Habeas Corpus Suíça - artigo

Prévia do material em texto

155
Habeas Corpus para
animais: Admissibilidade
do HC “Suíça”
Φερνανδο Βεζερρα δε Ολιϖειρα Λιµα∗
Ρεσυµο: Εστε αρτιγο πρετενδε δεµονστραρ α ϖιαβιλιδαδε ϕυρδιχα δα
ιµπετραο δε υµ ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε σερεσ ϖιϖοσ νο−ηυµανοσ.
Α αν〈λισε θυε σε πρετενδε αθυι  υµ εστυδο δογµ〈τιχο δασ χατεγοριασ
δα τεορια γεραλ δο διρειτο ε δο προχεσσο, νο ιντεντο δε αφιρµαρ θυε ελασ
νεχεσσιταµ πασσαρ πορ υµα ρεφορµυλαο, ποισ ϕ〈 νο µαισ σο συφιχιεντεσ
α αβαρχαρ α εµεργεντε γαµα δε νοϖοσ συϕειτοσ ϕυρδιχοσ. Νεσσε σεντιδο,
αϖαναµοσ σοβρε οσ πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο παρα
ρεϖελαρ θυε νενηυµα δελασ σερϖε δε εµπεχιληο ◊ χονσιδεραο δα
αδµισσιβιλιδαδε προχεσσυαλ δε δεµανδασ θυε ϖερσεµ διρειτοσ ρεφεριδοσ
α ανιµαισ νο−ηυµανοσ.
Αβστραχτ: Τηισ αρτιχλε αιµσ το δεµονστρατε τηε ϖιαβιλιτψ οφ λεγαλ συιτ οφ ηαβεασ
χορπυσ ιν φαϖουρ οφ νον−ηυµαν ανιµαλσ. Τηε αναλψσισ το βε δογµατιχ ηερε ισ α
στυδψ οφ τηε χατεγοριεσ οφ γενεραλ τηεορψ οφ λαω ανδ προχεδυρε, ιν αττεµπτ το σαψ
τηατ τηεψ νεεδ το γο τηρουγη αν οϖερηαυλ, βεχαυσε νο λονγερ αρε συφφιχιεντ το
χοϖερ τηε εµεργινγ ρανγε οφ νεω λεγαλ συβϕεχτ. Ιν τηατ σενσε, µοϖε ον τηε
∗
 Αδϖογαδο. Βαχηαρελ εµ ∆ιρειτο πελα Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δα
Βαηια ε Π⌠σ−γραδυανδο λατο σενσυ εµ ∆ιρειτο Προχεσσυαλ Χιϖιλ πελα Φυνδαο Φαχυλδαδε
δε ∆ιρειτο δα Βαηια.
156
ασσυµπτιονσ ανδ χονδιτιονσ οφ προχεδυραλ αχτιον το προϖε τηατ νονε οφ τηεµ
σερϖεσ ασ τηε οβσταχλε το τηε χονσιδερατιον οφ τηε αδµισσιβιλιτψ οφ προχεδυραλ
δεµανδσ αβουτ ανιµαλ ριγητσ.
Συµ〈ριο: 1 − Ιντροδυο 2 – Χονχειτο δε “αλγυµ” να νορµα δο αρτιγο 5≡, ΛΞςΙΙΙ. 3
– Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ: 3.1 – Χαπαχιδαδε δε σερ παρτε; 3.2 – Χαπαχιδαδε προχεσσυαλ.
4 – Χονδι⌡εσ δα αο: 4.1 – Ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο; 4.2 – Ιντερεσσε δε αγιρ;
4.3 Λεγιτιµιδαδε αδ χαυσαµ. 5 – Πρεσσυποστοσ χονστιτυχιοναισ δο η〈βεασ χορπυσ: 5.1 –
Λιβερδαδε δε λοχοµοο; 5.2 – ςιολνχια ου χοαο; 5.3 – Ιλεγαλιδαδε ου αβυσο δε
ποδερ. 6 – Χονχλυσο. 7 – Ρεφερνχιασ βιβλιογρ〈φιχασ.
INTRODUÇÃO
∆εσδε ο ανο πασσαδο, υµα αο ϕυδιχιαλ ινχοµοδα ο ιµαγιν〈ριο
ϕυρδιχο ναχιοναλ δεϖιδο ◊ προϕεο θυε αλχανου πελα χοραϕοσα ατιτυδε
δοσ σευσ ιµπετραντεσ. Υµ γρυπο δε δεφενσορεσ ε ατιϖιστασ δο ∆ιρειτο
Ανιµαλ ιµπετρου υµ ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δα χηιµπανζ “Συα” θυε
σε ενχοντραϖα πριϖαδα δε συα λιβερδαδε δε λοχοµοο, ρελεγαδα αο συφοχο
δε υµα χελα θυε νο ατενδια αο µνιµο εσπεραδο δε απρεο πελα συα
διγνιδαδε, νο ζοολ⌠γιχο δε Σαλϖαδορ.
Α θυεστο δα ϕυρισδιχιοναλιζαο δοσ ανιµαισ αινδα  βασταντε
πολµιχα, πρινχιπαλµεντε, πορθυε ραρσσιµασ φοραµ ασ ηιπ⌠τεσεσ εµ θυε
σε ιντενταραµ α⌡εσ νο µβιτο ϕυρδιχο ναχιοναλ, νασ θυαισ φιγυρασσε να
δεµανδα α πρεµισσα δα προτεο αοσ διρειτοσ ανιµαισ.
Σεµ δϖιδα, οσ οπεραδορεσ δο διρειτο αινδα νο σε ενχοντραµ
αβερτοσ αο νοϖο µιχροσσιστεµα ϕυρδιχο θυε σε αφιγυρα ε ηεσιταµ εµ
αδµιτιρ θυε ανιµαισ σο συϕειτοσ δε διρειτο ε ποδεµ γοζαρ δα τυτελα
ϕυρισδιχιοναλ παρα αφιρµ〈−λοσ. Ο οβϕετιϖο δεστε αρτιγο σερ〈, πορταντο,
δισσεχαρ εσσε νοϖο παραδιγµα θυε ταντο ινχοµοδα ο διρειτο ορτοδοξο.
Παρα ταντο, ενφρενταρεµοσ θυεστ⌡εσ προχεσσυαισ, θυαισ σεϕαµ οσ
πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε ασ χονδι⌡εσ δα αο θυε σε απρεσενταµ χοµο
υµ δοσ µαιορεσ εντραϖεσ ◊ αδµισσιβιλιδαδε δεσσε ηαβεασ χορπυσ “Συα”.
Προχυραρεµοσ δειξαρ χλαρο ο θυο ποσσϖελ  ο πεδιδο εµ φαχε δε ινεξιστιρ
θυαλθυερ ϖεδαο νο ορδεναµεντο π〈τριο, θυο τιλ  α µεδιδα παρα α
προτεο δα λιβερδαδε δοσ ανιµαισ ε εφετιϖαο δο χοµανδο
χονστιτυχιοναλ θυε προβε ασ πρ〈τιχασ θυε συβµεταµ οσ ανιµαισ ◊
χρυελδαδε, βεµ χοµο α πλενα συβσυνο δοσ ανιµαισ νο ρολ δοσ χαπαζεσ
δε σερ παρτε πορ ληεσ σερ γαραντιδα α τιτυλαριδαδε δε διρειτοσ.
157
Α αχειταο δα εξορδιαλ δο ηαβεασ χορπυσ “Συα” ϕ〈 σιγνιφιχου, πορ
σι πρ⌠πρια, υµα ατιτυδε αϖαναδα δο µειο ϕυρδιχο,
1
 ποισ ιµπσ ◊
χοµυνιδαδε αχαδµιχα α νεχεσσιδαδε δε δεβατερ ασ πρεµισσασ νασ θυαισ
εστ〈 ασσενταδο ο διρειτο τραδιχιοναλ,
2
 βεµ χοµο τορνου−σε υµ πρεχεδεντε
ινδιτο ε ιµπορταντε αο αδµιτιρ θυε α⌡εσ ϖερσανδο σοβρε διρειτοσ ανιµαισ
ποσσαµ τραµιταρ πλεναµεντε εµ ινστνχιασ ϕυδιχι〈ριασ πορ πρεενχηερεµ
οσ πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε ασ χονδι⌡εσ δα αο.
3
 Αδεµαισ, α δεχισο
δο ϕυιζ θυε φυνχιονου νο πολµιχο προχεσσο τορνου−σε ρεφερνχια, ϕ〈
θυε αδµιτιυ οσ ανιµαισ νο ρολ δοσ συϕειτοσ δε διρειτο.
Ο δουτο µαγιστραδο αο ρεχεβερ α πετιο ινιχιαλ δο φαµοσο ηαβεασ
χορπυσ ιµπετραδο εµ φαϖορ δα χηιµπανζ “Συα”, σενσαταµεντε, πρεφεριυ
ινχιταρ α ατιτυδε διαλ⌠γιχα α χυρϖαρ−σε πυσιλνιµε αοσ διταµεσ δο ∆ιρειτο
Τραδιχιοναλ ε σιντετιζου συα µανιφεσταο να µαγιστραλ σεντενα θυε
πορ ορα τρανσχρεϖεµοσ υµ τρεχηο:
1
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Ασσιµ, ο χασο Συα ϖσ. ϑαρδιµ Ζοολ⌠γιχο δε Σαλϖαδορ
αχαβου πορ σε χονστιτυιρ εµ υµ πρεχεδεντε ϕυδιχιαλ ηιστ⌠ριχο, τορνανδο−σε υµ µαρχο
ϕυδιχιαλ δο διρειτο ανιµαλ νο Βρασιλ, αο φαζερ ϖαλερ υµα δασ πρινχιπαισ ρειϖινδιχα⌡εσ δο
µοϖιµεντο αβολιχιονιστα: ο ρεχονηεχιµεντο δοσ ανιµαισ χοµο συϕειτοσ δε διρειτο ε
δοταδοσ δε χαπαχιδαδε δε ρειϖινδιχαρ εσσεσ διρειτοσ εµ ϕυζο, ιστο , χαπαχιδαδε ϕυρδιχα
ε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ.
Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε
Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 184.
2
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Νο χασο Συα, πορµ, χοντραριανδο ασ εξπεχτατιϖασ µαισ
χονσερϖαδορασ, ο πεδιδο φοι ρεχεβιδο πελο ϕυιζ Εδµυνδο Λχιο δα Χρυζ, δα 9♠ ςαρα Χριµιναλ
δα Χοµαρχα δε Σαλϖαδορ, θυε, εµβορα τενηα νεγαδο πεδιδο λιµιναρ, ρεχεβευ ο ωριτ ε
δετερµινου α ιντιµαο δα αυτοριδαδε χοατορα παρα πρεσταρ ινφορµα⌡εσ σοβρε ο χασο” εµ,
ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊
βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 182.
3
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα; “Ορα, χοµο νυµ Ηαβεασ Χορπυσ ασ παρτεσ σο ο παχιεντε ε
α αυτοριδαδε χοατορα, εστα δεχισο αβριυ υµ πρεχεδεντε να ηιστ⌠ρια δο διρειτο, ποισ , αο
ρεχεβερ α πετιο ινιχιαλ ε δετερµιναρ α χιταο δα αυτοριδαδε χοατορα, ο ϕυιζ τεϖε θυε,
ινιχιαλµεντε, αδµιτιρ θυε α αο πρεενχηια οσ πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε, ιστο , θυε α
χηιµπανζ Συα τινηα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, θυε ο ϕυζο ερα χοµπετεντε παρα ϕυλγαρ
ο φειτο ε θυε, αλµ δισσο, οσ ιµπετραντεσ τινηαµ χαπαχιδαδε προχεσσυαλ ε ποστυλατ⌠ρια
παρα ινγρεσσαρ χοµ ο ωριτ” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ.
Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε
Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 182.
158
Τενηο α χερτεζα θυε, χοµ α αχειταο δο δεβατε,
χονσεγυι δεσπερταρ α ατενο δε ϕυριστασ δε τοδο ο
πασ, τορνανδο ο τεµα µοτιϖο δε αµπλασ δισχυσσ⌡εσ,
µεσµο πορθυε  σαβιδο θυε ο ∆ιρειτο Προχεσσυαλ
Πεναλ νο  εστ〈τιχο, ε σιµ συϕειτο α χονσταντεσ
µυτα⌡εσ, ονδε νοϖασ δεχισ⌡εσ τµ θυε σε αδαπταρ
αοσ τεµποσ ηοδιερνοσ. Αχρεδιτο θυε µεσµο χοµ α
µορτε δε “Συα”, ο ασσυντο αινδα ιρ〈 περδυραρ εµ
δεβατεσ χοντνυοσ, πρινχιπαλµεντε νασ σαλασ δε αυλα
δοσ χυρσοσ δε ∆ιρειτο, εισ θυε ηουϖε διϖερσασ
µανιφεστα⌡εσ δε χολεγασ, αδϖογαδοσ, εστυδαντεσ ε
εντιδαδεσ ουτρασ, χαδα υµ δελεσ δανδο οπινι⌡εσ ε
θυερενδο φαζερ πρεϖαλεχερ σευ ποντο δε ϖιστα. ⊃ χερτο
θυε ο τεµα νο σε εσγοτα νεστε “ωριτ”, χοντινυαρ〈
ινδυϖιδοσαµεντε, προϖοχανδο πολµιχα. Ενφιµ.
Ποδε, ου νο ποδε, υµ πριµατα σερ εθυιπαραδο α
υµ σερ ηυµανο? Σερ〈 ποσσϖελ υµ ανιµαλ σερ
λιβεραδο δε υµα ϕαυλα ατραϖσ δε υµα ορδεµ δε
Ηαβεασ Χορπυσ?
4
∆εσταρτε, ο οφερεχιµεντο δε υµ ινστρυµεντο θυε προπορχιονε αοσ
ανιµαισ α φρυιο πλενα δε υµα δασ µαισ β〈σιχασ εξπρεσσ⌡εσ δοσ σερεσ
ϖιϖοσ, α λιβερδαδε δε λοχοµοο, ρεπρεσεντα α πριµειρα µανιφεσταο δε
θυε ο σιστεµα ϕυρδιχο εστ〈 µοδιφιχανδο συα ποστυρα περαντε ασ χριατυρασ
ϖιϖασ.
5
 ∆ο χοντρ〈ριο, σερεσ ϖιϖοσ ιµποσσιβιλιταδοσ δε γοζαρ πλεναµεντε
συα λιβερδαδε δε ιρ ε ϖιρ πορ αο αβυσιϖα ου ιλεγαλ αληεια, σεµ θυε
τενηαµ ρεχονηεχιδα συα χονδιο δε ηαβιλιταδοσ να ορδεµ λεγαλ παρα
4 
ΧΡΥΖ, Εδµυνδο Λχιο. Σεντενα δο Ηαβεασ Χορπυσ ιµπετραδο εµφαϖορ δα
χηιµπανζ Συα. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, ϖ. 1, (ϕαν/δεζ
2006). Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 284.
5
 Σεγυνδο Τοµ Ρεγαν: “Ε θυαντο αο φυτυρο: ασ α⌡εσ ρεχεντεσ δοσ φυνδαδορεσ δα
Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ ανυνχιαµ υµα νοϖα περσπεχτιϖα παρα ο ∆ιρειτο
Ανιµαλ νο Βρασιλ. Νυνχα, υµ βρασιλειρο τινηα ουσαδο ιµπετραρ υµ ηαβεασ χορπυσ εµ
βενεφχιο δε υµ νο ηυµανο. Ιµαγινεµ: υµα αο ϕυδιχιαλ ϖισανδο λιβερταρ υµ
ανιµαλ νο ηυµανο πρεσο ιλεγαλµεντε! Μασ φοι πρεχισαµεντε ισσο ο θυε οσ φυνδαδορεσ
δα ΡΒ∆Α φιζεραµ εµ σετεµβρο δεστε ανο, εµ φαϖορ δε υµα χηιµπανζ χρυελµεντε
χονδεναδα α ϖιϖερ α ϖιδα ατρ〈σ δασ γραδεσ δε υµ ζοολ⌠γιχο νο εσταδο δα Βαηια. (...)
Μεσµο ασσιµ, οσ αχαδµιχοσ ε αδϖογαδοσ δο Βρασιλ δεµονστραραµ α φορα δο διρειτο,
δε υµα µανειρα νυνχα σονηαδα αντεριορµεντε, εξερχενδο υµα φορτε ινφλυνχια να
159
τιτυλαριζαρ διρειτοσ ε, εµ χονσεθνχια λ⌠γιχα, τερ ε ποδερ ϖαλερ−σε δε
µειοσ ◊ συα προτεο, αχαβαµ πορ ρελεγαδοσ α υµ παταµαρ δε
ινδιγνιδαδε.
1. CONCEITO DE “ALGUÉM” NA NORMA
DO ARTIGO 5º, LXVIII
Ο ηαβεασ χορπυσ  ο ρεµδιο χονστιτυχιοναλ χονχεβιδο παρα α
προτεο δο διρειτο λθυιδο ε χερτο ◊ λιβερδαδε δε λοχοµοο. Σερϖε
εντο αο ρεσγυαρδο δα πριµειρα εξπρεσσο (µαισ β〈σιχα) δο διρειτο ◊
λιβερδαδε: ιρ ε ϖιρ (µοϖιµενταο ε περµαννχια).
Χοντυδο, α πρεσχριο χονστιτυχιοναλ νο λιµιτα συα ιµπετραο
απενασ ◊ δισποσιο δοσ σερεσ ηυµανοσ. Νο η〈 να νορµα ποσιτιϖα
θυαλθυερ ρεστριο αο µανεϕο δεστε ινστρυµεντο εµ φαϖορ δε ανιµαισ
θυανδο εστεσ ενχοντρεµ−σε χερχεαδοσ εµ συα λιβερδαδε δε λοχοµοο
πορ ατο αβυσιϖο ου ιλεγαλ. ∆εσσα φορµα, εµ φαχε δα αυσνχια δε ϖεδαο
◊ λυζ δο διρειτο ποσιτιϖο νο ενξεργαµοσ θυαλθυερ ⌠βιχε θυε δεσαυτοριζε
εστα µεδιδα, α νο σερ θυε εµπυνηεµοσ α φαχετα δε υµ ∆ιρειτο απενασ
ιµαγιναδο α σερϖιο δοσ ηοµενσ χυϕασ ιντερπρετα⌡εσ εξχλυσιϖιστασ
αλιµενταµ ε εµβασαµ σιτυα⌡εσ δε αγρεσσο ε δεσρεσπειτο αοσ ανιµαισ.
Α νορµα χονστιτυχιοναλ πρεϖιστα νο αρτ. 5≡, ΛΞςΙΙΙ φαζ ρεµισσο
αο χονχειτο δε “αλγυµ” χοµο ελεµεντο δε λεγιτιµαο παρα σε φαζερ
ϖαλερ δο ινστρυµεντο δο ηαβεασ χορπυσ.
