1 
nix nivis f 1 O [III ] . 1 1 O 
nobilis -e 5 [I II] . 8 8 
nobiliras -atisf 12 (1] .33 
nocturnus -a -um 9 [II ] .45 
no men - inis n 3 [I ] . 1 6 ; 5 [I] .6 
non l [I ] . 1 0 
non solum . . . sed etiam 3 [I ] . 1 1 
nonne 1 [I ] . 27 
nos 3 [II I ] . 1 0 8 
noster - ra -rum 2 (11 ] . 5 5 
novem l O [ II ] . 5 3 
nov us -a -um 4 [II I ] . 73 
nox noctis f 7[11] . 3 7 
nubes - is f 4 [1 ] . 3 5 
nullus -a -um l [II ] .4 1 
num 1 [I ] .29 
Numa -ae Pompilius - I m 
4 [II ] . 5 0 
numerare 3 [1] .32 
Numitor -oris m 2 [I I] . 5 1 
numquam 3 (11] .49 
n une 1 [III] . 94 
nuntiare 6 [111] . 89 
nuntius - i m 7 (11] . 5 5 
nutrire 2 [I] . 7 
nympha -aef 4 [I I ] . 56 
o 
oblivisci 1 1 [III] . 1 1 9 
obses -idis mlf S [III] .79 
obsidere 1 1 [III] . 1 09 
obsidio -onis f 7 (1] . 8 
obtinere 1 0 [1] . 3 
occasi o -onis f 1 1 [I] .29 
occultare 1 [I I] . 72 
occultus -a -um 1 1 [I] .40 
occupare 5 [I I] .4 7 
odium -i n 5 [ II I] . 1 08 
officium -i n 1 [II ] .60 
omnis -e 5 [I] .29 
oppidum -I n 1 [I] . 1 1 
opportunus -a -um passim 
opprimere 9 [II ] . 70 
oppugnare 2 [II ] .69 
oppugnatio -onis f 1 O [ II ] .63 
optimates - ium m pl 12 (1 ] . 6 
opulentus -a -um 10 (1] . 2 5 
opus -eris n 5 [1 ] . 2 5 
oraculum - i n 6 [I II ] . 8 5 
o rare 3 [II I ] . 1 06 
orario -onis f 5 [I II ] . 87 
ordo inis m 1 2 (1 ] .30 
ornamentum -I n 3 (1 11] . 9 1 
ornatus -a -um 12 [I] . 26 
osculum - i n 6 (1 1 1 ] . 1 0 8 
ostendere 5 [II ] . 6 1 
Ostia - ae f 4 [III ] . 1 1 O 
otium -i n 4 [II ] . 6 8 
p 
Palatium -i n 3 [1] .27 
parare 3 [II] . 78 
parére 1 O [I] . 7 
parere 2 [11] . 64 
pars partis f 5 [II] .64 
particeps -ipis 1 2 [III] .97 
parvus -a -um 1 [I ] . 1 O 
pastor -oris m 1 [II] . 59 
pater -tris m 1 [III] . 79 
patria -ae f 1 [II] .43 
patricius -a -um 9 [1] . 1 8 
paucus -a -um 1 [I] . 1 6 
paulo post 3 [II] . 6 1 
paulum 9 [II] .68 
pauper -eris 9 [I] .34 
pax pacis f 3 [III] . 1 1 8 
pecunia -ae f 6 [1] .20 
pecus -oris n 9 [I] .28 
pedes -itis m I I [ I ] .44 
peditatus -us m IO [III] .93 
per praep+acc 4 [111] . 84 
percutere 12 [1] .48 
perdere 12 [III ] . 1 1 7 
peregrinus -a -um 3 [I] . 1 2 
periculosus -a -um 
1 0 [111] . 1 07 
periculum -i n S [IIl] . 87 
peritus -a -um 1 0 [1] .2 1 
perpetuus -a -um 8 [III] . 1 O 1 
persuadére 9 [III] . 9 3 
perterritus -a -um 1 [II] . 70 
pertinére 9 [1] .20 