6
 Ασσιµ, σ⌠ εστ〈 αυτοριζαδο ◊
χονδιο δε λεγιτιµαδο αο π⌠λο ατιϖο δε υµ ηαβεασ χορπυσ θυεµ σε
ενχαιξαρ να δεφινιο “αλγυµ”.
δεφεσα δοσ διρειτοσ δοσ ανιµαισ. Τοδο µεµβρο δα Ναο δο ∆ιρειτο δοσ Ανιµαλ, εµ
θυαλθυερ λυγαρ θυε ϖιϖαµοσ, τεµ µοτιϖο παρα χελεβραρ. Ε παρα τερ εσπερανα” εµ,
ΡΕΓΑΝ, Τοµ. Ιντροδυο: Ναο δο ∆ιρειτο Ανιµαλ. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε
∆ιρειτο Ανιµαλ. ϖ. 1, ν. 1. Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 10
6
 Αρτ. 5≡, ΛΞςΙΙΙ δισπ⌡ε: “Χονχεδερ−σε−〈 ηαβεασ χορπυσ σεµπρε θυε αλγυµ σοφρερ ου σε
αχηαρ αµεααδο δε σοφρερ ϖιολνχια ου χοαο εµ συα λιβερδαδε δε λοχοµοο, πορ
ιλεγαλιδαδε ου αβυσο δε ποδερ” εµ, ΒΡΑΣΙΛ; Χονστιτυιο δα Ρεπβλιχα Φεδερατιϖα
δο Βρασιλ: προµυλγαδα εµ 5 δε ουτυβρο δε 1988. 22. εδ. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 1999.
160
Οσ ιµπετραντεσ δο φαµοσο ηαβεασ χορπυσ “Συα” ϖαλεραµ−σε δο
ρεχυρσο ◊ ηερµενυτιχα εξτενσιϖα
7
 παρα αλιχεραρ ο φυνδαµεντο ϕυρδιχο
παρα ρειϖινδιχαο δεστε ωριτ. ∆εσσα φορµα, πλειτειαραµ α αµπλιαο δο
σεντιδο δα παλαϖρα “αλγυµ” ινσερτα να δισποσιο αυτοριζαδορα δο
µανεϕο δεστε ρεµδιο ηερ⌠ιχο παρα αβαρχαρ οσ χηιµπανζσ ε,
χονσεθεντεµεντε, οσ δεµαισ ανιµαισ.
8
Αδεµαισ, νο ποδεµοσ εσθυεχερ θυε α ηερµενυτιχα χονστιτυχιοναλ
δεϖε σερϖιρ αο ραζο〈ϖελ, αο προπορχιοναλ, ο θυε σιγνιφιχα θυε φοραρ υµα
ιντερπρεταο εξχλυδεντε παρα οσ διρειτοσ φυνδαµενταισ  ολϖιδαρ ε
ρεπυδιαρ ο πρ⌠πριο σιστεµα ϕυρδιχο. Α αβορδαγεµ δο τερµο “αλγυµ”
ρεϖελαδα πελα νορµα χονστιτυχιοναλ χονσαγραδορα δο ωριτ ηαβεασ χορπυσ
νο φεζ θυαλθυερ αχεπο δε πεσσοασ, νο ποδενδο σερ ο δισποσιτιϖο
χονστιτυχιοναλ ιντερπρεταδο δε φορµα ρεστριτιϖα, νοταδαµεντε θυανδο
σε τρατα δε διρειτοσ ε γαραντιασ φυνδαµενταισ.
Νεστε χασο, νο σε εστ〈 α δεφενδερ υµα ιντερπρεταο φορα δοσ λιµιτεσ
δα νορµα, αο χοντρ〈ριο, απενασ προπυγναµοσ υµα ιντερπρεταο µαισ
χονσεντνεα αοσ διταµεσ δα δισποσιο λεγαλ. Ασσιµ, εντενδεµοσ θυε α
υτιλιζαο δα εσπχιε ηερµενυτιχα εξτενσιϖα νο οφενδε α µενσ λεγισ, εµ
σεντιδο οποστο, α τορνα µαισ αδεθυαδα αο χοντεξτο εµ θυε σερ〈 απλιχαδα.
Αδεµαισ, χοµο λεχιονα ο προφεσσορ Τρχιο Σαµπαιο, α ηερµενυτιχα
εξτενσιϖα νο σιγνιφιχα ιµπορ σεντιδοσ θυε νο εστιϖεσσεµ ινχλυδοσ αο
χοντεδο δα νορµα, µασ απενασ ρεσγαταρ υµ σεντιδο θυε σεµπρε εστεϖε
νσιτο ◊ πρεσχριο νορµατιϖα, εντρεταντο νυνχα ο φορα εξπλιχιταδο.
9
7
 Σεγυνδο Φερραζ ϑρ.: “Τεµοσ, πορ φιµ, α ιντερπρεταο εξτενσιϖα. Τρατα−σε δε υµ µοδο
δε ιντερπρεταο θυε αµπλια ο σεντιδο δα νορµα παρα αλµ δο χοντιδο να συα λετρα” εµ,
ΦΕΡΡΑΖ ϑΡ., Τρχιο Σαµπαιο. Ιντροδυο αο εστυδο δο διρειτο: τχνιχα, δεχισο,
δοµιναο. 2. εδ. Σο Παυλο: Ατλασ, 1994. π. 296.
8
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Ο πρινχιπαλ συπορτε ϕυρδιχο δο ωριτ φοι ρειϖινδιχαρ α
αµπλιαο δο σεντιδο δα παλαϖρα “αλγυµ” πρεϖιστα νο αρτ. 647 δο Χ⌠διγο δε Προχεσσο
Πεναλ, παρα ταµβµ αλχαναρ οσ χηιµπανζσ” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε.
Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε
∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 181.
9
 Σεγυνδο Φερραζ ϑρ.: “Α δουτρινα αφιρµα θυε α ιντερπρεταο εξτενσιϖα σε λιµιτα α ινχλυιρ
νο χοντεδο δα νορµα υµ σεντιδο θυε ϕ〈 εσταϖα λ〈, απενασ νο ηαϖια σιδο εξπλιχιταδο
πελο λεγισλαδορ” εµ, ΦΕΡΡΑΖ ϑΡ., Τρχιο Σαµπαιο. Ιντροδυο αο εστυδο δο διρειτο:
τχνιχα, δεχισο, δοµιναο. 2. εδ. Σο Παυλο: Ατλασ, 1994. π. 296.
161
Νεσσα µεσµα διρεο εντενδε Νορβερτο Βοββιο θυανδο προπυγνα
θυε χοµ α ιντερπρεταο εξτενσιϖα βυσχα−σε υµα ρεδεφινιο δε υµ τερµο
χονσταντε δα λιτεραλ δισποσιο απρεσεντανδο−ληε υµ νοϖο σεντιδο,
εµβορα α πρεσχριο νορµατιϖα χονσερϖε−σε α µεσµα.
10
Ηερον Σαντανα, χοµεντανδο α ιντενο δοσ ιµπετραντεσ δεστε
ηαβεασ χορπυσ, εντενδε θυε ο τερµο “αλγυµ”, νο οβσταντε συα απλιχαο,
νορµαλµεντε, ρεστρινϕα−σε αοσ σερεσ ηυµανοσ, ποδερια σερ απλιχαδα αοσ
ανιµαισ µαισ πρ⌠ξιµοσ δα εσπχιε ηυµανα να εσχαλα εϖολυτιϖα.
11
∆εσσα φορµα, α αν〈λισε σεµντιχα ε ετµολ⌠γιχα δο τερµο “αλγυµ”
12
νοσ ρεµετε αο ϖοχ〈βυλο “πεσσοα” θυε νοσ ιµπ⌡ε οσ σιννιµοσ “σερ µοραλ
ου ϕυρδιχο” ε “ινδιϖδυο”. “Σερ µοραλ ου ϕυρδιχο”  νοο χυϕο χονχειτο
σερ〈 δεπρεενδιδο πελα φιλοσοφια µοραλ ε ϕυρδιχα, θυαλ σεϕα τοδο αθυελε
θυε εστεϕα ιντεγραδο αο µβιτο δε χονσιδεραο µοραλ ε ϕυρδιχα.
“Ινδιϖδυο”, πορ συα ϖεζ, απρεσεντα−σε χοµο εξεµπλαρ δε υµα εσπχιε
θυαλθυερ, οργνιχα ου ινοργνιχα,
13
 αχατανδο, ασσιµ, υµα δεφινιο αινδα
µαισ αµπλα παρα αβαρχαρ υµα εξπρεσσο δεντρε α θυαλ α νοο δε ανιµαισ
πλεναµεντε σε αµολδα.
Ο ποστυλαδο δε θυε “να νορµα νο η〈 παλαϖρασ ιντεισ” σερϖε−
νοσ α χονφιρµαρ νοσσα περσπεχτιϖα, ηαϕα ϖιστα σε ο τεξτο λιτεραλ νο ιµπ⌡ε
ρεστρι⌡εσ ◊ υτιλιζαο δεστε ρεµδιο χονστιτυχιοναλ εµ φαϖορ δε ανιµαισ,
αο χοντρ〈ριο αϖαλιζα πορθυε α τερµινολογια θυε α λετρα λεγαλ υτιλιζα
ενγλοβα α νοο δε ανιµαισ, εντο, αυτοριζαδο σε εστ〈 παρα ο µανεϕο
10
 Σεγυνδο Βοββιο: “Νεσσε τιπο δε ιντερπρεταο βυσχα−σε α ρεδεφινιο δε υµ τερµο,
εµβορα α νορµα απλιχαδα χοντινυε α µεσµα, απρεσεντανδο υµα νοϖα αο γνερο
πρεϖιστο να λει” εµ, ΒΟΒΒΙΟ, Νορβερτο. Τεορια δο ορδεναµεντο ϕυρδιχο. 10. εδ.
Βρασλια: ΥΝΒ, 1999. π. 156.
11
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Σεγυνδο οσ ιµπετραντεσ, α παλαϖρα ‘αλγυµ’, νορµαλµεντε
ρεστριτα αοσ σερεσ ηυµανοσ, ποδε σερ απλιχαδα αοσ ανιµαισ θυε σε ενχοντραµ µαισ πρ⌠ξιµοσ
δα εσπχιε ηυµανα να εσχαλα εϖολυτιϖα: ο ηοµο (παν) τρογλοδψτεσ ε ο ηοµο (παν) πανισχυσ,
ϖυλγαρµεντε χονηεχιδασ χοµο χηιµπανζ χοµυµ ε χηιµπανζ βονοβο” εµ,
ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα
◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 181.
12
 ΒΥΕΝΟ, Φρανχισχο δα Σιλϖειρα. ∆ιχιον〈ριο Εσχολαρ δα Λνγυα Πορτυγυεσα.
11. εδ., ΦΑΕ. 1991.
13
 ΒΥΕΝΟ, Φρανχισχο δα Σιλϖειρα. ∆ιχιον〈ριο Εσχολαρ δα Λνγυα Πορτυγυεσα.
11. εδ., ΦΑΕ. 1991.
162
δεστα γαραντιαεµ βενεφχιο δεστασ χριατυρασ. Παρα ν⌠σ, εστα θυεστο
ρεστα, εντο, συπεραδα.
2. PRESSUPOSTOS PROCESSUAIS
2.1 CAPACIDADE DE SER PARTE
Αναλογιχαµεντε, γυαρδαδασ ασ δεϖιδασ προπορ⌡εσ οβϖιαµεντε, α
χαπαχιδαδε δε σερ παρτε σερια ο εθυιϖαλεντε προχεσσυαλ δα χαπαχιδαδε
δε διρειτο νο µβιτο δοσ διρειτοσ συβστανχιαισ. Ου σεϕα,  α απτιδο
γενριχα παρα φιγυραρ χοµο συϕειτο δε υµα ρελαο ϕυρδιχα προχεσσυαλ.
14
⊃ α φαχυλδαδε δε σερ παρτε εµ υµα δεµανδα, α ποσσιβιλιδαδε δε προϖοχαρ
υµα ρελαο προχεσσυαλ θυε σε ρεφιρα α σι εµ αλγυµ δοσ σευσ π⌠λοσ.
Α ηαβιλιταο παρα σερ συσχεπτϖελ δεστα ατριβυιο πασσα πορ τοδοσ
αθυελεσ θυε δετενηαµ χαπαχιδαδε ϕυρδιχα µατεριαλ, ου σεϕα φιγυρεµ
ενθυαντο συϕειτο δε διρειτο. Ασσιµ, νο  ατριβυτο απενασ αχατ〈ϖελ αοσ
θυε γοζεµ δα χονδιο δε περσοναλιδαδε ϕυρδιχα, πορθυαντο αλχανα
θυαλθυερ εντε χαπαζ δε διρειτοσ ε οβριγα⌡εσ να ορδεµ ϕυρδιχα.
15
 Βαστα
θυε ο διρειτο ουτοργυε−ληε χερτα γαµα δε διρειτοσ συβϕετιϖοσ, ου ατ
µεσµο προχεσσυαισ, παρα θυε α χηανχελα δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε ϕ〈
σε χονφορµε. Νεσσε σεντιδο, α λιο δε Μαρχοσ Βερναρδεσ δε Μελλο:
14
 ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε
αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 111.
15
 Σεγυνδο ∆ιδιερ: “∆ελα σο δοταδοσ τοδοσ αθυελεσ θυε τενηαµ περσοναλιδαδε µατεριαλ
– ου σεϕα, αθυελεσ θυε ποδεµ σερ συϕειτοσ δε υµα ρελαο ϕυρδιχα µατεριαλ, χοµο ασ
πεσσοασ νατυραισ ε ασ ϕυρδιχασ −, χοµο ταµβµ ο χονδοµνιο, ο νασχιτυρο, ο νονδυµ
χονχεπτυσ, α σοχιεδαδε δε φατο, σοχιεδαδε νο−περσονιφιχαδα ε σοχιεδαδε ιρρεγυλαρ – ασ
τρσ φιγυρασ εστο ρευνιδασ σοβ α ρυβριχα σοχιεδαδε εµ χοµυµ, αρτ. 986 δο ΧΧ−2002 −
, οσ εντεσ φορµαισ (χοµο ο εσπ⌠λιο, µασσα φαλιδα, ηερανα ϕαχεντε ετχ.), ιγρεϕασ, ασ
χοµυνιδαδεσ ινδγενασ ου γρυποσ τριβαισ, χοµισσ⌡εσ ε χοµιτσ, χονσ⌠ρχιοσ, οσ ⌠ργοσ
πβλιχοσ δεσπερσοναλιζαδοσ (Μινιστριο Πβλιχο, ΠΡΟΧΟΝ, Τριβυναλ δε Χοντασ, χαρτ⌠ριοσ,
α Μεσα δο Σεναδο Φεδεραλ, Μεσα δα Χµαρα δοσ ∆επυταδοσ, Μεσα δε Ασσεµβλια
Λεγισλατιϖα, ο Γοϖερναδορ δε εσταδο ετχ.)” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 111−113.
163
Σοα δε υµ ιλογισµο ινχοντορν〈ϖελ α αφιρµατιϖα δε
θυε αλγυµ, ου υµ εντε θυαλθυερ, ποσσα τερ υµα
ποσιο νο µυνδο δο διρειτο, χοµο τιτυλαρ δε υµα
σιτυαο ϕυρδιχα, σεµ σερ ϕυριδιχαµεντε χαπαζ,
πορθυε α πρ⌠πρια ινχαπαχιδαδε ϕυρδιχα ιµπεδιρια α
τιτυλαριδαδε δα σιτυαο ϕυρδιχα. Α χαπαχιδαδε
ϕυρδιχα ε α χονδιο δε συϕειτο δε διρειτο νο σε
ρεστρινγεµ ◊σ σιτυα⌡εσ δε διρειτο µατεριαλ. Πορ σερεµ
γενριχασ διζεµ ρεσπειτο α θυαλθυερ σιτυαο ϕυρδιχα,
ινχλυσιϖε νο πλανο δο διρειτο φορµαλ (προχεσσυαλ), δε
µοδο θυε σερ συϕειτο δε διρειτο εµ ρελαο ϕυρδιχα
προχεσσυαλ , εµ εσσνχια, ο µεσµο θυε ο σερ εµ
ρελαο δε διρειτο µατεριαλ. (...) να ρεαλιδαδε ϕυρδιχα,
η〈 µαισ εντεσ χαπαζεσ δε διρειτο θυε πεσσοασ.
16
Νο σε εξιγε, ταµβµ, θυε, νο πλανο µατεριαλ, ο εντε γοζε δα
πλενα χαπαχιδαδε (χαπαχιδαδε δε διρειτο ε δε εξερχχιο), νο ιµπορτανδο,
πορταντο, σε  ινχαπαζ ου νο. Ασσιµ, βαστα α σιµπλεσ ποσσιβιλιδαδε δε
ποδερ εσταρ εµ ϕυζο χοµο παρτε ου ιντερϖενιεντε, νο σενδο νεχεσσ〈ρια
χαπαχιδαδε δε φατο, χαπαχιδαδε προχεσσυαλ ου περσοναλιδαδε ϕυρδιχα.
17
Η〈 υµα τενδνχια θυε ϕ〈 σε αχοµπανηα δε αλγυνσ ανοσ παρα σε
αµπλιαρ εσσε ρολ δε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, χορροβορανδο χοµ ασ
αφιρµα⌡εσ αχιµα τρανσχριτασ θυαντο ◊ νο χοινχιδνχια εντρε οσ χονχειτοσ
δε περσοναλιδαδε ϕυρδιχα ε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε.
18
 Μυιτασ ϖεζεσ οσ
16
 ΜΕΛΛΟ, Μαρχοσ Βερναρδεσ δε. Αχηεγασ παρα υµα τεορια δασ χαπαχιδαδεσ εµ διρειτο.
Ιν Ρεϖιστα δε ∆ιρειτο Πριϖαδο. ν. 3. Σο Παυλο: Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, 2001. π. 19.
17
 Σεγυνδο Μαρχοσ Βερναρδεσ δε Μελλο: “Α χαπαχιδαδε δε σερ παρτε ινδεπενδε δε θυε ο
σευ τιτυλαρ τενηα χαπαχιδαδε δε αγιρ, χοµο ταµβµ χαπαχιδαδε προχεσσυαλ. Νο ιµπορτα,
πορταντο, σε α πεσσοα  ινχαπαζ νο πλανο δο διρειτο µατεριαλ ε νο πλανο δο διρειτο
προχεσσυαλ, ου µεσµο σε  πεσσοα. Α σιµπλεσ ποσσιβιλιδαδε δε ποδερ εσταρ εµ ϕυζο χοµο
παρτε ου ιντερϖενιεντε  θυε χαραχτεριζα α χαπαχιδαδε δε σερ παρτε” εµ, ΜΕΛΛΟ,
Μαρχοσ Βερναρδεσ δε. Τεορια δο φατο ϕυρδιχο: πλανο δα εφιχ〈χια. 1♠ παρτε. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2003. π. 116.
18
 Σεγυνδο ∆ιδιερ: “Αµβοσ, περσονιφιχαδοσ ε νο−περσονιφιχαδοσ, ποδεµ ασσυµιρ σιτυα⌡εσ
ϕυρδιχασ, πορταντο ο ∆ιρειτο ρεχονηεχε−ληεσ α απτιδο δε σερ τερµο δε ρελαο ϕυρδιχα.
Α τεορια δοσ συϕειτοσ δε διρειτο πρεχισα σερ ρεπενσαδα, ποισ νο σε ϕυστιφιχα, πελο εξαµε δο
διρειτο ποσιτιϖο, θυε νο σε ρεχονηεα χαπαχιδαδε ϕυρδιχα α εντεσ α θυε ο ορδεναµεντο
ϕυρδιχο ατριβυι απτιδο παρα τερ διρειτοσ ε χοντραιρ οβριγα⌡εσ, εµβορα νο ληεσ τενηα
164
λιτιγαντεσ νο σο νεχεσσαριαµεντε πεσσοασ φσιχασ ου ϕυρδιχασ, µασ εντεσ
θυε, νο οβσταντε σεϕαµ δεσπροϖιδοσ δε περσοναλιδαδε ϕυρδιχα,
τιτυλαριζαµ διρειτοσ να ορδεµ ϕυρδιχα.
19
Αδεµαισ, χοµο ασσεϖερα Φρεδιε ∆ιδιερ ϕρ., α νοο δε χαπαχιδαδε
δε σερ παρτε δεχορρε δα πρ⌠πρια γαραντια χονστιτυχιοναλ ◊ ιναφασταβιλιδαδε
δα ϕυρισδιο νασ ηιπ⌠τεσεσ δε λεσο ου αµεαα δε λεσο α διρειτοσ.
20
Βασεαδο νεστα µαιορ αβρανγνχια δα ατριβυιο δα χαπαχιδαδε
σερ παρτε, δεφενδεµοσ νεστε τραβαληο χιεντφιχο α πλενα χονφορµιδαδε
εντρε ταλ χονχειτο ε α χονδιο δοσ ανιµαισ. Πορταντο, δα µεσµα φορµα
θυε οσ ιµπετραντεσ νο χασο δο ηαβεασ χορπυσ “Συα”, εντενδεµοσ εσταρεµ
οσ ανιµαισ ηαβιλιταδοσ α ρεχεβερ α χηανχελα δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε.
Νο ποδεµοσ ολϖιδαρ θυε, να εστειρα δεσσε µοϖιµεντο δε
αµπλιαο δο πλανο δε χονσιδεραο δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, α
σιδο ατριβυδα περσοναλιδαδε ϕυρδιχα” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 117.
19
 Σεγυνδο Μαρχοσ Βερναρδεσ δε Μελλο: “Α χαπαχιδαδε δε σερ παρτε σε χονσυβστανχια να
απτιδο γενριχα ουτοργαδα ◊σ πεσσοασ, α χολετιϖιδαδεσ δε πεσσοασ, χερτοσ εντεσ ε
υνιϖερσαλιδαδεσ πατριµονιαισ νο περσονιφιχαδασ παρα ο εξερχχιο δα πρετενσο ◊ τυτελα
ϕυρδιχα (δενοµιναδα, εµ γεραλ, µασ ιµπροπριαµεντε, ‘διρειτο δε αο’). Α χαπαχιδαδε
δε σερ παρτε χονστιτυι πρεσσυποστο παρ αθυε αλγυµ ποσσα φιγυραρ εµ ρελαο ϕυρδιχα
προχεσσυαλ χοµο παρτε, σεϕα να χονδιο δε αυτορ, σεϕα να δε ρυ, ου χοµο τερχειρο
ιντερεσσαδο (ασσιστεντε, εµβαργαντε, οποεντε, ου απενασ, ρεχορρεντε), δε µοδο θυε
σοµεντε θυεµ α τεµ ποδε ιρ α ϕυζο. Νο διρειτο ηιοδιερνο,  ρεχονηεχιδα,
ινδιστινταµεντε, α τοδασ ασ πεσσοασ, φσιχασ ε ϕυρδιχασ, αο µενοσ νοσ πασεσ χιϖιλιζαδοσ.
Νο σιστεµα ϕυρδιχο βρασιλειρο, ταµβµ  ατριβυδα, εµ παρτιχυλαρ, α αλγυνσ εντεσ θυε
νο σο πεσσοασ, χοµο α σοχιεδαδε νο−περσονιφιχαδα, α σοχιεδαδε ιρρεγυλαρ, ο εσπ⌠λιο, α
µασσα φαλιδα, ο χονδοµνιο, ασ ηερανασ ϕαχεντε ε ϖαχαντε, ο νασχιτυρο, ο νονδυµ
χονχεπτυσ, ο Μινιστριο Πβλιχο, χερτοσ ⌠ργοσ πβλιχοσ, α χολετιϖιδαδε δε χονσυµιδορεσ,
αινδα θυε ινδετερµιν〈ϖεισ” εµ, ΜΕΛΛΟ, Μαρχοσ Βερναρδεσ δε. Τεορια δο φατο ϕυρδιχο:
πλανο δα εφιχ〈χια. 1♠ παρτε. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2003. π. 115−116.
20
 Σεγυνδο ∆ιδιερ: “Α ατριβυιο δε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε α τοδο εντε θυε ποσσα τερ υµ
ιντερεσσε ϕυριδιχαµεντε τυτελαδο  δεχορρνχια δο διρειτο φυνδαµενταλ ◊ ιναφασταβιλιδαδε
δε απρεχιαο πελο Ποδερ ϑυδιχι〈ριο δε αλεγαο δε λεσο ου αµεαα δε λεσο α διρειτο,
πρεϖιστο νο ινχισο ΞΞΞς δο αρτ. 5≡ δα ΧΦ/88” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 120.
165
χονδιο δε ινχαπαχιδαδε  εξχεο
21
 δα θυαλ α ρεγρα  α πλενιτυδε δε
χαπαχιδαδε. ∆εσσα φορµα, σε ανιµαισ ρεχεβεµ α χηανχελα δε συϕειτοσ δε
διρειτο, βαστανδο, µινιµαµεντε, εστα α ασσεγυρ〈−λοσ α χαπαχιδαδε δε
σερ παρτε, ταλ νο ληεσ ποδε σερ ρεχυσαδα.
Αδεµαισ, παρα ν⌠σ, οσ ανιµαισ ϕ〈 εσταριαµ αυτοριζαδοσ α φιγυραρ
χοµο παρτε εµ δεµανδασ, νο σ⌠ πορθυε ο διρειτο ληε δεστινε υµα
θυαντιδαδε δε νορµασ προτετορασδοσ σευσ διρειτοσ, µασ, νοταδαµεντε,
πελα ραζο θυε προπυγναµοσ ατριβυιο δε περσοναλιδαδε ϕυρδιχα α
εστασ χριατυρασ.
22
Α δουτρινα µαισ µοδερνα εµπυνηα α τεσε δα ραζοαβιλιδαδε δα
εξτενσο δο ρολ δοσ απτοσ ◊ ατριβυιο δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε,
αβρανγενδο νεστα περσπεχτιϖα εντιδαδεσ ταισ χοµο ο χονδοµνιο, ο
νασχιτυρο, ασ σοχιεδαδεσ εµ χοµυµ, οσ εντεσ φορµαισ, ασ ιγρεϕασ,
χοµυνιδαδεσ ινδγενασ, χοµισσ⌡εσ, χοµιτσ ε ατ µεσµο ⌠ργοσ πβλιχοσ,
εµβορα εξχλυινδο εξπρεσσαµεντε οσ µορτοσ ε οσ ανιµαισ.
23
Αο νοσσο ϖερ, ταλ περσπεχτιϖα αχερτα θυαντο ◊ αµπλιαο δα
αβρανγνχια δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, πορµ πεχα αο δειξαρ δε φορα
χριατυρασ το µαισ πρ⌠ξιµασ δοσ σερεσ ηυµανοσ δο θυε τοδασ ασ δεµαισ
21
 Μαισ υµα ϖεζ ∆ιδιερ: “Ο οβϕετιϖο δεσσασ λινηασ  δεµονστραρ θυε, ρεαλµεντε, οσ χασοσ
δε ινχαπαχιδαδε δε σερ παρτε δεϖεµ σερ χονσιδεραδοσ χοµο εξχεπχιοναισ. Εσσα  α
ποστυρα θυε σε ρεπυτα α µαισ χορρετα” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 120.
22
 Ν⌠σ εντενδεµοσ θυε παρα αλµ δα χονδιο δε συϕειτοσ δε διρειτο, οσ ανιµαισ οστενταµ
ταµβµ περσοναλιδαδε ϕυρδιχα, δεπρεενδιδα εστα δα πρ⌠πρια χονδιο δε διγνιδαδε ε σενσχινχια.
23
 Σεγυνδο ∆ιδιερ: “∆ελα σο δοταδοσ τοδοσ αθυελεσ θυε τενηαµ περσοναλιδαδε µατεριαλ
– ου σεϕα, αθυελεσ θυε ποδεµ σερ συϕειτοσ δε υµα ρελαο ϕυρδιχα µατεριαλ, χοµο ασ
πεσσοασ νατυραισ ε ασ ϕυρδιχασ −, χοµο ταµβµ ο χονδοµνιο, ο νασχιτυρο, ο νονδυµ
χονχεπτυσ, α σοχιεδαδε δε φατο, σοχιεδαδε νο−περσονιφιχαδα ε σοχιεδαδε ιρρεγυλαρ – ασ
τρσ φιγυρασ εστο ρευνιδασ σοβ α ρυβριχα σοχιεδαδε εµ χοµυµ, αρτ. 986 δο ΧΧ−2002 −
, οσ εντεσ φορµαισ (χοµο ο εσπ⌠λιο, µασσα φαλιδα, ηερανα ϕαχεντε ετχ.), ιγρεϕασ, ασ
χοµυνιδαδεσ ινδγενασ ου γρυποσ τριβαισ, χοµισσ⌡εσ ε χοµιτσ, χονσ⌠ρχιοσ, οσ ⌠ργοσ
πβλιχοσ δεσπερσοναλιζαδοσ (Μινιστριο Πβλιχο, ΠΡΟΧΟΝ, Τριβυναλ δε Χοντασ, χαρτ⌠ριοσ,
α Μεσα δο Σεναδο Φεδεραλ, Μεσα δα Χµαρα δοσ ∆επυταδοσ, Μεσα δε Ασσεµβλια
Λεγισλατιϖα, ο Γοϖερναδορ δε εσταδο ετχ.). Νο α τεµ ο µορτο ε οσ ανιµαισ” (γριφο
νοσσο) εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο
ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 111−113.
166
αδµιτιδασ νο βοϕο δεσσα µοβιλιζαο δε αλαργαµεντο δα νοο δε
χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, περδενδο α χηανχε δε ασσεγυραρ υµ τραταµεντο
µαισ χονδιζεντε ◊ χονδιο ϕυρδιχα δεστασ χριατυρασ. Νο εντενδεµοσ
χοερεντε εστε ποσιχιοναµεντο, πορθυαντο οσ ανιµαισ ποσσυεµ υµα γαµα
µαιορ δε διρειτοσ δο θυε διϖερσασ εντιδαδεσ αλι λεµβραδασ.
Αδεµαισ, νο ποδεµοσ ολϖιδαρ δα νεχεσσιδαδε δα τεορια δοσ συϕειτοσ
δε διρειτο σερ ρεπενσαδα εµ φαχε δα ινχοερνχια δε νο σε αδµιτιρ
χαπαχιδαδε ϕυρδιχα α εντεσ αοσ θυαισ τενηα σιδο ατριβυδα απτιδο
παρα τιτυλαριζαρ διρειτοσ ε χοντραιρ οβριγα⌡εσ να ορδεµ ϕυρδιχα π〈τρια.
24
Εντο, χοµο χοµπατιβιλιζαρ α τενδνχια δε αµπλιαο α υµα
φαχυλδαδε εσσενχιαλ ◊ προτεο δε διρειτοσ εµ ϕυζο ε α εξχλυσο αρβιτρ〈ρια
δε εντεσ χυϕα χονδιο ινδιϖιδυαλ ε ασ δισποσι⌡εσ δο ορδεναµεντο
ϕυρδιχο αδµιτεµ ενθυαντο συϕειτο δε διρειτο? Νο νοσ  χοµπρεενσϖελ
ταλ σεγρεγαο, σενο σοβ α περσπεχτιϖα δε υµ διρειτο θυε φινχα συασ
βασεσ σοβ πιλαρεσ τιχοσ εξχλυσιϖαµεντε αντροποχντριχοσ.
Αδεµαισ, σε ϕ〈  εξπρεσσαµεντε παχφιχο να δουτρινα θυε βαστα α
χαπαχιδαδε ϕυρδιχα παρα δισπορ δε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε,
25
 χοµο
ινεγ〈ϖελ θυε οσ ανιµαισ γοζαµ δε χαπαχιδαδε ϕυρδιχα, ποστο σεϕαµ
συϕειτοσ δε διρειτο, λογο νο ληεσ ποδε σερ νεγαδα α χαπαχιδαδε δε σερ
παρτε. Α τιτυλαριζαο δε διρειτοσ πρεσσυπ⌡ε υµ παταµαρ ϖανταϕοσο
◊θυελε δεστινατ〈ριο, ο θυαλ ληε χονφερε α φαχυλδαδε δε πλειτεαρ εµ ϕυζο
ο ρεσγυαρδο δεστεσ µεσµοσ διρειτοσ,
26
 ρεπρεσεντανδο, πορταντο, ταλ
πρερρογατιϖα “ο µαισ ιµπορταντε ποδερ θυε υµ εντε ϕυρδιχο ποσσυι”.
27
24
 Νοϖαµεντε ∆ιδιερ: “Α τεορια δοσ συϕειτοσ δε διρειτο πρεχισα σερ ρεπενσαδα, ποισ νο σε
ϕυστιφιχα, πελο εξαµε δο διρειτο ποσιτιϖο, θυε νο σε ρεχονηεα χαπαχιδαδε ϕυρδιχα α
εντεσ α θυε ο ορδεναµεντο ϕυρδιχο ατριβυι απτιδο παρα τερ διρειτοσ ε χοντραιρ οβριγα⌡εσ,
εµβορα νο ληεσ τενηα σιδο ατριβυδα περσοναλιδαδε ϕυρδιχα” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε.
Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο.
Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 117.
25
 Σεγυνδο ∆ιδιερ: “Θυεµ τεµ χαπαχιδαδε ϕυρδιχα τεµ χαπαχιδαδε δε σερ παρτε” εµ,
∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε
αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 115.
26
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Τοδο διρειτο συβϕετιϖο ιµπλιχα υµα ποσιο δε ϖανταγεµ
παρα ο σευ τιτυλαρ, θυε πασσα α τερ α πρερρογατιϖα δε εξιγιρ εµ ϕυζο ο χυµπριµεντο δοσ
δεϖερεσ θυε ληεσ σο χορρελατοσ” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο
167
∆ε θυε ϖαλερια, πορταντο, α χονχεσσο δε διϖερσοσ διρειτοσ δισποστοσ
να ορδεµ ϕυρδιχα π〈τρια αοσ ανιµαισ σε νο ληεσ φοσσε ουτοργαδο, εµ
χοντραπαρτιδα, α φαχυλδαδε δε εξιγιρ ϕυδιχιαλµεντε ο χυµπριµεντο δοσ
δεϖερεσ θυε ληε σεϕαµ χορρελατοσ ου, αο µενοσ, ο σευ ρεσπειτο? Σε ο
ορδεναµεντο, νορµατιζα ιντερεσσεσ δοσ ανιµαισ εξαλτανδο−οσ ◊ χονδιο
δε διρειτοσ, αο µεσµο πασσο, οπορτυνιζα−ληεσ αχεσσο αοσ µειοσ ϕυδιχιαισ
παρα δεµανδαρ−ληεσ α προτεο. Παρα ν⌠σ εστα  παρµια χλ〈σσιχα νο ∆ιρειτο.
2.2 CAPACIDADE PROCESSUAL
Α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ  α απτιδο παρα ο εξερχχιο, πεσσοαλµεντε,
δοσ ατοσ προχεσσυαισ σεµ θυε σεϕα νεχεσσ〈ρια α παρτιχιπαο δε
ρεπρεσενταντε ου ασσιστεντε.
28
 Νο η〈 θυε χονφυνδι−λα χοµ α χαπαχιδαδε
δε σερ παρτε, ηαϕα ϖιστα εστα σερ πρεσσυποστο δαθυελα.
29
∆εσσα φορµα, α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ  υµ πλυσ ◊ χαπαχιδαδε δε
σερ παρτε, ϕ〈 θυε α πριµειρα ϖαι αλµ δα σεγυνδα. Θυεµ τεµ χαπαχιδαδε
Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα
Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 145.
27
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Ασσιµ, α τοδο διρειτο συβϕετιϖο χορρεσπονδε α φαχυλδαδε δε
εξιγιρ δε ουτρεµ υµα πρεσταο, ε α τοδα πρεσταο χορρεσπονδε υµα αο, θυε  α
φαχυλδαδε δε πλειτεαρ α πρεσταο ϕυρισδιχιοναλ δο Εσταδο, δε µοδο θυε α χαπαχιδαδε δε
σερ παρτε εµ ϕυζο  ο µαισ ιµπορταντε ποδερ θυε υµ εντε ϕυρδιχο ποσσυι” εµ,
ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα
◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 145.
28
 Σεγυνδο ∆ιδιερ ϑρ.: “Α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ  α απτιδο γενριχα παρα πρατιχαρ ατοσ
προχεσσυαισ ινδεπενδεντεµεντε δε ασσιστνχια ε ρεπρεσενταο (παισ, τυτορ, χυραδορ
ετχ.), πεσσοαλµεντε, ου πορ πεσσοασ ινδιχαδασ πελα λει (αρτ. 12 δο ΧΠΧ)” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ
ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε
δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 134.