perturbatus -a -um 7 [11] . 5 5 
pervenire 7 [I] . 1 2 
perversus -a -um 2 [I] .26 
pestilentia -ae f 4 [III] . 1 O 1 
petere 2 [III] . 70 
pius -a -um 6 [111 ] .94 
plébéius -a -um 9 [1] . 1 8 
plébs -ébis f 5 [II] . 7 1 
plorare I [II] . 70 
plurimum 12 [1] . 1 0 
pollicéri 1 1 [II] .68 
pomérium -i n 5 [ II ] .65 
ponere 2 [11] .65 
pons pontis m 4 [III] . 1 07 
popularés -ium m pl 12 [1] .7 
po pula t i o -onis f 1 1 [ I I I ] . 1 06 
populus -i m 3 [II] . 53 
Porsenna -ae m 7 [111] .97 
porta -aef 3 [111] .9 1 
portus -us m 4 [111] . 1 1 0 , 
1 1 [II] . 53 
posse 12 [1] .27 
possessio -onis f 12 [1] .43 
possidére 9 [I] . 22 
post praep+acc 2 [11] .63 ; 
1 0 [11] . 83 ; adv 3 [11] . 6 1 
postea 6 [II] . 5 1 
posthac 8 [III] . 1 O 1 
postquam 12 [1] .3 1 
postrémo 3 [III] . 1 1 6 
postulare 7 [I] . 5 
potentia -ae f 1 O [I] . 1 8 
potestas -atis f 6 [11] .67 
prae omnibus 1 0 [1] .20 
praecipitare 1 0 [11] . 82 
praeda -aef 6 [1] .20 
praedari 1 1 [111] .96 
praesidium -i n 8 [1] .20 
praestare 5 [ I ] . 1 0 
praeterea S [II] .47 
precés -umfp/ 9 [111] . 1 07 
pretiosus -a -um6 [1] . 2 1 
pretium -i n 1 0 [111] .97 
primum 3 [ I ] .34 
primus -a -um 5 [I] . 1 9 
princeps -ipis m 12 [1] .22 
Priscus, Tarquinius -i 5 [I] . 7 
pro praep+abl 4 [111] .77; 
8 [III] . 8 
probé 12 [1] . 1 6 
probus -a -um 2 [1] .23 
Proca -ae m 2 [II] . 5 0 
procédere 1 1 [III] . 1 00 
prodigium -i n 5 [II] .48 
proeliari 1 1 [II] . 5 8 
proelium -i n 4 [111] .74 
proficisci 1 1 [II] . 73 
prohibére 5 [III] . 1 O 1 
proicere 12 [II] .76 
promittere 5 [III] . 83 
235 
prope praep+acc 5 [1] . 35 
propinquus -a -um 6 [1] . 1 9 
propter praep+acc 1 0 [1] .63 
prosperus -a -um 6 [11] .63 
provocare 1 1 [I] . 1 8 
prudens -entis 5 [II] .43 
publicus -a -um 3 [11] .78 
Publius -i m 1 0 [111] . 1 1 7 
pudor -oris m 9 [III] . 1 09 
puella -ae f 1 [II] .42 
puer -i m I [II] .4 1 
pugna -aef 5 [1] . 35 
pugnare 2 [I] .28 
pulcher -chra -chrum 1 [ I ] .8 
Punicus -a -um 1 0 [1] .22 
punire 6 [1] . 5 
Pyrénaei -orum m pl 
l O [IIl] . 89 
Pythia -ae f 6 [III] . 87 
Q 
quae v. qui et quis 
quaerere 2 [1] .28 
quam l [III] . 86 
quamquam 1 0 [1] .38 
quantus -a -um 12 [1] .26 
quartus -a -um 1 0 [1] . 1 
quasi 12 [111] .92 
qui quae quod 3 [11] . 5 8 , 
3 [III] . 1 02, 9 [I] . 1 5 
quia passim 
quid v. quis 
quiétus -a -um 1 2 [11] .63 
236 
quindecim l O [IIl] . 1 1 2 