29
 Σεγυνδο Μαρχοσ Βερναρδεσ δε Μελλο: “Α χαπαχιδαδε δε σερ παρτε νο σε χονφυνδε
χοµ α χαπαχιδαδε δε εσταρ εµ ϕυζο, διτα χαπαχιδαδε προχεσσυαλ ου λεγιτιµατιο αδ
προχεσσυµ(ΧΠΧ, αρτ. 7≡), πορθυε: α) εστα τεµ χοµο πρεσσυποστο αθυελα; β) εστα  δε
διρειτο προχεσσυαλ, ενθυαντο αθυελα τεµ νατυρεζα πρ−προχεσσυαλ (δε διρειτο µατεριαλ)”
εµ, ΜΕΛΛΟ, Μαρχοσ Βερναρδεσ δε. Τεορια δο φατο ϕυρδιχο: πλανο δα εφιχ〈χια. 1♠
παρτε. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2003. π. 117.
168
προχεσσυαλ νεχεσσαριαµεντε γοζα δε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε, νο
οβσταντε α ρεχπροχα νο σεϕα ϖερδαδειρα.
30
Εµ εστρειτα ε διδ〈τιχα, µασ νο το αδεθυαδα σντεσε, α χαπαχιδαδε
προχεσσυαλ εθυιϖαλερια ◊ χαπαχιδαδε µατεριαλ δε φατο ενθυαντο α
χαπαχιδαδε δε σερ παρτε εσταρια παρα α χαπαχιδαδε δε διρειτο, ϕ〈 θυε
αθυελα αυτοριζα ο εξερχχιο πεσσοαλ ε διρετο δοσ ατοσ προχεσσυαισ.
31
 Ασσιµ,
α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ  α χιρχυνστνχια γενριχα παρα α πρ〈τιχα δε
ατοσ προχεσσυαισ σεµ α ιντερφερνχια δε ιντερµεδι〈ριοσ ◊ ϖαλιδαο δεστε.
32
Α αυσνχια δεστα απτιδο αοσ ανιµαισ, δεϖιδο ◊ µεσµα
ιµποσσιβιλιδαδε µατεριαλ θυε ιµπεδε οσ αβσολυταµεντε ινχαπαζεσ δε
δεµανδαρεµ πεσσοαλµεντε εµ ϕυζο, νο σιγνιφιχα ρεστριοαβσολυτα ◊
προτεο ϕυρισδιχιοναλ δοσ διρειτοσ δεστασ χριατυρασ. Ασσιµ, α ινεξιστνχια
δε χαπαχιδαδε προχεσσυαλ απενασ δεσαυτοριζα θυε ταισ συϕειτοσ βυσθυεµ,
πορ σι πρ⌠πριοσ, α τυτελα αοσ σευσ διρειτοσ, ποδενδο φαζ−λο, ατραϖσ δε
υµ ρεπρεσενταντε ου ασσιστεντε.
∆εσσα φορµα, δο µεσµο µοδο θυε νο σε χογιτα δα ινϖιαβιλιδαδε
δε ρεσγυαρδο ϕυδιχιαλ δοσ διρειτοσ δοσ ινχαπαζεσ ου δοσ εντεσ
δεσπερσοναλιζαδοσ, νο  χοερεντε νεµ ηονεστο ινφεριρ−σε θυε αοσ ανιµαισ
ταλ γαραντια νο σεϕα χαβϖελ. Απενασ νο ποδεµ συστενταρ συα πρετενσο
30
 Σεγυνδο ∆ιδιερ ϑρ.: “Α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ πρεσσυπ⌡ε α χαπαχιδαδε δε σερ παρτε. ⊃
ποσσϖελ τερ χαπαχιδαδε δε σερ παρτε ε νο τερ χαπαχιδαδε προχεσσυαλ; α ρεχπροχα, πορµ,
νο  ϖερδαδειρα. Η〈 υµα εστρειτα ρελαο εντρε α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ ε α χαπαχιδαδε
µατεριαλ (χαπαχιδαδε δε εξερχχιο), χονφορµε δεµονστρα α ρεγρα δο αρτ. 7≡ δο ΧΠΧ” εµ,
∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε
αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 134.
31
 Σεγυνδο Ωαγνερ Γιγλιο: “∆ιστινγυεµ−σε χαπαχιδαδε δε σερ παρτε ε χαπαχιδαδε δε
εσταρ εµ ϕυζο, εθυιϖαλεντεσ, νο ∆ιρειτο χιϖιλ, ◊σ χαπαχιδαδεσ δε γοζο ε δε εξερχχιο” εµ,
ΓΙΓΛΙΟ, Ωαγνερ ∆.; ΧΟΡΡ⊇Α, Χλαυδια Γιγλιο ςελτρι. ∆ιρειτο Προχεσσυαλ δο
Τραβαληο. 15. εδ. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 120.
32
 Σεγυνδο Μαρχοσ Βερναρδεσ δε Μελλο: “(...) σε χαραχτεριζα πελα ποσσιβιλιδαδε δε αλγυµ
ου αλγο εσταρ πεσσοαλµεντε εµ ϕυζο, σεµ θυε σεϕα λεγαλµεντε ρεπρεσενταδο (ρεπρεσενταδο
πορ δετερµιναο δε λει) πορ παισ, τυτορ ου χυραδορ, ου, εµ ουτρασ εσπχιεσ, πορ σνδιχο,
αδµινιστραδορ δε χονδοµνιο, ινϖενταριαντε ετχ. Πορ ισσο, νο να τεµ θυεµ σεϕα,
νεχεσσαριαµεντε, ρεπρεσενταδο εµ ϕυζο, χοµο οσ αβσολυταµεντε ινχαπαζεσ ε οσ εντεσ
θυε, σεµ σερεµ πεσσοα ϕυρδιχα, τµ χαπαχιδαδε δε σερ παρτε” εµ, ΜΕΛΛΟ, Μαρχοσ
Βερναρδεσ δε. Τεορια δο φατο ϕυρδιχο: πλανο δα εφιχ〈χια. 1♠ παρτε. Σο Παυλο: Σαραιϖα,
2003. π. 123.
169
εµ ϕυζο πεσσοαλµεντε, δεµανδανδο α νεχεσσ〈ρια παρτιχιπαο δε υµ
ρεπρεσενταντε.
Ο εσσενχιαλ παρα θυε ασ δεµανδασ ϖερσανδο σοβρε διρειτοσ ανιµαισ
αφλορεµ εµ ϕυζο  ο ρεχονηεχιµεντο δα χαπαχιδαδε δε σερ παρτε α εστασ
χριατυρασ, νο σενδο α αυσνχια δε χαπαχιδαδε προχεσσυαλ θυαλθυερ
εµπεχιληο αο σευ αϕυιζαµεντο, ϕ〈 θυε ταλ λαχυνα ποδε σερ χολµαταδα
χοµ α πρεσενα δε υµ ρεπρεσενταντε προχεσσυαλ.
Παρα ο εξερχχιο δο παπελ δε ρεπρεσενταντε προχεσσυαλ δοσ
ιντερεσσεσ δοσ ανιµαισ, εντενδεµοσ σερ ποσσϖελ α αδµισσο δε υµ
ανιµαλ εµ ϕυζο δεσδε θυε ρεπρεσενταδο πελο Μινιστριο Πβλιχο,
ασσοχια⌡εσ δε δεφεσα δοσ ανιµαισ ου πελο πρ⌠πριο γυαρδιο
33
 δο
ανιµαλ.
34
 Ο προφεσσορ Ηερον Σαντανα λεµβρα θυε “νο Βρασιλ, δεσδε ο
αδϖεντο δο ∆εχρετο ν≡ 24.645/34, ασ σοχιεδαδεσ προτετορασ δοσ
ανιµαισ ε ο Μινιστριο Πβλιχο τµ λεγιτιµαο ατιϖα παρα ινγρεσσαρ
εµ ϕυζο, εµ νοµε πρ⌠πριο, παρα δεφενδερ οσ διρειτοσ δοσ ανιµαισ”.
35
Εστε, ταµβµ,  ο εντενδιµεντο δο προµοτορ παυλιστα Λαερτε Λεϖαι
ε δα προφεσσορα Εδνα Χαρδοζο ∆ιασ, οσ θυαισ εντενδεµ αλµ δα
δισποσιο πρεϖιστα νο ∆εχρετο−λει ν≡ 24.645/34, α Χαρτα Χονστιτυχιοναλ
33
 Σεγυνδο Λυχιανο Ροχηα ε Τηιαγο Πιρεσ: “Α θυεστο δα γυαρδα ρεσπονσ〈ϖελ δε ανιµαισ
δοµστιχοσ  υµα δασ µαισ υργεντεσ χονστρυ⌡εσ ϕυρδιχασ δο ∆ιρειτο Αµβιενταλ, ϖιστο α
χρεσχεντε δεµανδα θυε σε τεµ ϖεριφιχαδο νασ σοχιεδαδεσ, ποισ α υρβανιζαο χαδα ϖεζ
µαισ χρεσχεντε ϖεµ συπλαντανδο η〈βιτοσ χολετιϖοσ εντρε οσ ινδιϖδυοσ θυε, ισολαδοσ εµ
σευσ λαρεσ, τµ χονστιτυδο φορτεσ λαοσ αφετιϖοσ χοµ αλγυµασ εσπχιεσ, χοµο  ο χασο δοσ
χεσ ε γατοσ, τρανσφορµανδο−οσ εµ ϖερδαδειροσ εντεσ φαµιλιαρεσ” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ,
Λυχιανο Ροχηα; ΟΛΙςΕΙΡΑ, Τηιαγο Πιρεσ. Γυαρδα ρεσπονσ〈ϖελ ε διγνιδαδε δοσ ανιµαισ.
Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. ϖ. 1, α. 1, ν. 1, (ϕαν/δεζ 2006). Σαλϖαδορ:
Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 69.
34
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Σεϕα χοµο φορ,  ποσσϖελ θυε εµ νοσσο ατυαλ σιστεµα
ϕυρδιχο υµ ανιµαλ – ου υµ χονϕυντο δελεσ – σεϕα αδµιτιδο εµ ϕυζο να χονδιο δε
εντε ϕυρδιχο δεσπερσοναλιζαδο, λογιχαµεντε ρεπρεσενταδο πελο µινιστριο Πβλιχο, πελασ
ασσοχια⌡εσ δε δεφεσα δοσ ανιµαισ ου πελο πρ⌠πριο γυαρδιο” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον
ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να
Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 156.
35
 ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα
◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 156.
170
ϕ〈 ουτοργου αο Μινιστριο Πβλιχο εστε µιστερ δε χυραδορ δοσ ανιµαισ,
36
ηαϕα ϖιστα θυε ληε ατριβυιυ α φυνο δε προτεο χονστιτυχιοναλ δο
µειο αµβιεντε.
37
Α µεληορ σαδα, πορταντο, αο νοσσο εντενδιµεντο, σερια χονχεβερ α
φιγυρα δο γυαρδιο χοµο χυραδορ νοσ χασοσ θυε ενϖολϖεσσεµ ανιµαισ
δοµστιχοσ ε ο Μινιστριο Πβλιχο ου ασ ασσοχια⌡εσ να συα φυνο δε
ρεπρεσενταντε παρα ασ ηιπ⌠τεσεσ ρεφερεντεσ α διρειτοσ δοσ ανιµαισ σιλϖεστρεσ.
Νο χασο εµ εξαµε, νο η〈 θυε σε ινφεριρ α χαπαχιδαδε προχεσσυαλ
δα χηιµπανζ “Συα”, ηαϕα ϖιστα νο φιγυραρ νο π⌠λο ατιϖο δα δεµανδα,
πορθυαντο ο ηαβεασ χορπυσ τενηα σιδο ιµπετραδο πορ υµ γρυπο δε
προµοτορεσ, προφεσσορεσ ε εστυδαντεσ ρευνιδοσ εµ λιτισχονσ⌠ρχιο ατιϖο.
Α χηιµπανζ απενασ ατυα ενθυαντο παχιεντε δο ωριτ. Ασσιµ, ο εξαµε
θυαντο αοσ πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ νεστε χασο δεϖε σερ εξερχιταδο θυαντο
αοσ ιµπετραντεσ.
Εσσενχιαλ, πορταντο, εσταβελεχερ υµα διστινο εντρε εστασ δυασ
φιγυρασ προχεσσυαισ: παχιεντε ε ιµπετραντε. Ο ιµπετραντε  α παρτε, δε
φατο, να ρελαο ϕυρδιχα προχεσσυαλ, θυεµ ποστυλα α χονχεσσο δα ορδεµ
36
 Σεγυνδο Εδνα Χαρδοζο ∆ιασ: “Εµβορα νο τενηαµ χαπαχιδαδε δε χοµπαρεχερ εµ
ϕυζο παρα πλειτεα×−λοσ, ο Ποδερ Πβλιχο ε αχολετιϖιδαδε ρεχεβεραµ α ινχυµβνχια
χονστιτυχιοναλ δε συα προτεο. Ο Μινιστριο Πβλιχο ρεχεβευ α χοµπετνχια λεγαλ
εξπρεσσα παρα ρεπρεσεντα−λοσ εµ ϑυζο, θυανδο ασ λεισ θυε οσ προτεγεµ φορεµ ϖιολαδασ.
∆α ποδερ−σε χονχλυιρ χοµ χλαρεζα θυε οσ ανιµαισ σο συϕειτοσ δε διρειτοσ, εµβορα εσσεσ
τενηαµ θυε σερ πλειτεαδοσ πορ ρεπρεσεντατιϖιδαδε, δα µεσµα φορµα θυε οχορρε χοµ οσ
σερεσ ρελατιϖαµεντε ινχαπαζεσ ου οσ ινχαπαζεσ, θυε, εντρεταντο, σο ρεχονηεχιδοσ χοµο
πεσσοασ” εµ, ∆ΙΑΣ, Εδνα Χαρδοζο. Οσ ανιµαισ χοµο συϕειτοσ δε διρειτο. Ιν Ρεϖιστα
Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, (ϕαν/δεζ 2006). Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε
Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 120.
37
 Σεγυνδο Λαερτε Λεϖαι: “Ο σεπτυαγεν〈ριο ∆εχρετο−λει ν≡ 24.645/34 ϕ〈 πρεϖια θυε ‘οσ
ανιµαισ σερο ασσιστιδοσ εµ ϕυζο πελοσ ρεπρεσενταντεσ δο µινιστριο Πβλιχο...’ (αρτ.2≡
♣ 3≡). Α εσσε αντιγο σιστεµα δε ρεπρεσενταο προχεσσυαλ σοµα−σε ο φατο δε θυε α
προτεο χονστιτυχιοναλ δο αµβιεντε φοι ατριβυδα αο Μινιστριο Πβλιχο, σεϕα νο µβιτο
εσταδυαλ (προµοτορεσ δε ϕυστια), σεϕα να εσφερα φεδεραλ (προχυραδορεσ δα ρεπβλιχα).
Χονσιδερανδο θυε ο αµπλο χονχειτο δε ‘µειο αµβιεντε’ ινχλυι α φαυνα τοδα, µεσµο α
δοµστιχα, ισσο σιγνιφιχα – εµ τερµοσ πρ〈τιχοσ – θυε οσ προµοτορεσ δε ϕυστια τορναραµ−
σε χυραδορεσ δοσ ανιµαισ, τενδο ◊ συα δισποσιο ινµεροσ ινστρυµεντοσ αδµινιστρατιϖοσ,
χριµιναισ ου χϖεισ παρα ο φιελ δεσεµπενηο δεσσα φυνο” εµ, ΛΕςΑΙ, Λαερτε Φερνανδο
Λεϖαι. ∆ιρειτο δοσ Ανιµαισ. 2. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα. Χαµποσ δο ϑορδο:
Μαντιθυειρα, 2004. π. 106.
171
ϕυδιχιαλ, ενθυαντο ο παχιεντε  θυεµ εστ〈 σοφρενδο ου να ιµιννχια δε
σοφρερ α χοαο ου ϖιολνχια, απενασ σενδο υµ βενεφιχι〈ριο δαθυελα µεδιδα
ϕυδιχιαλ, α θυεµ α δεµανδα σε ρεφερε. Ναδα ιµπεδε θυε ιµπετραντε ε
παχιεντε σεϕαµ α µεσµα πεσσοα.
38
 Ο ιµπετραντε νο αγε χοµο υµ
ρεπρεσενταντε δο ανιµαλ, µασ σιµ υµ λεγιτιµαδο εξτραορδιν〈ριο παρα
πλειτεαρ διρειτο αληειο εµ νοµε πρ⌠πριο χοµο σερ〈 µεληορ εξπλιχιταδο
λινηασ αβαιξο αο δισχορρερµοσ αχερχα δα λεγιτιµιδαδε αδ χαυσαµ.
Νο ενταντο, αθυι ρατιφιχαµοσ θυε µεσµο θυε οσ ιµπετραντεσ δο ηαβεασ
χορπυσ νο δεµανδασσεµ εµ νοµε πρ⌠πριο, ου σεϕα, σε ατυασσεµ ενθυαντο
ρεπρεσενταντεσ δα χηιµπανζ “Συα”, σιτυαο εµ θυε ιµπετραντε ε
παχιεντεσε χονφυνδιριαµ να φιγυρα δεστα χριατυρα, αινδα ασσιµ, αποιαµοσ
α αδµισσιβιλιδαδε προχεσσυαλ δα αο, πορ εντενδερµοσ χυµπριδοσ οσ
πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ. ϑ〈 αργυµενταµοσ θυε ανιµαισ ποσσυεµ
χαπαχιδαδε δε σερ παρτε πορθυε σο συϕειτοσ δε διρειτοσ ε ρατιφιχαµοσ ο
ραχιοχνιο θυε, νο οβσταντε νο τενηαµ ο ατριβυτο δα χαπαχιδαδε
προχεσσυαλ, ποδεµ συπρ−λα πορ µειο δα ρεπρεσενταο προχεσσυαλ.
3. CONDIÇÕES DA AÇÃO
3.1 POSSIBILIDADE JURÍDICA DO PEDIDO
Θυανδο πλειτεια υµ προϖιµεντο ϕυδιχιαλ, ο αυτορ τερ〈 δε δεµονστραρ,
ενθυαντο υµ δοσ νυσ αο ρεχονηεχιµεντο δα αδµισσιβιλιδαδε δε συα
δεµανδα ε, χονσεθεντεµεντε, δε συα πρετενσο, δε θυε σευ πεδιδο ,
εµ αβστρατο, ποσσϖελ νο µβιτο δο ορδεναµεντο ποσιτιϖο. Ασσιµ, φυνδα−
σε α πριµειρα δασ χονδι⌡εσ προχεδιµενταισ ◊ αο, θυαλ σεϕα α
ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο.
38
 Σεγυνδο Φππελ ε Σαντανα: “Εµ φαχε δα πρεϖισο λεγαλ δε θυε α ορδεµ ποδε σερ
ρεθυεριδα πορ θυαλθυερ πεσσοα, εµ σευ φαϖορ ου δε ουτρεµ, χυµπρε διστινγυιρ ασ φιγυρασ
δο ιµπετραντε ε δο παχιεντε. Εστε  θυεµ σοφρε ου εστ〈 αµεααδο δε σοφρερ α χοαο
ιλεγαλ νο σευ διρειτο δε λοχοµοο. Αθυελε, θυεµ ποστυλα α χονχεσσο δα ορδεµ εµ
ϕυζο. Σε θυεµ ιµπετρα ο µανδαµυσ  α µεσµα πεσσοα θυε σοφρε ο ατο χονστριτιϖο, νελα
σε χονφυνδεµ ασ φιγυρασ δο ιµπετραντε ε δο παχιεντε” εµ, Φ√ΠΠΕΛ, Γαµιλ; ΣΑΝΤΑΝΑ,
Ραφαελ. Ηαβεασ Χορπυσ, Ιν Α⌡εσ Χονστιτυχιοναισ. 2♠ ιµπρεσσο. Σαλϖαδορ: Εδι⌡εσ
ϑυσ Ποδιϖµ, 2006. π.19.
172
Παρα α δουτρινα τραδιχιοναλ
39
, πρινχιπαλµεντε αθυελα ηερδειρα µαισ
διρετα δασ ιδιασ δε Λιεβµαν, εστα χονδιο σε απρεσενταρια χοµο υµα θυεστο
πρεϕυδιχιαλ αο µριτο ε χοµ ο θυαλ εµ ναδα σε χονφυνδιρια. Ου σεϕα, αθυι ο
ϕυιζ νο ποδερια χογιταρ εµ δεχιδιρ α προχεδνχια ου ιµπροχεδνχια δα
πρετενσο αυτοραλ, απενασ λιµιτανδο−σε ◊ απρεχιαο θυαντο ◊ συσχεπτιβιλιδαδε
δε απρεχιαο ϕυρισδιχιοναλ.
Εντρεταντο, ο πρ⌠πριο Τυλλιο Λιεβµαν ϕ〈 ρετιφιχου σευ εντενδιµεντο
θυανδο πασσου α αδµιτιρ α ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο νο µαισ
ενθυαντο υµα χονδιο προχεσσυαλ δα αο, µασ ιµβριχαδο να νοο
δε ιντερεσσε δε αγιρ.
40
Μαισ ατυαλµεντε, ϕ〈 εµεργεµ αυτορεσ θυε ρεχηααµ εσσα χονχεπο
θυε ελεγε α ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο χοµο υµα χατεγορια
αυτνοµα δο µεριτυµ χαυσαε, µεσµο θυε νο µαισ ενθυαντο χονδιο
δα αο ινδεπενδεντε ε σιµ παρτε δο ιντερεσσε δε αγιρ. ∆εσσα φορµα,
εντενδεµ−νο µυιτο µαισ υµα µανιφεσταο ϕυδιχιαλ πριµα φαχιε δο
ϕυλγαµεντο δα δεµανδα, προϖοχανδο, πορταντο, α φορµαο δε χοισα
ϕυλγαδα µατεριαλ.
41
Ο θυε, δε φατο, ινχορπορα−σε αο ιντερεσσε δεστε τραβαληο  α θυεστο
θυε ινδεπενδεντε δα ποστυρα θυε σε αδοτε θυαντο ◊ ποσσιβιλιδαδε
ϕυρδιχα δο πεδιδο, νο ρεχονηεχ−λα εµ προχεσσοσ θυε ϖερσεµ αχερχα
39
 Αθυι σε εστ〈 α ρεφεριρ ◊ εσχολα παυλιστα δε διρειτο προχεσσυαλ, θυε νοµεαµοσ να πεσσοα
δο προφεσσορ Χνδιδο Ρανγελ ∆ιναµαρχο εµ, ∆ΙΝΑΜΑΡΧΟ, Χνδιδο Ρανγελ.
Ινστιτυι⌡εσ δε διρειτο προχεσσυαλ χιϖιλ. ϖ. 2, 4. εδ. Σο Παυλο: Μαληειροσ, 2004.
Αλµ δεστεσ, ουσαµοσ ινχλυιρ ο προφεσσορ Ηυµβερτο Τεοδορο ϑρ. εµ, ΤΕΟ∆ΟΡΟ ϑΡ.,
Ηυµβερτο. Χυρσο δε διρειτο προχεσσυαλ χιϖιλ. Ριο δε ϕανειρο: Φορενσε, 1992. π. 61.
40
 Σεγυνδο Φρεδιε ∆ιδιερ ϑρ.: “Χοµο ινφορµα διλετο δισχπυλο δο µεστρε ιταλιανο, Χνδιδο
∆ιναµαρχο, τενδο σιδο περµιτιδο ο διϖ⌠ρχιο να Ιτ〈λια, εµ 1970, Λιεβµαν, α παρτιρ δα
3♠ εδιο δο σευ Μανυαλε, ρετιρου α ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο ρολ δασ χονδι⌡εσ δα αο
– ποισ εσσε, ο διϖ⌠ρχιο, ερα ο πρινχιπαλ εξεµπλο δε ιµποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο −,
πασσανδο αγορα α ιντεγραρ ο χονχειτο δε ιντερεσσε δε αγιρ” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε.
Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο.
Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 222.
41
 ΦΑΒΡ⊆ΧΙΟ, Αδροαλδο Φυρταδο. Εξτινο δο προχεσσο ε µριτο δα χαυσα. Ιν ΦΑΒΡ⊆ΧΙΟ,
Αδροαλδο Φυρταδο. Ενσαιοσ δε ∆ιρειτο Προχεσσυαλ. Ριο δε ϑανειρο: Φορενσε, 2003. π.
383−384.
173
δοσ διρειτοσ συβϕετιϖοσ δοσ ανιµαισ  εθυϖοχο ινσυστεντ〈ϖελ νο διρειτο
ποσιτιϖο π〈τριο.
Α λεγισλαο βρασιλειρα προτεγε τοδοσ οσ ανιµαισ δοσ µαυσ−τρατοσ ε
χρυελδαδεσ, προϕετανδο οσ ϖαλορεσ δε λιβερδαδε, ϖιδα ε ιντεγριδαδε φσιχα
42
δεστασ χριατυρασ αο παταµαρ χονστιτυχιοναλ.
43
 Ασσιµ, σε α πριϖαο δα
λιβερδαδε αµβυλατοριαλ ενθυαδρα−σε νο χονχειτο δε “χρυελδαδε” δισποστο
νο µανδαµεντο χονστιτυχιοναλ, εντο, οσ ανιµαισ τµ ρεσγυαρδαδο
σευ διρειτο ◊ προτεο δεστα γαραντια ατραϖσ δα ϖια δο ηαβεασ χορπυσ.
Ο αργυµεντο δα ιµποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο δεϖιδο αο
φατο δε νο σε ποδερ χονχεδερ διρειτοσ συβϕετιϖοσ αοσ ανιµαισ  ρεφυταδο
πελα ρεαλιδαδε εξιστεντε εµ διϖερσοσ πασεσ δο γλοβο, θυε τµ πρεϖισο
εσπεχφιχα παρα α τιτυλαριδαδε δοσ διρειτοσ πορ εστεσ σερεσ εµ σευσ
ρεσπεχτιϖοσ ορδεναµεντοσ ϕυρδιχοσ
44
, ινχλυσιϖε ο Βρασιλ παρα αλγυµασ
ηιπ⌠τεσεσ εξπρεσσαµεντε δισποστασ εµ λει.
Α οβϕεο χοµ βασε να ιµποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δε ανιµαισ
ασσυµιρεµ α τιτυλαριδαδε δε διρειτοσ ρεϖελα−σε φρ〈γιλ, ποισ  ινεθυϖοχο
θυε σε οσ ιντερεσσεσ δοσ σερεσ ϖιϖοσ εµ γεραλ ταµβµ σο ϕυρδιχοσ,
θυαλθυερ ϖιολαο πρατιχαδα εµ ρελαο αοσ µεσµοσ δεϖε σερ οβϕετο δε
τυτελα δο Εσταδο. Σε α ορδεµ ϕυρδιχα σανχιονα ο δεϖερ µοραλ δε νο
πρεϕυδιχαρ νινγυµ, χοµο ποδερια ελα φιχαρ ινδιφερεντε αο ατο θυε
πρεϕυδιθυε α αλµα ου α ϖιδα να αµπλιτυδε δε συασ µανιφεστα⌡εσ, σε
δεφενδε α ιντεγριδαδε χορποραλ, ιντελεχτυαλ ε φσιχα?
42
 Σεγυνδο Εδνα Χαρδοζο ∆ιασ: “Σε χοτεϕαρµοσ οσ διρειτοσ δε υµα πεσσοα ηυµανα χοµ
οσ διρειτοσ δο ανιµαλ χοµο ινδιϖδυο ου εσπχιε, χονσταταµοσ θυε αµβοσ τµ διρειτο ◊
ϖιδα, αο λιϖρε δεσενϖολϖιµεντο δε συα εσπχιε, δα ιντεγριδαδε δε σευ οργανισµο ε δε σευ
χορπο, βεµ χοµο ο διρειτο αο νο σοφριµεντο” εµ, ∆ΙΑΣ, Εδνα Χαρδοζο. Οσ ανιµαισ
χοµο συϕειτοσ δε διρειτο. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, (ϕαν/
δεζ 2006). Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 120.
43
 ΛΕςΑΙ, Λαερτε Φερνανδο Λεϖαι. ∆ιρειτο δοσ Ανιµαισ. 2. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε
ατυαλιζαδα. Χαµποσ δο ϑορδο: Μαντιθυειρα, 2004. π. 32.
44
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Σε εντενδερµοσ ο ‘διρειτο’ χοµο υµα προτεο ϕυρδιχα
χοντρα υµ δανο ου χοµο υµα ρειϖινδιχαο δεσσα προτεο, νο η〈 δϖιδα δε θυε οσ
ανιµαισ σο τιτυλαρεσ δε χερτοσ τιποσ δε διρειτοσ, τενδο εµ ϖιστα θυε α λεγισλαο δα
µαιορια δοσ πασεσ πρεϖ σαν⌡εσ χοντρα οσ µαυσ−τρατοσ ε α χρυελδαδε χοντρα ελεσ” εµ,
ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα
◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 125.
174
Νο η〈 ραζο παρα θυε ο ορδεναµεντο, αο µεσµο τεµπο θυε
ασσεγυρε α τιτυλαριδαδε δε διρειτοσ συβϕετιϖοσ α ανιµαισ, νο οφερτε−ληεσ
µειοσ θυε αυξιλιε−οσ να προτεο λεγαλ δεστεσ ε α µαιορ δεστασ γαραντιασ
σερια α ποσσιβιλιδαδε δε ινγρεσσαρ νο ϑυδιχι〈ριο εµ προλ δε ρατιφιχ〈−λοσ.
∆ε θυε ϖαλερια, εντο, ποσσυιρ διρειτοσ ε νο ποδερ ρεσγυαρδ〈−λοσ δα
σανηα αµεααδορα δοσ δεµαισ?
Πορταντο, ενχοντραµοσ προτεο αοσ διρειτοσ δοσ ανιµαισ να
λεγισλαο ϖιγεντε, θυε ρεσγυαρδα σευσ ιντερεσσεσ ε εσταβελεχε φορµασ δε
δεφεσα χασο ηαϕα νεχεσσιδαδε, βαστανδο απενασ βοα ϖονταδε ε
δεσπρενδιµεντο ηερµενυτιχοσ. Ο ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε ανιµαισ
νο ηυµανοσ  απενασ µαισ υµ ινστρυµεντο παρα εφετιϖαο δεστα
προτεο, εσπεχφιχα, πορ ⌠βϖιο, παρα α δεφεσα δα λιβερδαδε δε ιρ ε ϖιρ
δοσ ανιµαισ, χοντυδο πλεναµεντε ποσσϖελ σευ µανεϕο εµ φαϖορ δελεσ.
Μονιζ δε Αραγο πρεφερε χονχειτυαρ α ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο
πεδιδο νο α παρτιρ δο ϖισ τραδιχιοναλµεντε χοµπρεενδιδο δα
πρεϖισιβιλιδαδε δα δισποσιο νο µβιτο δο ορδεναµεντο ϕυρδιχο, µασ
σιµ α παρτιρ δα νοο δε νο προιβιο, ινεξιστνχια δε θυαλθυερ πρεϖισο
θυε τορνε ο πεδιδο ιµποσσϖελ, ποστο θυε προιβιδο.
45
Σε ϕ〈 δε αντεσ, σοβ ο µαντο δα πρεϖισο αβστρατα δε υµα πρεσχριο
αυτοριζαδορα δαθυελε πεδιδο, νο σε ποδερια χογιταρ, θυαντο αοσ ανιµαισ
νο ηυµανοσ, χερχεαµεντο δε υµα δεµανδα τενδεντε ◊ δεφεσα δε συα
λιβερδαδε αµβυλατοριαλ, θυι〈 νεστε ϖισ ηερµενυτιχο. Εµ µοµεντο
αλγυµ ο ορδεναµεντο ϖεδα ταλ πρετενσο, αο χοντρ〈ριο,χοµο ϕ〈 εξποστο,
αυτοριζα εµ διϖερσασ δισποσι⌡εσ εσπαληαδασ πελο ορδεναµεντο ε πελα
πρ⌠πρια ιµποσιο χονστιτυχιοναλ.
Αδεµαισ, σε ◊ λυζ δο διρειτο ποστο νο σε ιµπ⌡ε θυαλθυερ ϖεδαο
αο µανεϕο δεστε ωριτ παρα εφετιϖαο δα λιβερδαδε δε ιρ ε ϖιρ παρα
ανιµαισ, παρεχε−νοσ ραζο〈ϖελ, να αυσνχια δε προιβιο λεγαλ, προπυγναρ
45
 Σεγυνδο Μονιζ δε Αραγο: “Α ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα, πορταντο, νο δεϖε σερ
χονχειτυαδα, χοµο σε τεµ φειτο, χοµ ϖιστασ ◊ εξιστνχια δε υµα πρεϖισο νο ορδεναµεντο
ϕυρδιχο, θυε τορνε ο πεδιδο ϖι〈ϖελ εµ τεσε, µασ, ιστο σιµ, χοµ ϖιστασ ◊ ινεξιστνχια, νο
ορδεναµεντο ϕυρδιχο, δε υµα πρεϖισο θυε ο τορνε ινϖι〈ϖελ” εµ, ΑΡΑΓℜΟ, Εγασ
∆ιρχευ Μονιζ δε. Χοµεντ〈ριοσ αο Χ⌠διγο δε Προχεσσο Χιϖιλ. ϖ. 2, 8. εδ. Ριο δε
ϑανειρο: Φορενσε, 1995. π. 393.
175
πελα συα ϖιαβιλιδαδε ϕυρδιχα. Νοτε−σε ταµβµ θυε, χονφορµε ϕ〈
ασσεϖεραµοσ λινηασ ατρ〈σ, α νοο δε ανιµαισ αµολδα−σε περφειταµεντε
αο χονχειτο ατριβυδο αο τερµο “αλγυµ” νο αρτ. 5≡, ΛΞςΙΙΙ, ΧΦ−88,
δαδο θυε ρεφορα µαισ αινδα α φυνδαµενταο φαϖορ〈ϖελ ◊ ποσσιβιλιδαδε
δε θυε ταισ χριατυρασ σοχορραµ−σε δεστε ρεµδιο χονστιτυχιοναλ παρα
πρεσερϖαρ συα λιβερδαδε δε λοχοµοο. Ασσιµ, ο πεδιδο  πλεναµεντε
ρεαλιζ〈ϖελ δο ποντο δε ϖιστα δο σιστεµα ποσιτιϖο.
Πορταντο, σε ασ δισποσι⌡εσ νορµατιϖασ ϖιγεντεσ ασσεγυραµ ποσσϖελ ο
ιντεντο δε υµα αο χονστιτυχιοναλ παρα δεφενδερ ο ϖαλορ δα λιβερδαδε
αµβυλατοριαλ δοσ ανιµαισ, ραχιοχνιο αλχαναδο ατραϖσ δε υµα λειτυρα
δογµ〈τιχα δο πρ⌠πριο ορδεναµεντο, νο η〈 νεγαρ, ινδυβιταϖελµεντε,
πρεενχηιδα α χονδιο δα αο ρεφερεντε ◊ ποσσιβιλιδαδε ϕυρδιχα δο πεδιδο.
3.2 INTERESSE DE AGIR
Ο ιντερεσσε δε αγιρ  α χονδιο δα αο χυϕο οβϕετο  ο αλχανχε δε
υµα τυτελα ϕυδιχιαλ τιλ ε νεχεσσ〈ρια α ενσεϕαρ α γαραντια δε υµ βεµ δα
ϖιδα θυε ληε σερϖε δε πρεσσυποστο. Αλγυνσ δουτριναδορεσ
46
 αινδα
εντενδεµ α αδεθυαο χοµο ρεθυισιτο νεχεσσ〈ριο παρα ο πρεενχηιµεντο
δο σεντιδο δεστα χονδιο δα αο, εντρεταντο προχυραρεµοσ δεσλεγιτιµαρ
εσσα ιδια πορ νο χονχορδαρµοσ χοµ α αδεθυαο ενθυαντο πρεσσυποστο
δο ιντερεσσε δε αγιρ.
47
Αποιανδο−νοσ εµ λαργα ε αβαλιζαδα δουτρινα ναχιοναλ, α εξεµπλο
δε Βαρβοσα Μορειρα,
48
 Ροδριγο δα Χυνηα Λιµα Φρειρε,
49
 ϑοσ Ορλανδο
46
 Σεγυνδο Χιντρα, Γρινοϖερ ε ∆ιναµαρχο: “Εσσα χονδιο δα αο ασσεντα−σε να
πρεµισσα δε θυε, τενδο εµβορα ο Εσταδο ο ιντερεσσε νο εξερχχιο δα ϕυρισδιο (φυνο
ινδισπενσ〈ϖελ παρα µαντερ α παζ ε α ορδεµ να σοχιεδαδε), νο ληε χονϖµ αχιοναρ ο
απαρατο ϕυδιχι〈ριο σεµ θυε δεσσα ατιϖιδαδε σε ποσσα εξτραιρ αλγυµ ρεσυλταδο τιλ. ⊃
πρεχισο, ποισ, σοβ εσσε πρισµα, θυε, εµ χαδα χασο χονχρετο, α πρεσταο ϕυρισδιχιοναλ
σολιχιταδα σεϕα νεχεσσ〈ρια ε αδεθυαδα” εµ, ΧΙΝΤΡΑ, Αντνιο Χαρλοσ δε Αραϕο;
ΓΡΙΝΟςΕΡ, Αδα Πελλεγρινι; ∆ΙΝΑΜΑΡΧΟ, Χνδιδο Ρανγελ. Τεορια Γεραλ δο
Προχεσσο. 15. εδ. Σο Παυλο: Μαληειροσ, 1999. π. 257.
47
 ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε
αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 281.