quinquaginca 1 1 [I] .42 
Quincus -i m 1 1 [I] . I O 
Quirinus -i m 4 [1] .40 
quis quae quid 1 [II] .43, 
l [II] . 65 , l [III] .78 
quod (= quia) 12 [11] .79 
quod v. quI et quis 
quoque 1 [I] . 3 
R 
rapere 2 [1] .25 
recipere 1 1 [111] . 98 
recte 3 [11] .67 
rectus -a -um 1 1 [II] . 75 
recusare 3 [II] . 7 6 
reddere 7 [111] .73 
redire 9 [III] . 1 1 1 
regia -ae f 2 [III] . 84 
regio -onis f 10 [I] .4 
regnare 2 [II] . 54 
regnum -I n 3 [11] . 53 
religio -onis/ 4 [11] . 6 1 
religiosus - a -um 4 [11] . 5 1 
relinquere 2 [11] .66 
Remus -I m l [III] .97 
renovare 1 1 [III ] . 1 1 O 
repellere 1 1 [II] . 5 7 
reprehendere 8 [I] .30 
res reI f 9 [ I ] .2 
res publica 9 [ I ] .2 
resistere 3 [III] . 87 
respondere 1 [III] . 78 
responsum -I n 6 [111] . 84 
revertI 1 1 [III] . 1 05 
revocare 1 1 [III] . 1 04 
rex regis m 2 [11] . 52 
ridere 1 [III] . 8 1 
ripa -ae/ 2 [11] .68 
rogare 3 [I ] .23 
Roma -ae f 3 [I ] .39 
Romanus -a -um 3 [1] .39 
Romulus - I m l [IIl] .97 
rosa -ae f 1 [I] . 8 
ruber -bra -brum 1 [II] . 5 5 
ruina -ae/12 [1] .2 
rum or -oris m 2 [I ] . 1 3 
rum pere 8 [I] . 3 1 
rursus 8 [II] .4 1 
Rutuli -orum m 7 [l] .6 
s 
Sabinus -a -um 3 [IIl] . 8 5 
sacer -era -crum 5 [II] .66 
Sacer -cri (mons) m 9 [11] .49 
sacerdos -otis mlf 4 [11] . 5 8 
Sacra -ae (via) f 8 [III] .99 
sacra -orum n pi 4 [11] . 56 
saeculum - I n 1 0 [1] . 1 
saepe 6 [1] .20 
saeve 6 [11] .69 
saevus -a -um 5 [111 ] .87 
Saguncum -i n 1 0 [11] . 5 8 
salus -utis f 8 [II] .66 
salutare 1 [III ] .76 
salve 1 [111] .76, 7 [11] .64 
sane 1 0 [II] . 7 4 
Sardinia -ae f 1 O [I] . 4 1 
satin' 7 [11] . 63 
saxum -I n 2 [11] .34 
Scaevola -ae m 8 [11] .73 
sceleratus -a -um 6 [III] . 94 
scelus -eris n 5 [I] . 3 1 
scindere 3 [III] . 1 06 
sci re 12 [II] . 80 
Sci pio -onis m 1 O [ I I I ] . 1 1 8 
scriba -ae f 8 [II] . 5 7 
scutum -I n 3 [111] .97 
se 1 [II] .72 
secedere 9 [II] . 50 
secundus -a -um 4 [III] . 89 
secessio -onis f 9 [II] .48 
sed 1 [I] . I O 
sedare 12 [111] . 89 
sedecim 11 [III] . 1 03 
sedere 4 [I] . 1 
sedes -is f 12 [III] . 99 
sella -ae/ 12 [1] .47 
semper 3 [I] . 1 8 
sena.tor -oris m 3 [II] .66 
senatus -us m 8 [I] . 1 3 
senex -is m 4 [1] . 5 
septimus - a -um 6 [1] . 2 
sepulcrum - i n 5 [III] . 1 O 1 
sepultura -ae f 5 [III] . 1 00 
sequI 1 1 [II] .65 
sermo -onis m 7 [I] . 1 9 
serva -ae f 5 [II] . 50 