48
 Σεγυνδο Βαρβοσα Μορειρα: “Αβερρα ατ δο βοµ−σενσο αφιρµαρ θυε υµα πεσσοα νο
τεµ ιντερεσσε εµ δετερµιναδα προϖιδνχια σ⌠ πορθυε σε υτιλιζε δα ϖια ιναδεθυαδα. Ποδε
ινχλυσιϖε αχοντεχερ θυε α πρ⌠πρια εσχοληα δα ϖια ιναδεθυαδα σεϕα υµα χονσεθνχια δο
176
Ροχηα δε Χαρϖαληο,
50
 Φρεδιε ∆ιδιερ ϑρ.,
51
 ν⌠σ δεφενδεµοσ αθυι ο
ποσιχιοναµεντο θυε εντενδε σατισφειτα εσσα χονδιο δα αο σε φορ
δεµονστραδα α υτιλιδαδε/νεχεσσιδαδε δαθυελε προϖιµεντο ϕυδιχιαλ
εσπεραδο, σεµ θυε σεϕα νεχεσσ〈ριο δεµονστραρ α αδεθυαο, πορ νο
εντενδερµοσ ταλ ενθυαντο πρεσσυποστο παρα α δεµονστραο δο ιντερεσσε
δε αγιρ. Ασσιµ, α αδεθυαο δο προχεδιµεντο σερια υµα µερα φαχετα δα
νεχεσσιδαδε ε υτιλιδαδε δα ϕυρισδιο.
52
Α νεχεσσιδαδε δο προϖιµεντο ϕυδιχιαλ σε αφιρµα χοµ α εσσενχιαλιδαδε
δο προνυνχιαµεντο δο Εσταδο−ϕυιζ παρα α οβτενο δο διρειτο αλεγαδο,
ου σεϕα, σοµεντε σε ποδερ〈 εξερχερ ταισ διρειτοσ µεδιαντε δεχλαραο
ϕυδιχιαλ.
53
 Α υτιλιδαδε χονφιγυρα−σε θυανδο σε δεµονστραρ α ποτενχιαλιδαδε
θυε αθυελα µεδιδα ϕυδιχιαλ ενχερρα παρα ο βενεφχιο δο αυτορ.
54
ιντερεσσε παρτιχυλαρµεντε ιντενσο; σε αλγυµ ρεθυερ α εξεχυο σεµ ττυλο, νο σερ〈
ποσσϖελ ενξεργαρ−σε α υµα τεντατιϖα, ιλεγτιµα εµβορα, δε σατισφαζερ ιντερεσσε το−
πρεµεντε, αοσ οληοσ δο τιτυλαρ, θυε ληε παρεα ινχοµπατϖελ χοµ οσ ινχµοδοσ ε
δελονγασ δα πρϖια χογνιο? Σερια αντεσ ο χασο δε φαλαρ εµ εξχεσσο δο θυε εµ φαλτα δε
ιντερεσσε...” εµ, ∆ΙΝΑΜΑΡΧΟ, Χανδιδο Ρανγελ. Εξεχυο χιϖιλ. 7. εδ. Σο Παυλο:
Μαληειροσ, 1997. π. 405−406, νοτα 109. απυδ ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 286.
49
 ΦΡΕΙΡΕ, Ροδριγο δα Χυνηα Λιµα. Χονδι⌡εσ δα Αο: ενφοθυε σοβρε ο ιντερεσσε δε
αγιρ. 2. εδ. ρεϖιστα, ατυαλιζαδα ε αµπλιαδα. Σο Παυλο: Εδιτορα Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ,
2001. π. 144.
50
 Σεγυνδο Ροχηα δε Χαρϖαληο: “Αδεµαισ, ‘αδεθυαο’  τερµο θυε νο γυαρδα θυαλθυερ
χορρελαο χοµ ο ϖοχ〈βυλο ιντερεσσε. (...) Εµ θυε σεντιδο α αδεθυαο ποδερια χριαρ
ιντερεσσε παρα αλγυµ? Ποδερια εξιστιρ ιντερεσσε απενασ πορθυε εξιστε αδεθυαο? Ατ
θυε ποντο α φαλτα δε αδεθυαο ποδε ινδιχαρ, ου πρεσυµιρ, φαλτα δε ιντερεσσε δε αγιρ?”
εµ, ΧΑΡςΑΛΗΟ, ϑοσ Ορλανδο Ροχηα δε. Αο δεχλαρατ⌠ρια. Ριο δε ϑανειρο: Φορενσε,
2002. απυδ ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο
ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 286.
51
 ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε
αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 281.
52
 ΩΑΜΒΙΕΡ, Τερεσα Αρρυδα Αλϖιµ. Νυλιδαδεσ δο προχεσσο ε δα σεντενα. 4. εδ.
Σο Παυλο: Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, 1997. π. 47.
53
 Σεγυνδο Γρινοϖερ, Χιντρα ε ∆ιναµαρχο: “Ρεπουσα α νεχεσσιδαδε δα τυτελα ϕυρισδιχιοναλ
να ιµποσσιβιλιδαδε δε οβτερ α σατισφαο δο αλεγαδο διρειτο σεµ α ιντερχεσσο δο Εσταδο
– ου πορθυε α παρτε χοντρ〈ρια σε νεγα α σατισφαζ−λο, σενδο ϖεδαδο αο αυτορ ο υσο δα
αυτοτυτελα, ου πορθυε α πρ⌠πρια λει εξιγε θυε δετερµιναδοσ διρειτοσ σ⌠ ποσσαµ σερ εξερχιδοσ
177
Νο ποδεµοσ χονφυνδιρ, εντρεταντο, ο ιντερεσσε θυε σε χονφιγυρα
να ρελαο προχεσσυαλ χοµ αθυελε θυε σε περφαζ νο µβιτο δα ρελαο
ϕυρδιχα µατεριαλ συβϕαχεντε.
55
 Ο πριµειρο ρεφερε−σε ◊ πρετενσο εµ σε
οβτερ δο Εσταδο−ϕυιζ υµ προνυνχιαµεντο θυε ασσεγυρε α τυτελα δο διρειτο
µατεριαλ ϖιολαδο, ενθυαντο ο σεγυνδο ρεφλετε ο πρ⌠πριο βεµ δα ϖιδα
θυε σε πρετενδε τυτελαρ.
56
Πορταντο, να ηιπ⌠τεσε εµ τελα, ο ηαβεασ χορπυσ  υµα µεδιδα ϕυδιχιαλ
τιλ ε νεχεσσ〈ρια ◊ γαραντια δο διρειτο δε λοχοµοο δα χηιµπανζ “Συα”,
ινδισχυτιϖελµεντε, ινδισπενσ〈ϖελ παρα α πρεσερϖαο δεσσε διρειτο. Α
ιντερϖενο εσταταλ ρεϖελα−σε ιµπρεσχινδϖελ παρα ασσεγυραρ θυε οσ ανιµαισ
ποσσαµ ϖολταρ α δεσφρυταρ δα λιβερδαδε αµβυλατοριαλ τοδα ϖεζ θυε σε
σεντιρεµ πριϖαδοσ δελα. Α υτιλιδαδε εµεργε θυανδο α υτιλιζαο δεστε
ωριτ εστεϕα απτα α τυτελαρ δε µανειρα το χοµπλετα ο ιντερεσσε ϕυρδιχο
ϖιολαδο. Να τεσε αθυι εσβοαδα, σοµεντε ατραϖσ δεστα µεδιδα, οσ ανιµαισ
ποδεµ τερ ρεσγυαρδαδα α συα σιτυαο ϕυρδιχα δε λιβερδαδε.
µεδιαντε πρϖια δεχλαραο ϕυδιχιαλ” εµ, ΧΙΝΤΡΑ, Αντονιο Χαρλοσ δε Αραϕο;
ΓΡΙΝΟςΕΡ, Αδα Πελλεγρινι; ∆ΙΝΑΜΑΡΧΟ, Χνδιδο Ρανγελ. Τεορια Γεραλ δο
Προχεσσο. 15. εδ. Σο Παυλο: Μαληειροσ, 1999. π. 257.
54
 Σεγυνδο Ροδριγο Φρειρε, χοµεντανδο ποσιο δε Νελσον Νερψ: “Νελσον Νερψ εντενδε
θυε ο ιντερεσσε προχεσσυαλ (δε αγιρ) ρεσιδε να νεχεσσιδαδε ε υτιλιδαδε δα ϕυρισδιο, αο
αφιρµαρ θυε εξιστε ιντερεσσε προχεσσυαλ θυανδο α παρτε τεµ νεχεσσιδαδε δε ιρ α ϕυζο παρα
αλχαναρ α τυτελα πρετενδιδα ε, αινδα, θυανδο εσσα τυτελα ϕυρισδιχιοναλ ποδε τραζερ−ληε
αλγυµα υτιλιδαδε δο ποντο δε ϖιστα πρ〈τιχο” εµ, ΦΡΕΙΡΕ, Ροδριγο δα Χυνηα Λιµα.
Χονδι⌡εσ δα Αο: ενφοθυε σοβρε ο ιντερεσσε δε αγιρ. 2. εδ. ρεϖιστα, ατυαλιζαδα ε
αµπλιαδα. Σο Παυλο: Εδιτορα Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, 2001. π. 135.
55
 Σεγυνδο Ροδριγο Φρειρε: “δεϖε−σε µαντερ α διστινο εντρε ο ιντερεσσεσυβστανχιαλ ε ο
ιντερεσσε δε αγιρ, ποισ  ποσσϖελ θυε ο πριµειρο εστεϕα πρεσεντε διαντε δα αυσνχια δο
σεγυνδο ε ϖιχε−ϖερσα, εµ φαχε δα αυτονοµια δα αο” εµ, ΦΡΕΙΡΕ, Ροδριγο δα Χυνηα
Λιµα. Χονδι⌡εσ δα Αο: ενφοθυε σοβρε ο ιντερεσσε δε αγιρ. 2. εδ. ρεϖιστα, ατυαλιζαδα
ε αµπλιαδα. Σο Παυλο: Εδιτορα Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, 2001. π. 144.
56
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “ο ιντερεσσε δε αγιρ – ου λεγτιµο ιντερεσσε −  σεµπρε υµα
θυεστο δε ορδεµ ινστρυµενταλ ου προχεσσυαλ, ποισ, να αο, αο λαδο δο ιντερεσσε
πριµ〈ριο δε διρειτο συβστανχιαλ διριγιδο α υµ δετερµιναδο βεµ ϕυρδιχο, µατεριαλ ου
ινχορπ⌠ρεο, θυε  ο πρ⌠πριο οβϕετο δα αο – εξιστε ο ιντερεσσε σεχυνδ〈ριο εµ σε οβτερ
υµα προϖιδνχια ϕυρισδιχιοναλ δο Εσταδο παρα α τυτελα δο ιντερεσσε πριµ〈ριο” εµ,
ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα
◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 153.
178
Αινδα θυε νοσσο εντενδιµεντο αχερχα δα πρεσχινδιβιλιδαδε δα
αδεθυαο παρα χονφιγυραο δο ιντερεσσε δε αγιρ νο σεϕα χοντεµπλαδο
ε αχειτο σεµ χοντροϖρσιασ, ποδε−σε µυιτο βεµ δεµονστραρ χοµ ουτροσ
αργυµεντοσ α χονφορµαο δεστε ρεµδιο χονστιτυχιοναλ χοµο α νιχα
φορµα ε, πορταντο, α µαισ αδεθυαδα, παρα γαραντιρ α προτεο δα
λιβερδαδε δε λοχοµοο δεστασ χριατυρασ. Μεσµο θυε σε αδµιτα α
αδεθυαο χοµο ελεµεντο εσσενχιαλ ◊ χονφιγυραο δο ιντερεσσε δε αγιρ,
νο σε τορνα ιµποσσϖελ α δεµονστραο δα µεδιδα δε ηαβεασ χορπυσ
χοµο ο προϖιµεντο µαισ αδεθυαδο, ε νιχο αδεθυαδο, αο ρεσγυαρδο δα
λιβερδαδε αµβυλατοριαλ δε ανιµαισ.
Ο ηαβεασ χορπυσ  ο νιχο ρεµδιο προχεσσυαλ προντο α τυτελαρ α
λιβερδαδε αµβυλατοριαλ ε, σε εµ ϕογο ενχοντρα−σε ταλ διρειτο, πορταντο,
αδεθυαδα, νεχεσσ〈ρια ε τιλ  α ϖια δεστε µανδαµυσ. Χορροβοραµοσ,
ασσιµ, δα πρ⌠πρια περσπεχτιϖα δοσ ιµπετραντεσ δα πεα δε ηαβεασ χορπυσ,
οσ θυαισ νο χογιταµ ουτρο ινστρυµεντο προχεσσυαλ απτο α ασσεγυραρ ο
ρεσγυαρδο ◊ λιβερδαδε δε ιρ ε ϖιρ δα χηιµπανζ “Συα”.
57
Οβσερϖε−σε θυε α τυτελα πορ µειο δα αο χιϖιλ πβλιχα νο σε
αφιγυρα συφιχιεντε παρα προτεγερ α λιβερδαδε δοσ σερεσ ϖιϖοσ νο−ηυµανοσ,
ποισ εστα πρεσσυπ⌡ε α δεφεσα δο διρειτο αο µειο αµβιεντε εθυιλιβραδο α
παρτιρ δα πρεσερϖαο δασ εσπχιεσ νατυραισ, ενθυαντο θυε σοµεντε ο
ηαβεασ χορπυσ ποδερια αλχαναρ υµ προϖιµεντο ϕυδιχιαλ θυε σερϖισσε ◊
δεφεσα δα λιβερδαδε δε λοχοµοο δοσ ανιµαισ χυϕο πανο δε φυνδο σεϕα
α συποσιο δε υµ διρειτο δε συα πρ⌠πρια τιτυλαριδαδε.
58
57
 Σεγυνδο οσ ιµπετραντεσ δο ηαβεασ χορπυσ: “∆εστα φορµα, µυιτοσ ποδερο περγυνταρ
πορ θυε α υτιλιζαο δεσσε ινστρυµεντο ε νο δε ουτροσ δισπονϖεισ εµ νοσσο ορδεναµεντο
ϕυρδιχο. Ρεσπονδερ−σε−〈 αφιρµανδο θυε ο ηαβεασ χορπυσ, δεσδε ο σευ απαρεχιµεντο
ηιστ⌠ριχο  ο ωριτ αδεθυαδο θυανδο σε τρατα δε γαραντιρ α λιβερδαδε αµβυλατοριαλ
(Φρεεδοµ οφ Αρρεστ)” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ; ΣΑΝΤΑΝΑ, Λυχιανο Ροχηα ετ αλ.
Ηαβεασ Χορπυσ ιµπετραδο εµ φαϖορ δα χηιµπανζ Συα να 9≡ ςαρα Χριµιναλ δε
Σαλϖαδορ. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, (ϕαν/δεζ 2006).
Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 268.
58
 Μαισ υµα ϖεζ οσ ιµπετραντεσ δο ηαβεασ χορπυσ: “∆εσταρτε, ο µοτιϖο φυλχραλ δεσσε ωριτ
νο  εϖιταρ ποσσϖελ δανο αο µειο αµβιεντε ε προτεγερ ο ιντερεσσε διφυσο δα σοχιεδαδε
να πρεσερϖαο δα φαυνα, ο θυε ποδερια σερ αµπαραδο πελο ινστρυµεντο προχεσσυαλ δα
αο χιϖιλ πβλιχα, δισχιπλιναδα πελα Λει 7.347/85, µασ ποσσιβιλιταρ ο εξερχχιο µαισ
179
Σιµιλαρ ταµβµ  ο αργυµεντο θυε αφασταρια α χρτιχα δε θυε αντεσ
δο ηαβεασ χορπυσ ποδερ−σε−ια ιντενταρ α ϖια δο µανδαδο δε σεγυρανα.
Θυαντο α εστε ποσιχιοναµεντο, θυερεµοσ δεµονστραρ θυε ο µανδαδο
δε σεγυρανα νο τυτελα ο διρειτο ◊ λιβερδαδε δε ιρ ε ϖιρ, απενασ ρεστανδο
α σευ ενχαργο α προτεο α διρειτοσ ουτροσ λθυιδοσ ε χερτοσ.
Παρα α λιβερδαδε δε λοχοµοο σοµεντε α ϖια δο ηαβεασ χορπυσ 
ποσσϖελ.
59
 ∆εσσα φορµα, ρεστα συπεραδα θυαλθυερ δισχυσσο θυαντο ◊ αυσνχια
δε ιντερεσσε δε αγιρ να ιµπετραο δε ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε ανιµαισ.
3.3 LEGITIMIDADE AD CAUSAM
Α λεγιτιµιδαδε  α χαπαχιδαδε ατριβυδα ◊ παρτε παρα χονδυο
δο προχεσσο, τενδο εµ ϖιστα ο νεξο θυε α µεσµα ποσσυα θυαντο ◊ ρελαο
ϕυρδιχα µατεριαλ συβϕαχεντε. Χονφορµε Μαρχελο Ναϖαρρο Ριβειρο ∆αντασ,
α λεγιτιµιδαδε παρα αγιρ εµ δετερµιναδο προχεσσο εξσυργε δα ατριβυιο
δε τιτυλαριδαδε δε υµα σιτυαο ϕυρδιχα προχεσσυαλ ρεφερεντε α υµα
ρελαο ϕυρδιχα συβστανχιαλ συβϕαχεντε.
60
Φρεδιε ∆ιδιερ ϑρ µανιφεστα−σε, θυαντο α εστα χονδιο δα αο,
ινφερινδο α νεχεσσιδαδε δε ηαϖερ υµ ϖνχυλο εντρε οσ συϕειτοσ δα δεµανδα
λδιµο δα εξπρεσσο λιβερδαδε αµβυλατοριαλ – ο δεσλοχαµεντο λιϖρε δε οβστ〈χυλοσ α
παρχιαλιζαρ α συα λοχοµοο” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ; ΣΑΝΤΑΝΑ, Λυχιανο
Ροχηα ετ αλ. Ηαβεασ Χορπυσ ιµπετραδο εµ φαϖορ δα χηιµπανζ Συα να 9≡ ςαρα
Χριµιναλ δε Σαλϖαδορ. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, (ϕαν/δεζ
2006). Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ, 2006. π. 268.
59
 Νοϖαµεντε οσ ιµπετραντεσ ασσεϖεραµ: “Χοµ εφειτο, ο πρ⌠πριο τεξτο χονστιτυχιοναλ,
εµ σευ ινχισο ΛΞΙΞ, δισπ⌡ε θυε ο Μανδαδο δε Σεγυρανα σερ〈 χονχεδιδο παρα προτεγερ
διρειτο λθυιδο ε χερτο νο αµπαραδο πορ ηαβεασ χορπυσ ου ηαβεασ δατα” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ,
Ηερον ϑοσ; ΣΑΝΤΑΝΑ, Λυχιανο Ροχηα ετ αλ. Ηαβεασ Χορπυσ ιµπετραδο εµ φαϖορ δα
χηιµπανζ Συα να 9≡ ςαρα Χριµιναλ δε Σαλϖαδορ. Ιν Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε ∆ιρειτο
Ανιµαλ. α. 1, ν. 1, (ϕαν/δεζ 2006). Σαλϖαδορ: Ινστιτυτο δε Αβολιχιονισµο Ανιµαλ,
2006. π. 268.
60
 Σεγυνδο Μαρχελο Ναϖαρρο Ριβειρο ∆αντασ: “Α λεγιτιµιδαδε δεφλυι δα αφιρµαο δε
τιτυλαριδαδε δε υµα σιτυαο ϕυρδιχα (θυε ϖεµ α σερ, ϕυσταµεντε, α σιτυαο λεγιτιµαντε),
αφερϖελ χονφορµε α λιδε τραζιδα α ϕυζο, θυερ σεϕα ρεαλ ου ϖιρτυαλ, πονδο−σε δεσσα φορµα
χοµο χονδιο αο εξαµε δο µριτο: αδµιτινδο−σε α χονϕυντυρα ρετραταδα να ινιχιαλ,
η〈 χορρεσπονδνχια εντρε α δεµανδα ε οσ συϕειτοσ πρεσεντεσ νο προχεσσο” εµ, ∆ΑΝΤΑΣ,
Μαρχελο Ναϖαρρο Ριβειρο. Μανδαδο δε σεγυρανα χολετιϖο: λεγιτιµαο ατιϖα. Σο
Παυλο: Σαραιϖα, 2000. π. 80.
180
ε α ρελαο ϕυρδιχα µατεριαλ δεδυζιδα.
61
 Εµ θυε πεσε α αυτοριζαο
αβστρατα δα Χονστιτυιο δε θυε α τοδοσ  γαραντιδο ο διρειτο δε προϖοχαρ
ο ϕυδιχι〈ριο παρα α σολυο δε συασ θυερελασ, νινγυµ εστ〈 αυτοριζαδο α
λεϖαρ θυαλθυερ πρετενσο σεµ θυε εστεϕα δεµονστραδα α εξιστνχια δε υµ
ϖνχυλο εντρε σι ε α ρελαο ϕυρδιχα δεδυζιδα εµ ϕυζο.
62
Ασσιµ, ρεϖελα−σε α τερχειρα διτα χονδιο δα αο, α λεγιτιµιδαδε
αδ χαυσαµ, χυϕα νοο, χοµο δεσταχα Ηερον Σαντανα, ρεφερε−σε ◊
ινϖεστιγαο δα ιδονειδαδε δο αυτορ παρα ινγρεσσαρ εµ ϕυζο ε ναδα
µαισ  θυε α χαπαχιδαδε αβστρατα δε σερ παρτε εξερχιδα χονχρεταµεντε.
63
Ροδριγο δα Χυνηα, πορ συα ϖεζ, ποσιχιονα−σε νο σεντιδο δε θυε α
λεγιτιµιδαδε  υµα ατριβυιο εσπεχφιχα παρα αγιρ ναθυελα σιτυαο
ϕυρδιχα προχεσσυαλ χονχρετα, ϕ〈 σενδο χονφεριδα αοσ τιτυλαρεσ δα ρελαο
ϕυρδιχα µατεριαλ συβϕαχεντε ε, ποδενδο, εξχεπχιοναλµεντε σερ χονφεριδα
α ουτροσ συϕειτοσ θυε νο ιντεγρεµ α ρελαο ϕυρδιχα δεδυζιδα εµ ϕυζο.
64
61
 Σεγυνδο ∆ιδιερ ϑρ.: “Ιµπ⌡ε−σε α εξιστνχια δε υµ ϖνχυλο εντρε οσ συϕειτοσ δα δεµανδα
ε α σιτυαο ϕυρδιχα αφιρµαδα, θυε ληεσ αυτοριζε α γεριρ ο προχεσσο εµ θυε εστα σερ〈
δισχυτιδα. Συργε, εντο, α νοο δε λεγιτιµιδαδε αδ χαυσαµ” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ, Φρεδιε.
∆ιρειτο Προχεσσυαλ Χιϖιλ. Τυτελα ϑυρισδιχιοναλ Ινδιϖιδυαλ ε Χολετιϖα. ϖ. 1, 5. εδ.
Σαλϖαδορ: ϑυσ Ποδιϖµ, 2005. π. 189.
62
 Μαισ υµα ϖεζ ∆ιδιερ ϑρ.: “Α τοδοσ  γαραντιδο ο διρειτο χονστιτυχιοναλ δε προϖοχαρ α
ατιϖιδαδε ϕυρισδιχιοναλ. Μασ νινγυµ εστ〈 αυτοριζαδο α λεϖαρ αο ϑυδιχι〈ριο, δε µοδο
εφιχαζ, τοδα ε θυαλθυερ πρετενσο, ρελαχιοναδα α θυαλθυερ οβϕετο λιτιγιοσο. Ιµπ⌡ε−σε α
εξιστνχια δε υµ ϖνχυλο εντρε οσ συϕειτοσ δα δεµανδα ε α σιτυαο ϕυρδιχα αφιρµαδα, θυε
ληεσ αυτοριζε α γεριρ ο προχεσσο εµ θυε εστα σερ〈 δισχυτιδα. Συργε, εντο, α νοο δε
λεγιτιµιδαδε αδ χαυσαµ” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ
δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο.Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 228.
63
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Α τερχειρα χονδιο δα αο  α λεγιτιµαο αδ χαυσαµ,
θυε σε ρεφερε ◊ ιδονειδαδε δο αυτορ παρα ινγρεσσαρ εµ ϕυζο ε ναδα µαισ  δο θυε α
χαπαχιδαδε αβστρατα δε σερ παρτε εξερχιδα χονχρεταµεντε” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ
δε. Αβολιχιονισµο Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε
δε ∆ιρειτο δα Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 153.
64
 Σεγυνδο Ροδριγο Φρειρε: “Πορ συα ϖεζ, α λεγιτιµιδαδε  υµα ατριβυιο εσπεχφιχα παρα
αγιρ χονχρεταµεντε, χονφεριδα εξχλυσιϖαµεντε πελο διρειτο οβϕετιϖο αοσ τιτυλαρεσ δα λιδε,
ποδενδο, ταµβµ, πορ ραζ⌡εσ διϖερσασ, σερ χονφεριδα α ουτρασ πεσσοασ θυε νο ιντεγραµ
διρεταµεντε α ρελαο ϕυρδιχα αφιρµαδα εµ ϕυζο” εµ, ΦΡΕΙΡΕ, Ροδριγο δα Χυνηα
Λιµα. Χονδι⌡εσ δα Αο. Ενφοθυε σοβρε ο ιντερεσσε δε αγιρ. 2. εδ. Σο Παυλο: ΡΤ,
2001. π.114.
181
65
 Σεγυνδο Ηερον Σαντανα: “Σοµεντε ο ινδιϖδυο θυε ποδε εξιγιρ σευσ διρειτοσ εµ
ϕυζο  χονσιδεραδο συϕειτο δε διρειτο, εµβορα νασ σιτυα⌡εσ ατπιχασ ελε σ⌠ ποσσα φαζ−λο
ατραϖσ δε ρεπρεσενταντεσ ου συβστιτυτοσ προχεσσυαισ. Ο αχεσσο ◊ ϕυστια ναδα τεµ α ϖερ
χοµ α ρελαο ϕυρδιχα, υµα ϖεζ θυε ο προχεσσο ϕυδιχιαλ  χοµπλεταµεντε διφερεντε δα
ρελαο ϕυρδιχα δε διρειτο µατεριαλ” εµ, ΣΑΝΤΑΝΑ, Ηερον ϑοσ δε. Αβολιχιονισµο
Ανιµαλ. Τεσε δε δουτοραµεντο συβµετιδα ◊ βανχα να Φαχυλδαδε δε ∆ιρειτο δα
Υνιϖερσιδαδε Φεδεραλ δο Ρεχιφε. 2006. π. 153.
66
 Σεγυνδο ∆ιδιερ ϑρ.: “Η〈 λεγιτιµαο εξτραορδιν〈ρια (λεγιτιµαοανµαλα ου
συβστιτυιο προχεσσυαλ) θυανδο νο ηουϖερ χορρεσπονδνχια τοταλ εντρε α σιτυαο
λεγιτιµαντε ε ασ σιτυα⌡εσ ϕυρδιχασ συβµετιδασ ◊ απρεχιαο δο µαγιστραδο (σιτυα⌡εσ
ϕυρδιχασ δεδυζιδασ εµ ϕυζο). Λεγιτιµαδο εξτραορδιν〈ριο  αθυελε θυε δεφενδε εµ
νοµε πρ⌠πριο ιντερεσσε δε ουτρο συϕειτο δε διρειτο” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ
προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο:
Σαραιϖα, 2005. π. 232.
67
 Μαισ υµα ϖεζ ∆ιδιερ ϑρ.: “Η〈 λεγιτιµαο ορδιν〈ρια θυανδο ηουϖερ χορρεσπονδνχια
εντρε α σιτυαο λεγιτιµαντε ε ασ σιτυα⌡εσ ϕυρδιχασ συβµετιδασ ◊ απρεχιαο δο
µαγιστραδο” εµ, ∆Ι∆ΙΕΡ ϑΡ., Φρεδιε. Πρεσσυποστοσ προχεσσυαισ ε χονδι⌡εσ δα
αο: ο ϕυζο δε αδµισσιβιλιδαδε δο προχεσσο. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 2005. π. 232.
68
 Σεγυνδο Αρακεν δε Ασσισ: “Α ρεγρα γεραλ δα λεγιτιµιδαδε σοµεντε ποδερια ρεσιδιρ να
χορρεσπονδνχια δοσ φιγυραντεσ δο προχεσσο χοµ οσ συϕειτοσ δα λιδε” εµ, ΑΣΣΙΣ, Αρακεν.
Συβστιτυιο Προχεσσυαλ. Ιν: Ρεϖιστα ∆ιαλτιχα δε ∆ιρειτο Προχεσσυαλ. ν. 9. Σο
Παυλο: ∆ιαλτιχα, 2003. π.12.
Σιτυα⌡εσ η〈, πορταντο, εµ θυε ο πρ⌠πριο τιτυλαρ δο διρειτο συβϕετιϖο
δεδυζιδο εµ ϕυζο νο ιντεγρα α ρελαο ϕυρδιχα προχεσσυαλ, ηαϕα ϖιστα
θυε σιτυα⌡εσ δε διρειτο προχεσσυαλ ε µατεριαλ νο σε εθυιϖαλεµ
νεχεσσαριαµεντε. Νο σε ποδε περδερ δε ϖιστα θυε α ρελαο θυε σε
τραϖα νο µβιτο δο προχεσσο εµ ναδα σε χονφυνδε χοµ αθυελα θυε ληε
 συβϕαχεντε νο πλανο συβστανχιαλ.
65
Εστασ σο, ινδυβιταϖελµεντε, ασ ηιπ⌠τεσεσ δε λεγιτιµαο
εξτραορδιν〈ρια, νασ θυαισ νο η〈 χορρεσπονδνχια πλενα εντρε οσ συϕειτοσ
δα ρελαο ϕυρδιχα µατεριαλ ε οσ δα δεµανδα. Ου σεϕα, ο λεγιτιµαδο
εξτραορδιν〈ριο δεφενδε εµ νοµε πρ⌠πριο διρειτο αληειο.
66
 ∆ιφερεντεµεντε,
 α σιτυαο να θυαλ α ρελαο ϕυρδιχα δε διρειτο συβστανχιαλ χορρεσπονδε
χοµπλεταµεντε ◊ σιτυαο ϕυρδιχα συβµετιδα ◊ απρεχιαο ϕυρισδιχιοναλ
67
,
πελα θυαλ ο λεγιτιµαδο προτεστα εµ ϕυζο, πορ σι µεσµο, διρειτο πρ⌠πριο.
68
Να ηιπ⌠τεσε δο ηαβεασ χορπυσ “Συα”, α λεγιτιµιδαδε δεϖε σερ αφεριδα
εµ ρελαο αοσ σευσ ιµπετραντεσ, ποισ σο εστεσ οσ ιντεγραντεσ δο π⌠λο
ατιϖο δα δεµανδα. Χοµο νεστε ρεµδιο χονστιτυχιοναλ, α λεγιτιµαο 
182
69
 Σεγυνδο Ποντεσ δε Μιρανδα: “Τρατα−σε ο ‘ηαβεασ χορπυσ’ δε ‘αχτιο ποπυλαρισ’, ε νο
σεθυερ δε φαχυλδαδε δεπενδεντε δε διρειτοσ πολτιχοσ, ου δε χαπαχιδαδε παρα λιτιγαρ θυε
α µυληερ ου ο µενορ νο ποσσαµ τερ” εµ, ΜΙΡΑΝ∆Α, Φρανχισχο Ποντεσ δε. Ηιστ⌠ρια
ε Πρ〈τιχα δο “Ηαβεασ Χορπυσ”. ϖ. 2, 8. εδ. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 1979. π. 29.
αµπλα, πορθυαντο ποσσα σερ ιντενταδο πορ θυαλθυερ δο ποϖο µεσµο εµ
βενεφχιο δε τερχειρο, χοµο ρεγε α Χαρτα Μαγνα, δεσδε θυε δεµονστρεµ
α χαπαχιδαδε ϕυρδιχα πλενα, ο γρυπο δε προφεσσορεσ, προµοτορεσ ε
εστυδαντεσ θυε µανεϕαραµ ο ωριτ εµ φαϖορ δε “Συα” εσταριαµ
λεγιτιµαδοσ α ινγρεσσαρ εµ ϕυζο χοµ εστα πρετενσο. Ποντεσ δε Μιρανδα
εντενδε δεσνεχεσσ〈ρια α χονσταταο δε χαπαχιδαδε ϕυρδιχα παρα
ιµπετραο δεστε ωριτ, πορταντο δεφενδε θυε µεσµο ο µενορ ου
ινχαπαζεσ εµ γεραλ ποσσαµ µανεϕαρ ταλ ινστρυµεντο.
69
Σιτυαο διστιντα σερια, εντρεταντο, αθυελα εµ θυε ο ανιµαλ σε
εσταβελεχεσσε εµ ϕυζο πορ µειο δε υµ ρεπρεσενταντε προχεσσυαλ, ηιπ⌠τεσε
να θυαλ εσταρια δεφενδενδο ιντερεσσε ϕυρδιχο πρ⌠πριο, απενασ ϖαλενδο−
σε δε υµ ιντερµεδι〈ριο. Ταλ νο ρεπρεσεντα χασο δε συβστιτυιο
προχεσσυαλ, απενασ ρεπρεσενταο, πορ µειο δα θυαλ ο ρεπρεσενταντε
ποστυλα διρειτο αληειο εµ νοµε δε ουτρεµ.
Παρα ταισ σιτυα⌡εσ, εντενδεµοσ σερ ταµβµ λεγτιµα α χονδιο
δο π⌠λο ατιϖο θυε οστεντα υµα χριατυρα ϖιϖα θυε νο σεϕα σερ ηυµανο,
ηαϕα ϖιστα οσ ανιµαισ ποσσυεµ χαπαχιδαδε δε σερ παρτε παρα πλειτεαρ
διρειτοσ πρ⌠πριοσ απενασ νεχεσσιτανδο δα ιντερµεδιαο δε υµ
ρεπρεσενταντε πορ νο απρεσενταρεµ χαπαχιδαδεσ ϕυρδιχα ε προχεσσυαλ
πλενασ. Σιµιλαρεσ ηιπ⌠τεσεσ σε αφιγυραµ εµ ρελαο ◊σ πεσσοασ ϕυρδιχασ,
νασχιτυροσ, ινχαπαζεσ ε εντεσ δεσπερσοναλιζαδοσ ε νεµ, πορ ισσο, ληεσ 
νεγαδα ταλ ατριβυτο.
Νεστεσ χασοσ, χοντυδο, νο σε ποδερ〈 µαισ φαλαρ εµ λεγιτιµαο
εξτραορδιν〈ρια, µασ σιµ ορδιν〈ρια, πορθυαντο ο πρ⌠πριο τιτυλαρ δο διρειτο
συβϕετιϖο αχεσσα ο ϑυδιχι〈ριο, ηαϖενδο, πορταντο, χορρεσπονδνχια εντρε
ασ ρελα⌡εσ ϕυρδιχασ δε διρειτο µατεριαλ ε προχεσσυαλ.
Ασ δυασ ηιπ⌠τεσεσ θυε αϖενταµοσ αθυι νο ποδεµ σερ χονφυνδιδασ,
ποισ ο χασο “Συα”, ινδυβιταϖελµεντε, νοσ απρεσεντα σιτυαο δε
λεγιτιµαο εξτραορδιν〈ρια, ποισ ιµπετραντεσ ε παχιεντε νο σε
183
70
 Σεγυνδο Γρινοϖερ, Γοµεσ Φιληο ε Σχαρανχε: “∆ιϖερσαµεντε, σε νο σε χονφυνδιρεµ
ιµπετραντε ε παχιεντε, τερ−σε−〈 ο φενµενο δα συβστιτυιο προχεσσυαλ, εµ ϖιρτυδε δο
θυαλ ο πριµειρο εσταρ〈 εµ ϕυζο, εµ νοµε πρ⌠πριο, ποστυλανδο διρειτο αληειο” εµ,
ΓΡΙΝΟςΕΡ, Αδα Πελλεγρινι; ΓΟΜΕΣ ΦΙΛΗΟ, Αντονιο Μαγαληεσ; ΦΕΡΝΑΝ∆ΕΣ,
Αντονιο Σχαρανχε. Ρεχυρσοσ νο προχεσσο πεναλ. 3. εδ. Σο Παυλο: Ρεϖιστα δοσ
Τριβυναισ, 2001. π. 353−354.
71
 ΜΙΡΑΝ∆Α, Φρανχισχο Ποντεσ δε. Ηιστ⌠ρια ε Πρ〈τιχα δο “Ηαβεασ Χορπυσ”. ϖ. 2, 8.
εδ. Σο Παυλο: Σαραιϖα, 1979. π. 29.
72
 ΤΟΥΡΙΝΗΟ ΦΙΛΗΟ, Φερνανδο δα Χοστα. Προχεσσο Πεναλ. 22. εδ. Σο Παυλο: Σαραιϖα,
2000.
73
 ΡΑΝΓΕΛ, Παυλο. ∆ιρειτο Προχεσσυαλ Πεναλ. 5. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα.
Ριο δε ϑανειρο: Λυµεν ϑρισ, 2001. π. 622.