servare 2 [11] .68 ; 1 2 [1] .4 
servitium -I n 9 [1] .37 
Servius Tullius -I m 5 [11] .42 
servus -i m 6 [1] .30 
severe 8 [I] . 30 
sex 3 [1] .34 
Sextus Tarquinius -i m 
6 [11] .42 
sI 3 [11] .48 
sic 4 [111] . 94 
Sicilia -ae f 9 [II] . 7 1 
significare 6 [111] . 83 
signum -i n 3 [1] .24 
silva -ae f 1 [I] . 8 
Silvia -ae/ 2 [11] . 5 0 
simul 7 [111 ] . 8 1 
simulare 5 [I] . 3 5 
sine praep+abl 4 [11] .4 1 
singulatim 4 [111] . 8 5 
socer -eri m 12 [1] . 38 
socius - i m 2 [11 ] . 35 
solere 12 [1] . 1 4 
solum 3 [1] . 1 1 
solus -a -um 1 [II] .3 5 
somnus -I m 1 1 [111] . 9 1 
spectare 3 [I] . 1 5 
stagnum -i n 1 1 [II] . 80 
statim 2 [II] .62 
statua -aef 8 [1] .39 
status -us m 12 [11 ] .63 
stipendium -i n 8 [II] . 56 
strenue 1 1 [I] . 1 5 
stultitia -aef 6 [1 11] .98 
stupere 8 [1 ] . 36 
stuprare 7 [1 1 ] . 52 
sub praep+abl 6 [1 ] . 1 1 ; 
7 [1 1 1 ] .76 
subito 2 [1 1] . 35 
Sublicius - i m 8 [1 ] .24 
sumere 3 [I] . 8 
summus -a -um 12 [1 ] . 1 7 
super praep+acc 3 [1] . 35 
superbe 8 [II ] .62 
superbia -aef 6 [1 1 ] . 6 1 
superbus - a -um 5 [III] . 1 09 
superior -oris 1 1 [I] .39 
supplex -icis 9 [111] . 98 
supplicium -i n 8 [II ] .65 
supra praep+acc 8 [ I ] .23 
sustinere 8 [I] . 34 
suus -a -um 2 [11] . 5 5 
T 
talis -e 12 [111 ] . 1 O 1 
tam 1 [1 1 1 ] . 8 5 
tamen 1 2 [1 ] .28 
Tanaquil -ilis f 5 [I ] . 4 
tandem 8 [1 1 1 ] . 7 5 
tantum 4 [1 1 1 ] . 8 1 
tantus -a -um 4 [1] . 34 
Tarpeia -ae f 3 [111 ] . 8 8 
Tarquinia -ae f 5 [I ] . 3 
Tarq uini us Priscus -i 5 [I ] . 7 
tegere 1 1 [I] .46 
telum - i n 8 [1 1 1 ] . 9 1 
temerari us -a - um 1 1 [I ] . 32 
temperare 1 2 [II ] . 84 
tempestas -atis f 4 [1] . 3 1 
templum -i n 2 [11 ] . 5 8 
tem p tare 8 [II ] . 42 
tempus -oris n 4 [11] . 5 0 
tendere 9 [1 1 1] . 98 
tenere 5 [ I I ] .44 
tergum -i n 1 1 [I] .42 
terra -ae f 3 [I] . 9 
terrere 4 [1 ] . 33 
terribilis -e 5 [I] . 3 1 
terror -oris m 6 [111] . 78 
tertius -a -um 4 [111] . 70 
Tiber -is m 4 [III] . 1 07 
Tiberius Gracchus -i m 
12 [1] .3 
timere 1 [III] . 92 
Titus Tatius -i m 3 [III] .84 
tolerare 8 [II] . 5 1 
tollere 2 [I] . 5 
tot 7 [1 ] .23 
totus -a -um 6 [II] .48 
tradere 6 [1 1 ] .73 
trahere 8 [II] . 6 1 
tranquillus -a -um 4 (1 ] . 1 3 
transire l O [III] .89 
tres tria 5 [I] . 8 
tribunatus -us m 1 2 [II] . 57 
tribunus -i m 9 [1 1 ] . 62 
tributum -i n 1 2 [11] . 60 
trigeminus -a -um 4 [11 1 ] . 76 
tristis -e 6 [ I ] . 1 6 
tristi tia -ae f 9 [I I I ] . 1 09 
tu 3 [1] . 1 8 
Tullia -ae f 5 [II I ] .77 
T ullius -i, Servius m 5 [ I I ] .42 
tumultus - us m 9 [II ] .44 
tumulus -i m 1 1 [II ] . 8 1 
tunc 3 [II ] . 5 5 
turba -ae f 8 [II ] . 5 7 
turbare 4 [1 ] . 33 
turpiter 8 [I ] . 2 8 
turris - is f 1 O [II ] . 79 
tutus -a - um 5 [I ] . 28 
tuus -a -um 2 [II ] .44 
tyrannus -i m 2 (111 ] . 9 1 
u 
ubi 1 [II] . 52 ; 2 [III] .85 
ubique 1 1 [1] .7 
ullus -a -um 9 [1 ] .24 
ululare 1 [II] . 7 1 
una 8 [I] . 9 
237 
undique 7 [III] . 87 
universus -a -um 1 1 [II] . 84 
unus -a -um 4 (1 ] .4 
urbanus -a -um 1 1 [I] . 1 4 
urbs -is f 4 (1 ] .20 
usque 12 [II] . 5 9 
ut 6 [1 1] .45 
uti 1 2 [II] .62 
Utica -ae f 1 1 [III] . 1 09 
uxor -oris f 3 [III] . 1 1 O 
V 
vacca -ae f 2 (1] . 1 9 
vacuus -a -um 4 (1] . 38 
vadum - i n 1 1 [II ] . 80 
valere 1 [III] . 8 7 
validus -a -um 4 [II ] .62 
vallis -is f 10 [III ] . 1 08 
vallum -i n 7[I] . 1 O 
varius -a -um 1 0 [1 ] . 36 
vastare 9 [I ] . 26 
vates -is m!f 6[I I I ] . 8 3 
vehementer 6 [ II ] . 5 9 
vehere 5 [ I I I ] . 9 7 
Veii -o rum m pi 5 [II ] .62 
velle 1 2 [1 ] . 3 3 
vendere 1 O [III ] . 1 00 
venire 1 [II I ] . 73 
verbum -i n 5 [1 1 ] . 5 5 
vero 4 [11] .47 
verum l O [I II] . 1 1 O 
verus -a -um 2 [11 ] . 5 2 
vester -tra - trum 2 [11] . 5 0 
vestigi um - i n 7[II ] . 66 
vestimentum -i n 3 [II I ] . 1 0 5 
vestis - is f 6 (1 ] .27 
238 
Veturia -ae f 9 [III] . 94 
via -ae/ 7 [111] . 95 
vicinus -a -um 3 [II] . 73 
victor -òris m 12 [1] . 1 
victoria -ae f 10 [1] .3 
videre 2 [11] .39 
viginti 1 0 [11] . 56 
villa -ae / 1 [I] .27 
vincere 4 [III] . 9 5 
vindicare 12 [11] . 56 
vinum -i n 7 [1] .3 1 
vir -i m l [Il] .37 
virgo -inis/ 8 [111] .86 
virrus -utis/ 5 [11] . 6 1 
vita -ae/ 2 [1] . 8 
vi tare 12 [II] . 72vivere 12 [I] . 9 
vivus -a -um 4 [111] . 8 1 
vix 8 [I I] . 5 1 
vocabulum -i passim 
vocare 2 [II] . 42 
volare 3 [I] . 3 1 
Volsci -òrum m pl 
9 [111] . 89 
Volumnia -ae / 9 [III] . 9 5 
voluptas -atis f 1 1 [III] .90 
vòx -òcis / 12 [III] . 1 02 
vulnerare 1 O [III] . 1 1 8 
vulneratus -a -um 4 [111] . 82 
vulnus -eris n 5 [1] .39 
z 
Zama -ae / 1 1 [III] . 1 1 1 
Antonio G . Amador curante et 
Grdficas Alhambra imprimente 
hic liber prelo datus est 
Granacae, idibus 
Marciis, anno 
MMXXII 
t