74
 Σεγυνδο Ρανγελ: “Ασσιµ, θυαλθυερ πεσσοα, νατυραλ ου εστρανγειρα, µαιορ ου µενορ,
ποδε ιµπετραρ ορδεµ δε ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε θυεµ θυερ θυε σεϕα. Θυεστο θυε
ποδε τραζερ δισχυσσο  θυαντο ◊ ποσσιβιλιδαδε δα πεσσοα ϕυρδιχα ιµπετραρ ορδεµ δε
ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε υµα πεσσοα φσιχα. Α ρεσποστα  αφιρµατιϖα. Α υµα, πορθυε
ο λεγισλαδορ νο ρεστρινγιυ ε ονδε α λει νο ρεστρινγε νο χαβε αο ιντρπρετε ρεστρινγιρ.
Α δυασ, πορθυε, τρατανδο−σε δε ρεγρα χονχεσσιϖα δε διρειτο,  αδµισσϖελ α ιντερπρεταο
εξτενσιϖα ε αναλ⌠γιχα, βεµ χοµο α απλιχαο δα αναλογια. Α τρσ, πορθυε, πορ φορα δο
αρτ. 12, ςΙ, δο Χ⌠διγο δε Προχεσσο Χιϖιλ, ασ πεσσοασ ϕυρδιχασ ποδεµ σερ ρεπρεσενταδασ
χονφυνδεµ εµ υµ µεσµο συϕειτο
70
, ενθυαντο εστα λτιµα συποσιο
ρεϖελαρια εξεµπλο δε λεγιτιµιδαδε ορδιν〈ρια, ϕ〈 θυε ο ανιµαλ εσταρια, αο
µεσµο τεµπο, νασ χονδι⌡εσ δε ιµπετραντε ε παχιεντε. Νο η〈 θυε σε
χονφυνδιρ ταισ ηιπ⌠τεσεσ, ηαϕα ϖιστα να πριµειρα οσ ιµπετραντεσ δο φαµοσο
ωριτ πλειτειαµ διρειτο αληειο εµ νοµε πρ⌠πριο, πορ ουτρο λαδο, σε υµ
ανιµαλ ϖαι α ϕυζο δεϖιδαµεντε ρεπρεσενταδο, ο διρειτο εµ ϕογο  σευ ε
δεφενδιδο πορ σι πρ⌠πριο.
Εµ υµα ορδεµ ϕυρδιχα θυε νο ιµπ⌡ε ρεστρι⌡εσ ◊ λεγιτιµαο
παρα ιµπετραο δο ηαβεασ χορπυσ παρα µενορεσ ε ινχαπαζεσ, πορ εξεµπλο,νο  χοερεντε νεγαρ ταλ ατριβυτο αοσ ανιµαισ θυανδο ρεπρεσενταδοσ ου
συβστιτυδοσ προχεσσυαλµεντε. Αλµ δε Ποντεσ δε Μιρανδα
71
 χοµο ϕ〈
λεµβραµοσ λινηασ αχιµα, δουτριναδορεσ χοµο Τουρινηο Φιληο
72
 ε Παυλο
Ρανγελ
73
 εντενδεµ νο ηαϖερ ρεστρι⌡εσ αο µανεϕο δεστε ωριτ πελοσ
ινχαπαζεσ ου µενορεσ ου µεσµο πεσσοασ ϕυρδιχασ πορθυε ονδε ο
λεγισλαδορ νο ιµπ⌡ε ρεστριο νο χαβε αο ιντρπρετε φαζ−λο ε χοµο σε
τρατα δε νορµα χονχεσσιϖα δε διρειτο  αδµισσϖελ α ιντερπρεταο
εξτενσιϖα ου αναλ⌠γιχα ε ποδεµ, αινδα, σερ ρεπρεσενταδοσ εµ ϕυζο.
74
184
∆εσσα φορµα, ασ µεσµασ ραζ⌡εσ ελενχαδασ παρα ϕυστιφιχαρ το αµπλα
λεγιτιµαο, ποδεµ σερ απροϖειταδασ παρα δεµονστραρ α ϖιαβιλιδαδε δο
µανεϕο δε ηαβεασ χορπυσ εµ φαϖορ δε ανιµαισ, ϕ〈 θυε δο µεσµο µοδο,
χοµο ο λεγισλαδορ νο ιµπσ λιµιτα⌡εσ νο  αυτντιχο πορ παρτε δο
ιντρπρετε φαζ−λο, αινδα µαισ θυανδο σε τρατα δε νορµα ϖειχυλαδορα δε
διρειτο φυνδαµενταλ, α θυαλ αχατα υµα ιντερπρεταο αµπλιατιϖα.
4. PRESSUPOSTOS CONSTITUCIONAIS
DO HABEAS CORPUS
4.1 LIBERDADE DE LOCOMOÇÃO
Α δισποσιο χονστιτυχιοναλ θυε χυιδα δα γαραντια δο ηαβεασ χορπυσ
πρεϖ χοµο υµ δοσ πρεσσυποστοσ παρα αυτοριζαο ◊ συα ιµπετραο α
οφενσα ◊ λιβερδαδε δε λοχοµοο.
Ινδυβιταϖελµεντε, εστα ρεϖελα−σε ενθυαντο υµ δοσ πρινχιπαισ ε
µαισ ιµπορταντεσ διρειτοσ φυνδαµενταισ, ηαϕα ϖιστα ρεµετερ−σε α υµα
δασ µαισ ελεµενταρεσ απτιδ⌡εσ δοσ σερεσ ϖιϖοσ: δεσλοχαµεντο λιϖρε. Ασ
χριατυρασ ϖιϖασ γυαρδαµ χονσιγο, νοτοριαµεντε, α πλενα ϖοχαο αο
λιϖρε−αρβτριο αµβυλατοριαλ, ϕ〈 θυε δισπ⌡ε δε ρεχυρσοσ ε ινστρυµεντοσ
µεχνιχοσ απτοσ ◊ ϖιαβιλιζαο δα λοχοµοο.
Ο θυε νο ποδεµοσ χονχεβερ  θυε σε πρετενδα ρεστρινγιρ ταλ
χαπαχιδαδε υνιϖερσαλµεντε εσπραιαδα νο χοντεξτο δοσ σερεσ ϖιϖοσ, απενασ
αοσ ινδιϖδυοσ ηυµανοσ. Α λιβερδαδε  ϖαλορ θυε εξιστε χοµ α ϖιδα, ου
σεϕα, συργε θυανδο εµεργε α ϖιδα ε ϖιδα νο σενδο, πορταντο, εξχλυσιϖο
ατριβυτο δο σερ ηυµανο, ινδεπενδε δα εσπχιε παρα µερεχερ προτεο
µοραλ ε ϕυρδιχα. Α λιβερδαδε ϕ〈  υµ ϖαλορ εµ σι ε θυε ϖαι αλµ δασ
χιρχυνστνχιασ ινδιϖιδυαισ ου µοµεντνεασ.
Σεµπρε θυε εστεϕα εµ ϕογο α λιβερδαδε δε λοχοµοο ο ηαβεασ χορπυσ
αφιγυρα−σε τιλ ε ϖ〈λιδο ινστρυµεντο δε συα πρεσερϖαο, νο ιµπορτανδο
σε α χριατυρα  ηυµανα ου ουτρα εσπχιε ανιµαλ. Σερια αρβιτρ〈ριο ε
παϖοροσαµεντε πρεχονχειτυοσο φοραρµοσ α ιντερπρεταο εξχλυσιϖιστα
δεστα γαραντια αοσ σερεσ ηυµανοσ χοµο σε απενασ α ελεσ φοσσε φαχτϖελ α
ρεστριο ◊ λιβερδαδε αµβυλατοριαλ. Σενο εσταρ−σε−ια χοντραριανδο τοδα
α νοο δε διρειτοσ φυνδαµενταισ δισποστα να Χαρτα χονστιτυχιοναλ.
185
εµ ϕυζο, ατιϖα ε πασσιϖαµεντε, πελοσ σευσ διρετορεσ ου θυεµ σευσ εστατυτοσ ινδιχαρεµ”
εµ, ΡΑΝΓΕΛ, Παυλο. ∆ιρειτο Προχεσσυαλ Πεναλ. 5. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα.
Ριο δε ϑανειρο: Λυµεν ϑρισ, 2001. π. 622.
75
 Σεγυνδο Λαερτε Λεϖαι: “Αινδα θυε σε ποσσα αργυµενταρ θυε οσ ζοσ δεσεµπενηαµ
ιµπορταντε παπελ να φορµαο εχολ⌠γιχα ε χυλτυραλ δοσ ποϖοσ, απρεσεντανδο ◊σ χριανασ
αλγυνσ δοσ ανιµαισ σιλϖεστρεσ θυε χοµπ⌡εµ α φαυνα δο πλανετα, νο σε ποδε νεγαρ θυε,
να ρεαλιδαδε, ταισ εσταβελεχιµεντοσ σο αυτντιχασ ‘ϖιτρινεσ ϖιϖασ’ “ εµ, ΛΕςΑΙ, Λαερτε
Φερνανδο. ∆ιρειτοσ δοσ Ανιµαισ: ο διρειτο δελεσ ε ο νοσσο διρειτο σοβρε ελεσ. 2. εδ.
ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα. Χαµποσ δο ϑορδο: Μαντιθυειρα, 2004. π. 50.
76
 Μαισ υµα ϖεζ Λαερτε Λεϖαι: “Μυιτασ ϖεζεσ πρεχ〈ριοσ ε δε διµενσ⌡εσ ρεστριτασ, σε
χοµπαραδασ αο ϖερδαδειρο ηαβιτατ δοσ βιχηοσ, οσ ϕαρδινσ ζοολ⌠γιχοσ χονστιτυεµ πρισ⌡εσ
περπτυασ πορθυε ρετιραµ δοσ ανιµαισ ο σευ βεµ µαισ πρεχιοσο, α λιβερδαδε. Ισσο σεµ
φαλαρ νασ οχορρνχιασ δε αγρεσσ⌡εσ ε ατενταδοσ χοµετιδοσ, ταντασ ϖεζεσ, χοντρα οσ βιχηοσ
χατιϖοσ” εµ, ΛΕςΑΙ, Λαερτε Φερνανδο Λεϖαι. ∆ιρειτο δοσ Ανιµαισ. 2. εδ. ρεϖιστα,
αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα. Χαµποσ δο ϑορδο: Μαντιθυειρα, 2004. π. 50.
Νο  αχατ〈ϖελ θυε υµ σερ ϖιϖο δε εσπχιε διστιντα δα ηυµανα
νο ποσσα παδεχερ δε λιµιταο ◊ συα λιβερδαδε δε ιρ, ϖιρ ε φιχαρ, ποισ ελε
ταµβµ πρεσσυπ⌡ε α ιντεγριδαδε δεστα γαραντια παρα ο αλχανχε δε υµ
παταµαρ διγνο δε σοβρεϖιϖνχια. Σε εστασ χριατυρασ νο πυδερεµ µανεϕαρ
ο ρεµδιο ηερ⌠ιχο δο ηαβεασ χορπυσ παρα ρεσγυαρδο δεστε σευ ιντερεσσε
λδιµο, θυε ουτρο ινστρυµεντο σερια απτο παρα ταλ φιναλιδαδε ου τεριαµ
δε περµανεχερ νασ αγρυρασ δο χονφιναµεντο ινϕυστο ε χρυελ?
Πορταντο, υµ ανιµαλ θυε σε ενχοντρε ρεστριτο α υµα ϕαυλα θυε νο
απρεσεντα υµ παταµαρ µνιµο δε εξιγνχιασ θυε µαντενηαµ συα
διγνιδαδε νο ποδε ρεσταρ εσθυεχιδο πελο ∆ιρειτο. Α χηιµπανζ “Συα”
χλαµαϖα αρδοροσαµεντε, αινδα θυε εµ συα αγονια σιλενχιοσα, µασ ϖισϖελ,
ο σευ αµπαρο, θυε ναθυελε χασο σοµεντε ποδερια ϖιρ ατραϖσ δε µεδιδα
υργεντε δε τυτελα δο βεµ ϕυρδιχο λιβερδαδε αµβυλατοριαλ: ηαβεασ χορπυσ.
Οσ ζοολ⌠γιχοσ ποδεµ απαρενταρ υµ εσπαο δεϖιδαµεντε αδεθυαδο
◊ χονσερϖαο ανιµαλ, εντρεταντο, α φαχηαδα θυε οστενταµ νο χονδιζ
νεχεσσαριαµεντε ◊ ρεαλιδαδε εσχαµοτιαδα.
75
 Ο δυρο ε ινσιδιοσο χοντεξτο
θυε α µαιορια απρεσεντα νο σερϖε ◊ µανυτενο δοσ µνιµοσ ρεχλαµεσ
δε τραταµεντο διγνο ◊σ χριατυρασ ϖιϖασ.
76
Α χοµυνιδαδε ηυµανα πρεχισα ινχορποραρ α νοο δε θυε α βυσχα
πελα πρεσερϖαο δο διρειτο ελεµενταρ ◊ λιβερδαδε δοσ ανιµαισ  παρτε
δα λυτα πελα ιγυαλδαδε σεµ ρεστρι⌡εσ α τοδοσ οσ συϕειτοσ ϖιϖοσ.
186
4.2 VIOLÊNCIA OU COAÇÃO
Ο σεγυνδο πρεσσυποστο χονστιτυχιοναλ ◊ ιµπετραο δο ηαβεασ χορπυσ
ρεφερε−σε, εµ ϖερδαδε, α δυασ α⌡εσ ρεπρεσενταδασ να ϖιολνχια (ϖισ αβσολυτα)
ου χοαο (ϖισ χοµπυλσιϖα). Χοµο εξπλιχα Παυλο Ρανγελ, α ϖιολνχια σε
τραδυζ νυµ χονστρανγιµεντο φσιχο, ενθυαντο α χοαο  ρεπρεσενταδα
πορ υµ χονστρανγιµεντο µοραλ.
77
 Α Χαρτα Μαγνα  εξπρεσσα αο πρεσχρεϖερ
α προτεο δο διρειτο ◊ λιβερδαδε δε λοχοµοο τοδα ϖεζ θυε εστε τενηα
σοφριδο ου σιδο αµεααδο δε σοφρερ ϖιολνχια ου χοαο.
Πορταντο, ταισ χονδυτασ ποδεµ οχορρερ δε δυασ µανειρασ αινδα
διστιντασ, σεϕα πελα αµεαα ου δε φορµα εφετιϖα, α πριµειρα σε τρατανδο
δε ηιπ⌠τεσε εµ θυε ο ατο αινδα νο σε χονσυµου, µασ α το σ⌠
ποσσιβιλιδαδε δε οχορρνχια ϕ〈 δεµανδα προτεο ενθυαντο α σεγυνδα
τρατα δε σιτυαο ϕ〈 χονσυµαδα να θυαλ ο ρεµδιο ηερ⌠ιχο ιµπετραδο
σερϖιρ〈 ◊ ρεστιτυιο δο στατυσ θυο αντε. Παρα ταντο, πρεσσυπ⌡ε−σε α
εξιστνχια δε δυασ µοδαλιδαδεσ δε ηαβεασ χορπυσ νο ορδεναµεντο ϕυρδιχο
ρεσπεχτιϖαµεντε: πρεϖεντιϖο ε ρεπρεσσιϖο.
78
 
79
77
 Σεγυνδο Παυλο Ρανγελ: “Α ϖιολνχια  α ϖισ αβσολυτα, θυε σε τραδυζ νυµ
χονστρανγιµεντο φσιχο (πρισο, χ〈ρχερε πριϖαδο ου σεθεστρο). Α χοαο  υµ
χονστρανγιµεντο µοραλ, θυε σε τραδυζ εµ υµ φαζερ ου νο φαζερ αλγυµα χοισα” εµ
ΡΑΝΓΕΛ, Παυλο. ∆ιρειτο Προχεσσυαλ Πεναλ. 5. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα.
Ριο δε ϑανειρο: Λυµεν ϑρισ, 2001. π. 619.
78
 Σεγυνδο ∆ιρλεψ δα Χυνηα: “Ο σεγυνδο πρεσσυποστο χονστιτυχιοναλ  α ςιολνχια (ϖισ
αβσολυτα) ου α Χοαο (ϖισ χοµπυλσιϖα). Α ςιολνχια ου α Χοαο ποδε οχορρερ δε
φορµα ‘εφετιϖα’ (θυανδο η〈 χονσυµαο δο ατο, πορ εξεµπλο, ο ινδιϖδυο  πρεσο) ου δε
φορµα δε ‘αµεαα’ (θυανδο ο ατο αινδα νο σε χονσυµου, πορ εξεµπλο, ο ινδιϖδυο 
αµεααδο δε πρισο). Σεµπρε θυε ο ινδιϖδυο σοφρερ ου σε αχηαρ αµεααδο δε σοφρερ
υµα ϖιολνχια ου χοαο χαβε ο Ηαβεασ Χορπυσ” εµ, ΧΥΝΗΑ ϑΡ., ∆ιρλεψ δα.
Πρεσσυποστοσ χονστιτυχιοναισ παρα ιµπετραο δο Ηαβεασ Χορπυσ. Ιν: Ρεϖιστα δο Χεπεϕ.
ν. 3, ϖ. 1. Σαλϖαδορ: Χεντρο δε Εστυδοσ ε Πεσθυισασ ϑυρδιχασ, 1988. π. 70.
79
 Σεγυνδο Παυλο Ρανγελ: “∆υασ σο ασ εσπχιεσ δε ηαβεασ χορπυσ να ορδεµ ϕυρδιχα: ο
πρεϖεντιϖο ε ο λιβερατ⌠ριο. Ο πρεϖεντιϖο  χονχεδιδο θυανδο η〈 αµεαα δε ϖιολνχια ου
χοαο ◊ λιβερδαδε δε λοχοµοο δο ινδιϖδυο ε, νεστε χασο, χονχεδενδο α ορδεµ, ο
ϕυιζ ου ο τριβυναλ εξπεδε υµ σαλϖο−χονδυτο αο παχιεντε. Ου σεϕα, θυε ελε σεϕα χονδυζιδο
σεµ σερ µολεσταδο. Ο λιβερατ⌠ριο  χονχεδιδο θυανδο α λιβερδαδε δε λοχοµοο ϕ〈 εστ〈
σενδο χοαρχταδα πορ ϖιολνχια ου χοαο ε, νεσσε χασο, χονχεδενδο α ορδεµ, ο ϕυιζ ου
ο τριβυναλ εξπεδιρ〈 αλϖαρ〈 δε σολτυρα εµ φαϖορ δο παχιεντε−ιµπετραντε” εµ, ΡΑΝΓΕΛ,
Παυλο. ∆ιρειτο Προχεσσυαλ Πεναλ. 5. εδ. ρεϖιστα, αµπλιαδα ε ατυαλιζαδα. Ριο δε ϑανειρο: