Baixe o app para aproveitar ainda mais
Prévia do material em texto
êAfAbôôô ôP'lêlAb / A/' �kC" " � ��: A G R A O E C I M E N TOS o Com i ssor i a do do E x pos i ç ão M u n d i a l d e L is boa d e 1 9 9 8 e o Soc i e d a d e P a r que EXPO 98 , S . A . e x p r e s sam os seus a g r a d e c i m e n tos o todos os p a rt i c u l a r e s e i n s t i t u i ç õ e s q u e , d e a l g u m modo, co l a bo r a r am no con c e p ç ão , p rod u ç ão e mon t a g e m do P avi l h ão do Con h e c i m e n to dos M a r e s e no e d i ção d e sta obro. E x p r e s s am e s p e c i a i s a g r a d e c i m e n tos o: A d íl i a A l a r c ão A no M a r i a Lop e s A n n e B ima r A n t ó n io G e r n i no Ca r los D u a rte c l á u d io P i n to Rom e i ro Com a n d a nt e Petsch Com a n d ante S affor l i n g F . Ca rva l ho Rod r i g u e s F e r n a n do B r a g a n ç a G i l F r a n c i s co A lves J a i m e Costa João A lvão Se rro d e M e d e i ros Con s t ânc io Joa q u i m Ca r los Sou s a Joa q u i m F a l c ã o d e Li mo José H e r d a d e M a r i a d e Lur d e s P i r es Mon te i ro M a r i a do Ros á r io Caste lo B ronco Má r io Sa ntos N u no M a rques da S i lva P i l a r Castro S a ntos H e i tor A d m i n i s t r ação dos Portos do Douro e L e i x õ es A r qu ivo H i s tó r i co U l t r a m a r i no A r quivos N a c io n a i s / Torre do Tom bo A ssoc i a ç ão d o s I n dú s t r i a s M a r ít i m o s B i b l iote c a C a s a n a t e n se ( Roma ) B i b l iote c a do Aj u do B i b l iote c a e A r q u ivo H i s t ó r i co do M E P AT B i b l iot e c a N a z io n a l e Cent ra l e ( F lor e n ç a) B i b l iot e c a Noc ion a l d e Lisboa B i b l iotheque Na t ion a l e de F r a n c e C ô m a r a M u n i c i p a l d e Í l h avo Cen t r a l N ava l Museum - St Pe te rs b u r g C i n em a t e c a Port u guesa D e p a rt a m e n to d e O p toe l e c t r ó n i c a do I N ETI D i r e c ç ão do Se rv iço de T r a n sm i ssão do E M E D i r e c ç ão - G e r a l d e F a r ó i s D iv i são d e Com u n i c a ç ão e S i ste m a s d e I n form a ç ão do E M G F A E d i c l u b e E m b a i x a d a d o A l e m a n h a e m Port u g a l E m b a i x a d a d e Portu g a l n o I r l a n d a E m b a i x a d a d o P e r u e m Portu g a l E PS I E q u i p o Cous t e a u F u n d a ç ão d o Coso d e B r a g a n ç a F u n d a ç ão O r i e n t e F u n d a ç ão R e b i koff - N i g g e l e r I m p r e n so Nocion a l - Co s a do Moe d a I n st i t uto H i d rog r á f i co I n st i tuto Português d e Mus e u s I P I M A R A r quivo Noc ion a l d e Fotograf i a I n s t i t u to Portu g u ê s do P a tr i m ó n io A r q u i te ct ó n i co e A r q u eo l ó g i co M a rconi M a r p ro Me rs eysi d e M a r i t ime M us eum M i ssão de M a c a u M u s e u Ca r los M a c h a do M u s e u d a G r a c iosa M u s e u das F lores Mus e u de C i ê n c i a s do U n ivers i d a d e de L i sboa Mus e u de M a r i n h a M u s e u M a rít imo d e Í l h avo M us e u M a r ít imo d e M a c a u M u s e u N ava l d e M a d r i d M u s e u Monográ f i co d e Con ím b r i g a M u s e u N a c ion a l d e A rte A n t i g a N a u t e l O b se rvató r io A stron ó m i co d o U n iver s i d a d e d e Coi m b r a P l a n etá r io C a l a u s te G u l b e n k i a n Sé -Cate d r a l d e Foro S i co m , S i s t ema s de N av e g a ç ão , Ld a . Soc i e d a d e d e G eog raf i a d e L isboa Os pavilhões temáticos de uma grande exposiçõo mundial servem, antes de mais, a tema do exposição em que se inserem. No caso da EXPO '96, o tema é «Os Oceanos, Um Património para o Futuro», em sintonia com o facto de as Na Unidas terem declarado 1 998 como Ano Internacional dos Oceanos. Rbordando este tema nas suas vertentes ecológico, lúdica, científica e artística, os Ihães temáticos são espaços-âncoro de mostra e reflexão, fazendo realçar os bens físicos e culturais oferecidos pelos Oceanos e alertando poro o responsabilidade que todos temos no suo conservação perante as gerações futuras. No EXPO '96 há cinco grandes pavilhões temáticos: o Pavilhão dos Oceanos, o Pavilhõo do Conhecimento dos Mores, o Pavilhão do Futuro, o Pavilhão da Utopia e, naturalmente, o Pavilhõo de Portugal. O Pavilhõo do Conhecimento dos Mores mostra o processo de descoberta, conhecimento e progressiva apro do Oceano por porte do Homem, no qual os Portugueses desempenharam um papel importante, particularmente decisivo na segundo metade do século xv. R aprendizagem do navegaçõo e a definição dos contornos marítimos até ao total conhecimento da suo área; a aventura nos profundezas dos Oceanos, exigindo tecnologias coda vez mais sofisticadas e, por fim, o conhecimento e a exploraçõo dos recursos dos mares são os temas tratados de forma interligado. Nesta última Exposi o Mundial do século XX pedimos aos visitantes que mais um elo de sensibilizaçõo da comunidade internacional poro esse projecto comum que tonto nos entusiasmo e motiva: a defesa dos Oceanos. EXPOSIÇÃO MUNDIRl DE llSBOR DE 1998 E X P O S I Ç Õ E S MODUS FACIENDI A P a r q u e E X P O 9 8 , S . A . , te n d o p o r c o m p r o m i s s o e s t a b e l e c i d o c o m o B u r e a u I n t e r n a t i o n a l d e s E x p o s i t i o n s ( B I E ) a r e a l i z a ç ã o e m L i s b o a , d e 2 2 d e M a i o a 30 d e S e t e m b r o d e 1 9 9 8 , d e u m a E x p o s i ç ã o M u n d i a l s u b o rd i n a d a a o t e m a « O s O c e a n o s , U m P a tr i m ó n i o p a r a o F u t u r o » , d e f i n i u u m a m e t o d o l o g i a p a r a a c o n c e p ç ã o , p r o d u ç ã o e m o nta g e m d o s p av i l h õ e s t e m á t i c o s . C o u b e à Á r e a P r o m a r k / D e p a r t a m e n t o d e C o n t e ú d o s a r e s p o n s a b i l i d a d e d a o r g a n i z a ç ã o d o s s e g u i n t e s p avi l h õ e s e á r e a s t e m á t i c o s d a E x p o s i ç ã o M u n d i a l d e L i s b o a : P a v i l h ã o d o C o n h e c i m e n t o d o s M a r e s , P a v i l h ã o d o F u t u r o , P av i l h ã o d a U t o p i a , P a v i l h ã o d a R e a l i d a d e V i r t u a l e E x i b i ç ã o N á u t i c a . C o m u m a e q u i p a d e c o l a b o r a d o r e s p e r m a n e n t e s e d e c o n s u l t o r e s n a c i o n a i s e i n te r n a c i o n a i s , q u e r p a r a a e l a b o r a ç ã o d o g u i ã o , a p a rt i r d e u m p l a n o d i r e c t o r p r ev i a m e n t e d e f i n i d o , q u e r p a r a o a c o m p a n h a m e n t o d o d e s e nvo lv i m e n t o d o s p r oj e c t o s e x p o s i t ivo s , d a p r o d u ç ã o e d a m o n t a g e m d a s e x p o s i ç õ e s , f o i p o s s ív e l p r o m o v e r u m t r a b a l h o q u e s e c r ê i n ova d o r e c r i a t i vo n o c a m p o d a r e a l i z a ç ã o d e e x p o s i ç õ e s . P a rt i u-s e d e u m t e m a , n o q u a l a n o ç ã o d e p a t r i m ó n i o e s t ev e l i g a d a à i d e i a d e c o n s e rva ç ã o e d e r e s p o n s a b i l i d a d e f a c e à s f u t u r a s g e r a ç õ e s , d e s d o b r a n d o - o n u m p l a n o n a c i o n a l e i n t e r n a c i o n a l , d e m o d o a to r n a r o f u t u r o p o rt u g u ê s s o l i d á r i o c o m o f ut u r o d a s r e l a ç õ e s e nt r e o h o m e m e o s o c e a n o s à e s c a l a m u n d i a l . F o i n e s t e c o n t e x t o q u e s e i n t e g r a r a m e d e s e nvo lve r a m o s p av i l h õ e s e á r e a s te m áti c os d a E X P O '9 8 . D e f i n i u-s e u m a m eto d o l o g i a p a r a o d e s e n v o l v i m e n t o d o s tr a b a l h o s d e i m p l a n t a ç ã o d o s c o nte ú d o s , t e n d o c o m o p r i n c í p i o s o r i e n t ad o r e s , p a r a a l é m d a t e m á t i c a d e c a d a p av i l h ã o , a q u a l i d a d e , o r i g o r , a i n ova ç ã o , a o r i g i n a l i d a d e , a c r i a t i v i d a d e , o p l a n e a m e n to e o o r ç a m e n t o p r e e st a b e l e c i d o . E s t a m e t o d o l o g i a p a r a a r e a l i z a ç ã o d a s e x p o s i ç õ e s o b e d e c e u à d e f i n i ç ã o d a s s e g u i n t e s e t a p a s , q u e fo r a m d i r e c t a m e n t e a c o m p a n h a d a s p e l a e q u i p a p e r m a n e nte d o D e p a r t a m e n t o d e C o n t e ú d o s e p e l o s c o n s u l t o r e s p a r a a s d i f e r e nt e s e s p e c i a l i d a d e s : p l a n o d i r e c t o r d e c o n t e ú d o s , p r é - g u i ã o , s e l e c ç ã o d e e q u i p a s p r oj e c t i s t a s , e s t u d o p r év i o , g u i ã o e x p o s i t i v o , a n t e p r oj e c t o e x p o s i t i vo , p r oj e c t o b á s i c o , p r oj e c t o d e p r o d u ç ã o , s e l e c ç ã o d e e q u i p a s d e p r o d u ç ã o e d e m o n t a g e m d e c o nte ú d o s , p r o d u ç ã o d e c o n te ú d o s , m o nta g e m e o p e r a ç ã o . N e s t e c o n te x t o , f o r a m s e l e c c i o n a d o s o s p r oj e c t i sta s , d e e n t r e e q u i p a s n a c i o n a i s , p a r a a e l a b o r a ç ã o d o s p r oj e ct o s e x p o s it ivo s , e e s c o l h i d a s a s e m p r e s a s p a r a a p r o d u ç ã o d e c o n t e ú d o s e montagem dos exposições, o partir de uma vasta consulta, tanto (] nível nacional cam o internacional. Ao mesmo tempo, foi feito um estudo no mercado sobre a tipologia dos materiais e equipamentos, e sobre os seus custos, de modo a ter elementos seguros poro negociações com as empresas produtoras e instaladoras de conteúdos, e, por outro lado, para se fazer o contraste orçamental durante a elaboração de todas as fases do projecto expositivo, permitindo análises, correcções e ajustamentos. Durante todas os foses, quer de eeto quer de produção, houve acompanhamento, supervisão e controlo técnico expositivo e avaliação técnica de todos os sistemas expositivos. Estamos perante um novo conceito de exposição centrada sabre um temo lúdico que é simultaneamente de humanidade. mordial importância social, cultural, económica e política para a A pluralidade de ex�eriências expositivas que uma Ex�osi o Mundial exige criou, estamos certos, uma nova cultura no cam�o da concepção, �rodução e montagem de exposições, deixando, assim, um grande contributo ao m odus de grandes realizações mund ais. ROLRNDO BORGES MARTINS Director de Área ANTÓNIO NRSAIS Director dG Departamento de Conteúdo$ F A Z E R U M A E X P O S I Ç Ã O N U M A E X P O S I Ç Ã O A s E x p o siçõ e s I n t e r n a c i o n a i s s ã o , e s s e n c i a l m e n t e , a r e u n l a o d e u m c o nj u n t o d e e x p o slço e s q u e d e c o r r e m n o s d i f e r e n t e s p a v i l h õ e s q u e a s c o n s t i t u e m . A p a r e n t e m e n t e , e s t a s e x p o s içõ e s p o d e r ã o p a r e c e r s e m e l h a n t e s à s q u e s e p o d e m v e r e m q u a l q u e r m u s e u o u e v e n t o c u lt u r a l , m a s , p e l a s i m p l e s r a z ã o d e p e r t e n c e r e m a u m a E x p o s içã o I n t e r n a c i o n a l , s ã o b e m d i s t i n t a s . I s t o d ev e - s e a o f a c t o d e q u e , p a r a q u e a s u a f u n ç ã o s e c u m p r a d ev i d a m e n t e , t ê m d e s e r c a p a z e s d e c o b r i r u m a s é r i e d e r e q u i s i t o s t ã o p r e c i s o s , q u e a c a b a m p o r c o n d i c i o n a r o p r oj e c t o , t o r n a n d o - a s d i f e r e n t e s . O p r i m e i r o c o n d i c i o n a m e n t o é o p r ó p r i o t e m o d o E x p o s i ç ã o e m q u e s e i n s c r eve m . A E x p o s iç ã o M u n d i a l d e L i s b o a d e 1 9 9 8 - i n i c i a t i va d e s e n c a d e a d a c o m a i n t e nçã o d e c e l e b r a r o V C e n t e n á r i o d o c h e g a d o d e Va s c o d a G o m o ii Í n d i a , c o m a n d a n d o u m a f r o t a p o rtu g u e s a - , p o ss u i u m o bj e ct ivo m a i s a m b i c i o s o q u e o d o m e r a c o m e m o r aç ã o h i stó r i c o . A E X P O ' 9 8 p r ete n d e f e stej a r o O c e a n o , e s s e ú n i c o e i m e n s o m a r q u e c o b r e u m a g r a n d e p o r t e d o s u p e r f íc i e d o n o s s o p l a n e t a . N e n h u m a o u t r o h o m e n a g e m o Va s c o d o G o m a , e 00 c o nj u n t o d e d e s c o b r i d o r e s p o r t u g u e s e s q u e e l e s i m b o l iz o , p o d e r i o s e r m e l h o r . M o s o O c e a n o , e s s a b e l o m o s s o d e á g u o q u e c a r a c t e r i z o e d i f e r e n c i a o n o s s o p l a n e t a c o m o o p l a n e t a a z u l , e s s a i m e n s a m a s s a d e á g u o q u e c o n v e r t e a T e r r a n o p l a n e t a v i vo , é u m s i s t e m a f r á g i l . S o b o t e m o « O s O c e a n o s , U m P a t r i m ó n i o p a r o o F u t u r o » , L i s b o a s e r á o e p i c e n t r o o p a r t i r d o q u a l i r r a d i a r á u m a m e n s a g e m q u e d ev e r ó d i f u n d i r - s e à e s c o l a u n i v e r s a l , c o m o u m b a q u e q u e n o s f a r ó r e f l e c t i r o t o d o s e q u e l o n ç a r ó o s b a s e s p o r o u m a m u d a nç a d e a t i t u d e i n d i v i d u a l e c o l e c t i v a . E s s a m e n s a g em c o n s t i t u i o t e m o c e n t r a l d a E X P O ' 9 8: o O c e a n o , e s s e i m e n s o e m a r av i l h o s o m a r a z u l v i t a l , é u m P a t r i m ó n i o d e t o d o s - e n t e n d e n d o p o r p a t r i m ó n i o o s e u v a l o r i n t r í n s e c o n a t u r a l , b i o l ó g i c o e g e o l ó g i c o , e t a m b é m a r e l aç ã o q u e , a o l o n g o d o h i s t ó r i a , o H o m e m e s t a b e l e c e u c o m e l e - , e q u e t o d o s t e m o s a r e s p o n s a b i l i d a d e d e c o n s e rv o r p a r a o F u t u r o . T o d o s a q u e l e s q u e p a r t i c i p a m n a E X P O ' 9 8 c o n t r i b u e m p a r a o c e l e b r açã o e d e s e nv o l v i m e n t o d o s e u t e m o . C o n tu d o , a o r g a n i z aç ã o a ss u m i u o r e s p o n s a b i l i d a d e d e d e s e nv o l v e r o d i s c u r s o g l o b a l d e m o d o i n t e g r a l e e x t e n s ivo , a t r a v é s d e u m a s é r i e d e a ctiv i d a d e s te m áti c o s e d e i n s t a l aç õ e s e x p o s it i v o s d e s e n v o lv i d o s e m vór i o s p av i l h õ e s i n d e p e n d e n t e s d i str i b u í d o s p e l o r e c i n t o , f o r m a n d o u m c o nju n t o d i s c u r s i v o e n t r a nça d o e c o e r e n t e : o P a v i l h ã o d o s O c e a n o s , o P a v i l h ã o d o C o n h e c i m e n t o d o s M a r e s , o P a v i l hõo d o U t o p i a e o P a v i l h õ a d o F u t u r o . C a d a u m d e l e s d e s e nv o l v e u m a p o r t e d o t e m a g e r a l d o E X P O ' 9 8 . UM PÚBLICO UNIVERSRL Além de contribuírem paro o desenvolvimento do tema, as pavilhões temáticos têm outro missão essencial: a de garantirem uma oferto expositivo básica no EXPO '98 que a suficientemente atractiva e satisfatória para o visitante. Atrair e satisfazer o público é, por conseguinte, a outro prioridade de cada um dos pavilhões temáticos. O público de uma Exposição Internacional caracterizo-se por ser muito numeroso e muito diverso. Procede dos mais variados âmbitos geográficos e linguísticos, e de níveis socioculturois muito diferentes. No entanto, é um público que tem algo em comum: a certeza de que vai encontrarcoisas surpreendentes, novos e admiráveis. Rs pessoas võo a umo Exposi o Internacional em busco de uma experiência único e inesquecível. Cada um dos pavilhões, e todos os elementos que os integrom, deverõo dor resposta a essa procura. O visitante de uma Exposição é movido pelo afã do descoberto, do procura da novidade. Inovação, surpresa e singularidade, são ingredientes essenciais paro que a oferta que encontrar não defraude essa expectativa. Esta atitude dos visitantes é um aliciante muito positivo sempre que se abordo um projecto expositivo. Porém, nõo se trata de agradar a um visitante, mos a milhões deles. O visitante individual impõe-nos uma abordagem inovadora e ambiciosa de cado pavilhão. Mas o público da EXPO '98, devido 00 seu número, impõe um conjunto de obrigações funcionais e limites muito determinados. Poro que o acesso o vários pavilhões se possa garantir aos milhões de visitantes que o EXPO '98 espero receber, cada um deles teró de funcionar como uma móquina e absorver milhares de visitantes por dia. A diversidade linguístico, outro aspecto que, pensamos, caracterizará o público da EXPO '98, impôs mais uma decisão comum, neste coso, ao conjunto dos pavilhões temóticos: a renúncia Ô palavra falada como sistema de comunicação. Experiências anteriores desaconselhavam o uso de sistemas de tradução em ocontecimentos dirigidos o grandes mossas de visitantes. Renunciou-se, portanto, ô voz como elemento narrativo. Quanto à palavra escrito, o seu uso também seró muito restringido, devido 00 imperativo de se terem de usar sempre em simultâneo os três idiomas oficiais do EXPO '98. A A P O S T A N A I N O V A Ç Ã O P o r t u d o o q u e s e d i s s e a t é a g o r a , é ev i d e n t e q u e o d e s e nv o l v i m e n t o d o s p r oj e c t o s e x p o s i t i v o s n ã o e r a u m a t a r e fa s i m p l e s , p o i s p a r t ía m o s d e o bj e c t i v o s a m b i c i o s o s - d e s e nv o l v e r u m t e m a c o m p l e x o e m u i t o d e n s o - , m o s c o m o s f o r t e s o b r i g açõ e s i m p o s t a s p e l o t i p o d e p ú b l i c o e s p e r a d o. P e r a n t e e s t a p e r s p e ct iva , a a p o s t a foi , d e s d e o i n íc i o , m u i t o c l a r o : p o r u m I o d o , n ã o r e n u n c i a r à p a r t i d a a u m d e l i n e a m e n t o a m b i c i o s o , n ã o « n i ve l a r p o r b a i x o » , t e n t a r o m á x i m o d e s e n v o lv i m e n t o d e c a d a u m d o s t e m o s , e m b o r o d e n t r o d o s l i m i t e s a c o n s e l h áve i s p a r a u m m e i o c o m o o e x p o s it iv o . R e s u m i n d o , a s s u m i u - s e o d e s a f i o d e a t r a i r o g r a n d e p ú bl i c o s e m s e c a i r n a b a n a l i z aç ã o . P o r o u t r o l a d o , p r o c u r a r a i n ovaçã o . E r a p r e f e r ív e l o r i s c o d a e x p e r i ê n c i a à r e p e t i ç ã o. N ã o b a s t a v a t r a n s p o r p a r a a E X P O ' 9 8 f ó r m u l a s m a i s o u m e n o s s e g u r a s , c o m p r o va d a s e m p av i l h õ e s d e e x p o s i ç õ e s p r e c e d e n t es . A EXP O ' 9 8 o pto u p o r d e s e n vo l v e r u m a l i n g u a g e m e x p o s i t i vo p r ó p r i a p a r a c a d a p avi l h ã o t e m á ti c o , g a r a n t i n d o q u e n ã o s e d e f r a u d a s s e m a s e x p e c t a t i v a s d e s u r p r e s a d o s v i s i t a n t e s . Q u a l i d a d e , c r i at iv i d a d e , i n o v ação e o r i g i n a l i d a d e c o nv e r t e r a m - s e a s s i m e m p r i o r i d a d e s , n o m o m e n t o e m q u e s e d e f i n i u o t i p o l o g i a e x p o s i t i vo d e c a d a p av i l h ã o . RLQU I M I R EN TRE EX PER I Ê N C I R E F RES CU RR De s d e 1 9 5 8 , a n o e m q u e s e c e l e b r o u a E x p o s içã o d e B r u x e l a s - c o n h e c i d a p ela E x p o s i ç ã o d o R t o m i u m - , até 1 9 9 2 , a n o e m q u e s e r e a l i z o u a E x p o s içã o U n iv e r s a l d e S ev i l h a , q u e a E u r o p a n ã o t i n h a s i d o p a l c o d e n e n h u m a E x p o s ição I n t e r n a c i o n a l . D u r a n t e e s s e s t r i n t a e c i n c o a n o s , r e a l i z a r a m - s e n u m e r o s o s e x p o s içõ e s d e d i fe r e n t e s c a t e g o r i a s e m a g n i t u d e s n o s E s t a d o s U n i d o s , C a n a d á , J a p ã o e A u s tr á l i a . D a í q u e a e x p e r i ê n c i a , o savo i r - fa i re e a c a p a c i d a d e p r o f i s s i o n a l n a m a t é r i a s e e n c o n t r a s s e m d o o u t r o l a d o d o O c e a n o. N o s p av i l h õ e s d a E x p o ' 9 2 p u s e r a m - s e à p r ovo t o d o a e s p é c i e d e t i p o l o g i a s e s i s t e m a s e x p o s i t i vos . A l g u n s l i m i t a r a m - s e a r e p e t i r o s m o d el o s j á e x p e r i m e nt a d o s n o u t r a s e x p o s içõ e s . O u t r o s , ave n t u r a r a m - s e a e x p l o r a r , c o m m a i o r o u m e n o r t i m i d e z , n ov o s t e r r i t ó r i o s . S e v i l h a f o i o c a m p o d e e n s a i o d e u m a E x p o s iç ã o e u r o p e i a c o n t e m p o r â n e a . Os responsáveis pela EXPO '96 intuíram que essa experlencia podia ser útil, mos que se deveria pôr ao serviço de novas fórmulas. Sabiam também que Portugal tinha de fazer a sua própria Exposi o e que o pod a fazer. Portugal tinha de contribuir para a EXPO '98 com a sua própria criatividade e com as suas capacidades, e a EXPO '96 devia servir para legar experiência e conhecimentos ao país. Conhecíamos muito bem todo o processo e as ferramentas de trabalho: os requisitos que um pavilhão de uma exposição deve cumprir, (J sua base funcional e os seus princípios operativos; os recursos tecnológicos e criativos d oníveis; o tipo de profissionais necessórios para os executar; as equipas d oníveis em ambos os lados do IHlônticoj a metodologia de trabalho necessária para o levar o cabo e os prazos razoáveis poro chegar ao seu bom termo o tempo. Estóvamos também bastante conscientes das potencialidades e dos limites que os recursos orçamentais consignados a cada projecto permitiam. Com esta bagagem, e com uma grande ânsia de investigo o e inovação, pusemos mãos ii obra. O primeiro posso consistiu em elaborar o plano Director de Conteúdos, documento programático que definiria os pavilhões a erguer e as suas características. O Plano Director marcaria as linhas mestras do conjunto da oferto temático, além de muitos outros aspectos da EXPO '96. O processo de elaboraçõo deste documento foi apaixonante. Intensas semanas de leitura, pesquisa de documen o e gestação dos primeiros conceitos criativos. António Mega Ferreira, promotor da iniciativa do EXPO '96, representou um papel fundamental nesta fase do processo, alimentando o nosso trabalha cam o sua vasto cultura e matizando os propostas com lucidez, numa série de fecundas reuniões de trabalho que decorreram durante a Primavero de 1994. No Verão desse mesmo ano concluímos esta primeiro etapa, que teve como fruto um documento no qual se definiam as linhas mestras dos pavilhões, a sua função, conteúdos e estrutura conceptual, as tipologias expositivas de cada um dos seus sectores, os fluxos e circuitos. Definia também com precisão os programas dos edifícios que era preciso construir paro albergar cada exposi o e a metodologia de trabalho o seguir ao longo de todo o processo, até à sua inauguração. A aprovação do Plano Director de Conteúdos por parte do Conselho de Administraçõo da EXPO '96 estabeleceu o ponto de partida poro começar a trabalhar em cada um dos projectos. Os responsáveis pela edificação puderam, assim, iniciar o processo de selecçõo dos arquitectos que projectariam codo um dos edifícios. Quanto o nós,começómos o procurar as estruturas profissionois copozes de liderar os diversos projectos ex positivos. Interessavam-nos equipas portuguesas, gente com criatividade e talento, com potencial inovador. Estóvamos conscientes de que nunca teriam feito ectos similares, mos .. , quem não arrisco não petisco. Os responsóveis pelo EXPO '96 aceitaram com muito gosto o risco Primeiro, incorporaram-se os equipas de arquitectos que liderariam o projecto, Assumiram com entusiasmo embrenhar se num processo incerto, de cujo complexidade só ficaram plenamente conscientes quando já tinham percorrido uma boa porte do cominho. Desde muito cedo trabalharam com um vasto grupo de profissionais de vários áreas: engenheiros, especialistas em sistemas de som, audiovisuais e instalações especiais, maquetistas, desenhadores gráficos, compositores. A EXPO ' 9 8 dotou-se de uma equipo de peritos nos temas que os pavilhões abordariam, Durante os mais de dois anos que durou a elaboração dos projectos, mantivemos incontóveis reuniões, discussões e troca de pontos de visto, contómos com o tempo e o sossego necessários poro reflectir sobre os pormenores aparentemente mais insignificantes e, desses dois anos, resultaram projectos extremamente pormenorizados em que nodo era casual. Numa segunda etapa, foram-se incorporando novas equipas que assumiram a materia za o do projecto: teiros, serralheiros, equipas de montagem, técn cos de iluminaçõo. produtores do sector audiovisual, músicos, tipógrafos, maquetistos, escultores, Também neste caso se preferiu trabalhor com equipas portuguesas, embora se tenham igualmente incorporado equipas internacionais especializados, sempre que pareceu oportuno. Ao longo destes anos, os ideias foram ganhando formo, primeiro no papel, mais tarde materializando se em diversos suportes e, finalmente, situando se dentro do pavilhão, nos espaços paro os quais foram criados. Agora é a sua vez. Esperamos que este complexo processo, que já começa o fazer parte do passado, tenho servido o seu objectivo principal: surpreendê-lo, interessá lo e contribuir pora que a suo visita à EXPO '9 8 (l uma experiência inesquecível. CRRMEN SUEMO Consultoro do EXPQ 9a, S. A. , / A N A V E P A R A L I T I C A J OAO L uís CARRI L HO DA GRAÇA A r e s p o n s abi l i d ade do a r t i s t a c o n s i s t e e m a p e r fe i ç o a r a s u a obro a t é q u e e l o p e r c o o i n t e r e s s e e s e m a n t e n h o a t r a e n t e . A alm a , e l a p r ó p r i a , é d e t a l m o d o s i m p l e s q u e n ã o p o d e t e r s o b r e a s c o i s a s m a i s d o q u e u m a i d e i o d e c a d a vez . Uma p e s s o a n ã o p o d e te r s e não uma a t e n çã o . JOHN eRGE, Silence E x p o s i ç ã o U n iv e r s a l d e S ev i l h a d e 1 9 9 2 é n a t u r a l m e n t e a r e f e r ê n c i a m a i s d i r e c t a e d i s p o n ív e l p a r a a l i m e n t a r f r a g m e n t a r i a m e n t e e c o m a s i n d i s p e n s áve i s t r a d u ç õ e s p a r a L i s b o a o q u e f o i s e n d o o n o s s o i m a g i n a ç ã o s o b r e o E X P O ' 9 8 : a s i d e i a s d e f e s t a , d e c o l i s ã o d e i m a g e n s , d e s o b r e p o s i ç ã o , d e s a t u r a ç ã o e d e e n t r e c h o q u e . Le m b ro-m e d e t e r i d o 00 P a v i l h ã o d o J a p ã o , t o d o e m m a d e i r o ; d e p o i s d e s u b i r p o r u m a e s c a d a r o l a n t e , a t i n g i a-se u m a p l a t a f o r m a e l ev a d o q u e r e e n v i ava o n o s s o o l h a r p a r o f o r o d o r e c i n t o , d e f i n i n d o - s e c o m e s t e m ov i m e n t o o p r e â m b u l o c o m q u e s e i n i c i ava o v i s i t o . O P av i l h ã o d o Co n h e c i m e n t o d o s M a r e s é u n i t a r i a m e n t e c o n s t r u íd o e m b e t ã o b r a n c o e a s u o f o r m o n ã o p o d e r i a a p a r e c e r d e f o r m o m a i s s i m p l e s o u e l e m e nta r . Q u a n d o n o s a p r o x i m a m o s d o p av i l h ã o q u e r e m o s u m a i m a g e m c l a r a , i n s t a n t â n e a e m e d i á t i c a . Q u e r e m o s c o n s t r u i r c o m a s u a p r e s e n ç a a p a u s a , o s i l ê n c i o , o i n t e rv a l o c o m q u e i n i c i a m o s a v i s i t a . O p e r c u r s o p e l o s d i v e r s o s s e c t o r e s e x p o s i t i v o s é u m a v i a g e m e o e d i f íc i o é a n av e p a r a l ít i c a q u e n o s t r a n s p o r t o . A T o r r e d e B e l é m s e m p r e m e f a s c i n o u c o m o e x i s t ê n c i a h í b r i d a , m e t a m o r f o s e d e p a l á c i o e m n av i o , u m a p e q u e n a e s t r o f e q u e p o u c o p o d e v i g i a r , p o u c o p o d e d e f e n d e r , p o u c o p o d e n av e g a r . A g o r a , q u e m o d i z e m , t e n h o d e a c e i t a r q u e , e m p a r te , q u e r i a t e r f e i t o o u t r o T o r r e d e B e l é m . I n f e l i z m e nte , n e ste s íti o s ó te m o s a t e r r a , o s á r vo r e s e o a r e m q u e s e e l eva o e d i f íc i o . T e m o s m u i t o p o u c a á g u a , u n s r e f l e x o s 00 l o n g e , n a d o c a . A p r a ç a d e a c e ss o p r o c u r a e s t e s r e f l e x o s d a á g u a , a b r e- s e s o b a m o s s o s u s p e n s o d o e d i f íc i o e r e e n c o n t r a o c é u . P r i m e i r o l e m o s o c o n t r a p o s i ç ã o vo l u m é t r i c o v e r t i c a l e h o r i z o n t a l , m e g a l ít i c o , e m b e t ã o . D e p o i s s e n t i m o s q u e a m a s s a h o r i z o n t a l e s t á e m s u s p e n s ã o m á g i c a . N e s s a m o s s o e s c ov a m o s u m a p r a ç a d e p e d r o . E s t a m o s e n t ã o j á n a p r a ç a e t e m o s o b a r u l h o d o á g u a e o t r a n s g r e s s ã o v e r t i c a l d e n o s e n c o n t r a r m o s n u m vo l u m e s e m t e c t o . E s te e s p a ç o i n t r o d u z d o i s n o vos m a t e r i a i s : a p e d r a e o h e r a . A á g u o , a p e d r a e o h e r a . A p e d r a é o c a l c á r i o b r a n c o q u e c o n s t r ó i a c i d a d e a n t i g a d e L i s b o a . O l i o z é u m a p e d r a e x c e l e n t e q u e , n o m e i o d e u m d e n s o e n ov e l a d o b a r r o c o , n o s f a z v e r o s m a i s v a r i a d o s f ó s s e i s m a r i n h o s . A p e d r a d á - n o s o f i a d a h i s t ó r i a e o p o n t o d e p a r t i d a . N e s t a d e n s i d a d e e s c u l p e - s e u m a r a m p a a s c e n s i o n a l . É u m a m o l a h e l i c o i d a l q u e a p r i s i o n o u m d e s e n h o d e m ov i m e n t o . M ov i m e n t o i n i c i a l , e s p i r a l d a p e d r o n u m a f u n d a , l â m i n a s e m r o t a ç ã o , o b ú z i o , o c a r a c o l , o d i s p a r a r d a m a n a d a . O s vo l u m e s d o e d i f í c i o .'.'1.V[ Figuro 2 - v i s t o a p a r t i r do r o t u n d o sul do A l a m e d a dos O c e a n o s Figuro 3 - FI p raço ( v i s t o de cimo) Figura 1 - M a q u e t a (alçodo n o r t e ) r e s p i r a m i m o b i l i d a d e e s c o va d o , o r a m p a q u e r d i z e r m ov i m e n t o e t e n s ã o . C o m e ç o u o c a m i n h o , i n i c i a m o s a s u b i d o . S e o l h a r m o s p o r o t r á s ve m o s o á g u o n a d o c a . E n t r a m o s n o e d i f íc i o . Q u e r e m o s u m e d i f í c i o e s q u e l é t i c o e n u p o r f o r a e p o r d e n t r o . S ó n o sa [a d e e n t r a d o - u m p a r a l e l e p íp e d o a l o n g a d o c o m u m a f a i x o d e p o r t o s d e a c e s s o e n v i d r a ç a d a s vi r a d a s os u l e u m a [ i n h a d e j a n e l a s j u n to d o t e c t o v i r a d o s o n o r t e - e n o n a ve e x i s t e l u z n a t u r a l . T o d a s o s o u t r a s j a n e l a s s ã o f e c h a d o s d u r a n t e o E x p o s i ç ã o . O e d i f íc i o s e r á m a i s t a r d e o M u s e u d o s M o r e s e é a g o r a u m p av i l h ã o e x p o s i t ivo . O s d i f e r e n t e s e s p a ç o s f o r a m p e n s a d o s d e s d e o i n íc i o c o m o p a l c o s v a z i o s - s o b r e t u d o o s q u e n ã o t e r ã o r e c u r s o à l u z n a t u r a l - c o m p a r t i c u l a r e s d i s p o s i t i v o s « c é n i c o s » . I n i c i a[m e n t e p a r e c i a q u e o i d e a l s e r i a f o r n e c e r , e m s e n t i d o f i g u r a d o , f o l h a s b r o n c a s , s o b r e o s q u a i s o s e x p o s i ç õ e s s e d e s e n h a r i a m . N o e n t a n t o , o s e x p o s i ç õ e s s ã o h oj e c o n s t r u í d o s c o m l u z a r t i f i c i a l q u e p r oje c t o e i [u m i n a o bj e c t o s . O e s p a ç o e x p o s i t i v o o r g a n i z o - s e c o m o u m e s p a ç o d e t e a t r o e p a [c o . N e s t e c o s o , c o n c e n t r á m o s t o d o s o s s i s t e m a s d e a p o i o d e b a i x o d o t a b l a d o : u m p av i m e n t o f a l s o e m m a d e i r a , m o d ul a d o , fa c i l m e n t e a c e s s ív e l e q u e a l i m e n t a e d i s t r i b u i t u d o o q u e f o r n e c e s s á r i o . O a r c l i m a t i z a d o é l a n ç a d o a p a r t i r d a í c o m ó p t i m o r e n d i m e n t o , u m a v e z q u e o a l t u r a d a s s a[a s é s e m p r e g r a n d e , m a s o s u t e n t e s e s t ã o s e m p r e p e r t o d o c h ã o . A s i n s t a l a ç õ e s e l é c t r i c a s e d e s e g u r a n ç a , s i s t e m a s e l e c t r ó n i c o s , s o m , e t c . , s ã o s e m p r e m a i s f a c i l m e n t e l i g a d o s o p a r t i r d o p av i m e n t o , j á q u e t o d o s o s o bj e c t o s e d i s p o s i t i v o s e x p o s i t i v o s d e a l g u m a m a n e i r o p o u s a m e t o c a m n e l e . E s t e p a v i m e n t o f a l s o é al i m e n t a d o a p a r t i r d e c e n t r a i s t é c n i c o s t é r r e o s e s u b t e r r ô n e a s ; A N A V E P A R A LÍT I C A a s u o e x i s t ê n c i a p e r m i t e m a n t e r i m a c u[a d a s a s p a r e d e s e o s t e c t o s , c o m p l e t a m e n t e l i v r e s d e g a dg e ts elé c t r i c o s , e l e c t r ó n i c o s o u d i f u s o r e s . A n ave é o e s p a ç o c e n t r a l . A l u z é z e n i t a l , c o m [a n t e r n i n s o r i e n t a d o s a n a s c e n t e . É n e s t a s a l a q u e , t a [ve z d e u m a m a n e i r o m a i s ev i d e n t e , s e s e n t e q u e o e s c a[a d o e d i f í c i o é d i f íc i l d e r e f e r i r . O s i m p l e s f a c t o d e t o c a r e m e d i r o e d i f í c i o p a r e c e n ã o n o s g a r a n t i r n a d a e m r e l a ç ã o a o j o g o c o n s c i e n t e d a a p a r e n t e d e s c o n e x ã o d o s m e d i dos . A e q u i p a d o D e p a r t a m e n t o d e C o n t e ú d o s r e a l i z o u u m m agn íf i c o t r a b a l h o d e e n c e n a ç ã o : h á a g o r a n o i n t e r i o r n a v i o s e m o r e s d e t o d o s o s e s c a l a s , c o r e s e r u íd o s . « E [o n o v e v a . » Figura 5 - vista a p a r t i r d a A l a m e d a d o s O c e a n os Figura 6 - A c e sso à p r a ç a p e l o l o d o norte Figura 4 - Maqueta ( a l ç a d o n a s c e n t e ) 2 9 rrd:����1J�T:tiri1rn�r7�i�««m««<<<<<<<<----1ijlr;''':'''':'':''':':":":1;:III":"�_::: � ...... m"'U._ml; 111M ;14m ... " ............ """""''"'\ E"=� I .f o PROJECTO EXPOSITIVO ARX PORTUGAL ARQUITECTOS - JOSÉ MATEUS E NUNO MATEUS p r o cesso d e trab a l h o pa rt iu d e um p r é - g u i ã o e x po s itivo . . . d e u m e d if íc io e m p r ojecto . . . c om u m fl u x o m á x i m o d e 2100 vi s i tantes p o r h o r a . . . . d e s en r o l o u-se 00 l o n g o d e a p r o x ima d amente 24 meses , a c a ba n d o por estab i l i z a r n u m a sol ução q u e a rt i c u l a o n z e d iferentes e spaços q u e c o nstr o em o c i r c u i t o e x p os it ivo . . . . . . d e u m a na r rat ivo c o m posto p o r n ove c a p ít u l o s : CORREDOR -SULCAR O S O CEAHOS- M AGALHAES- I HVESTlGAR - CHALLEIIGER - ME RGULHAR - EXPLORAR - NAVE - AVANÇAR • . . . u m a v i a gem d e de scobe rt o , d i r i g i d a a o s sent i d os , à a p rop r i ação e à i mag i n ação . COR R E D O R D a q u i s e este nde o l o n g o c o r r e do r q u e n o s l eva à p r ime i ra s o l a d e e x pos ição . . . . s ob re o tem o d a re lação c om a á g u o , m ostr a n d o q ue a n e cess i d a d e d e u lt ra passa r o b a rr e i r a d a á g u a nõo é u m p r o b l ema e x c l u s iva d o h omem . C omo i n íc i o d e vi a g e m , q u e ri a - se t e n s o , p u l sa nte . . . A p e l e c é n i co , q u e s e de sen r o l a n o tecto e p a r e de do l a d o e s q u e r d o , fl u t u o a 40 cm d o p avi mento , e n q u a nto o p a re de d o a r q u i tectura d o p av i l hão se empe n a n o sent ido o p osto . . . . . . e sta m o s d entro d a á g u a , d entro d e nós p r óp r i o s . lO Figuro 9 - Corte longitudinal Figuro 10- COARE DOR (estudo) Figuro 11 - CORAEDOA (maqueta final) Figuro 7 - Planta do piso O Figura 8 - Planta do piso 1 3 2 12 .--------------�= 13 Figura 12 - SUlCRR os OC[ANOS (maqueta final) figuro 1 J' - SULCAIl os OUANOS (corte longitudinal/modelo dinâmico «manobro») Figuro 14 - MRGAlHÃfS (corte) S U L C A R O S OCE A N O S . . . c o n t a r a evo l u ç ã o d a r e l a ç ã o d o h o m e m c o m a á g u a e o s p r o g r e s s o s q u e f o r a m s e n d o f e i t o s n o s s i s te m a s d e n ave g a ç ã o . o e s p a ç o , c o m o u m r a st o , é (m e t a f o r i c a m e n t e ) « s u l c a d o » p e l o b a r c o b r i l h a n t e q u e d e s a p a r e c e n o f i n a l . . . . . . u m a m b i e n t e d e c a r á c t e r i n s t áve l , d e flu t u a b i l i d a d e , p r e c a r i e d a d e d e e q u i l íb r i o , e s t r u t u r a d o a p a r t i r d e t r ê s g r a n d e s vo l u m e s d i n â m i c o s . O s « t e a t r o s » d i n â m i c o s d e s c r e v e m n o s e u a c a b a m e n t o a evo l u ç ã o d o s t e c n o l o g i a s d e c o n st r u ç ã o n avaL . . . . . e n q u a n t o e n c e n a m n o s e u i n t e r i o r u m a s p e c t o f ís i c o d a r e l a ç ã o c o m o m a r ( i m p u l s ã o , p r o p u l s ã o e m a n o b r a ) . . . . . . u m f r a g m e n t o d e u m p r o t ó t i p o d e c a s c o . . . c a r a c t e r ís t i c a s d e t u d o o q u e c o r r e , t a l b a r c o o u p r oj é c t i l s i b i l a n t e , e m p u r r a n d o c o n s i g o o s vi s i t a n t e s . M A G A L H ÃES . . . e n t r o - s e n o e s p a ç o d o n ov e , e x t r a o r d i n á r i a e x p l o s ã o e s p a c i a l e m q u e o s o l h o s s e d i r i g e m p a r a c i m a . A b l o q u e a r a v i s ã a p a r a a g r a n d e s a l a , u m e n o r m e c o r p o a r q u e a d o d e s c o l a - s e d a s p a r e d e s e c h ã o . I n t u i - s e o l a d o d e l á . A v i s t a p o s s íve l , t a n g e n t e , d e c i f r a r e l ev o s d e c o n t o r n o s c o n t i n e n t a i s . A T e r r a é r e d o n d a . . . . . . u m m o m e n to d e c i s ivo n o p r oc e s s o d e c o n h e c i m e n to d o s m a r e s: a p r i m e i r a v i a g e m d e c i r c u m - n av e g a ç ã o d o p l a n e t a . . . . o e s p a ç o a p e r t a - s e s o b r e o v i s i t a n t e , c r i a n d o u m e f e i t o d e e s t r a n g u l a m e n t o , a q u e c o r r e s p o n d e , n o s e u p o n t o c u l m i n a n t e , a l o c a l i z a ç ã o n o m a p a d o e s t r e i t o d e M a g alh ã e s . I N V E S T I G A R . . . a evo l u ç ã o d o c o n h e c i m e n t o d o h o m e m c o m o r e s u l t a d o d a s u a r e l a ç õ o c o m o m a r . A n o ç õ o d e « e s p a ç o c a r t o g r a f a d o » i n s i n u o - s e . . . o P R O J E C T O E X P O S I T I V O Figuro 16 - INVESTIGAR (maqueta final) Figuro IS - INVESTIGRR (estudo) 3 3 3 4 17 Figuro 1 7 - IIlVE�TIGRR (planto geométrico l/elementos no pavimento) Figuro 18 - MERGUlHAR (estudo) Figuro 19 - MU�GULtíAR (maqueta fino I) . . . u m e s p a ç o d i s t e n d i d o , d e u m a e n o r m e c e n o g r a f i a d o s c o n t o r n o s c o n t i n e n t a i s , u m u n ive r so q u e f o z a l u s ã o 00 r e g i s to , a m b i g u a m e n te r e p r e s e n t a ç ã o e l u g a r r e a l . O v i s i t a n t e e m v i a g e m , d o O c i d e n te p a r a o O r i e n t e . . . . e m e r g e m m o n s tr o s m a r i n h o s , f i g u r a s m ít i c a s d o s m e d o s d e m a r i n h e i r o s , f i g u r a s g r o t e s c o s . . . a p a r e c e m i n s c r i t o s r o t a s d e g r a n d e s i nvest i g a d o r e s , c o m o Co o k , G o m o o u Co l o m b o , e s ten d e n d o - s e p o r c a l h a s s u s p e n s a s d o t e c t o , q u e s e j u n t a m e m « g o m o s » d e r o t a s s o b r e p o s to s . . . . . . d e u m a l e i t u r a e m p e r s p e c t ivo , q u e s e r e c o n h e c e n o i n íc i o d o s a l a e j u n to d o c o n t i n e n t e e u ro p e u , p o r o u m c o n fr o n t o t ó c t i l c o m o s c o n t o r n o s n o f i n a l d a s a l a ( o r i e nte ) , e m l o c a l i z a ç ã o i n c e r t a , à d e s c o b e r t o . . . . se u m l o d o é m a i s « g e o g r óf i c o » o u d e s a b o r e s é t n i c o s , o o u t ro é m a i s fe n o m e n o l ó g i c o , d e m o m e ntos . . . . u m g l o b o a l o n g a d o , c o m r e l evo , m ar e c o n t i n e n t e s , p o n t u a d o p o r e d i f íc i o s , r e f e r e n t e s d o i m a g i n ó r i o u n ive r s a l . . . g r a n d e j a n e l a h o r i z o n ta l , e n c e n a n d o o d i a e a n o i t e , s i m u l a - s e a e x p e r i ê n c i a d a vi a g e m . . . . o «Tea t r o d o N a t u r e z a » d e s c r eve f e n ó m e n o s ( c íc l i c os) n a t u r a i s q u e , i n t e r l i g a d o s , c o n st i t u e m u m a p a r te s i g n i f i c at iva d o c a u s a d a s m a r é s . . . . n u m a f a s e i n i c i a l , o b s e rva m o s . De p o i s d e o b s e rva r , o h o m e m d e s e nvo lve m o d e l o s t e ó r i c o s . . . r e g i s t o s g r á f i c o s de e q u a ç õ e s e d i a g r a m a s . . . . . . i l h a s d e v i d r o e m q u e b r i l h a m d e s e n h o s d e n a t u r a l i s t a s q u e l eva r a m o c a b o o s u o i nvest i g a ç ã o b i o l ó g i c a . C H A l l E N G E R . . . c o n q u i s t a e ss e n c i a l d a e x p e d i ç ã o d o Ch al/en g er , n e s te c a s o o g r a n d e i nv e n tá r i o d e d e s c o b e rt a s c o m p i l a d a s p e l o s c i e nt istas a o l o n g o d o s q u a t r o a n o s d e vi a g e m e q u e c o n s t i t u e m u m l eva n t a m e n t o d o f u n d o d o m a r q u e o r i g i n o u o n a s c i m e n to d a o c e a n o g r a f i a c i e n t ífi c a . . . . a s so c i a ç ã o s u c e ss iva d e p e r f i s t o p o g rá f i c o s d o fu n d o d o m a r , c o r ta n d o o p l a n e t a a o l o n g o d o s s e u s m e r i d i a n o s . ----- , . . . . f a z e n d o a p o nte t e m áti c a p a r a o s e ctor s e g u i nte : o m e rg u l h o . M E R G U L H A R . . . c o nta r o evo l u ç ã o d o p r o c e s s o d o m e r g u l h o , a s d i f i c u l d a d e s d e vencer o s l i m ites fís i c o s d o c o r p o . E ste e s p a ç o o n ír i c o d e f i n e - s e c o m o u m m e i o a m b íg u o , i n tr i g a nte , d e l u z s u ave e v a r i áve l , de l i m ites i n c e rto s , p r o p o n d o u m m e r g u l h o n a p r o f u n d i d a d e e 00 l o n g o d o p e r c u rs o . o P R O J E C T O E X P O S I T I V O Figuro 20 - MERGULHAR ( p l a n to d a s aJa) A---- =�= Figuro 21- MERGULHRR (corte o.l'� I 2 • . . . u m a p o l i fo n i a d a n at u r e z a , d e p r o g r e s s ã o e m s e nti d o d e s c e n d e nt e , a t é à r a r e f a c ç ã o a b i s s a l . o c o r p o c e ntr a l , f r a g m e nta d o , c o nté m h i stó r i a s a n i m a d a s d o s p a ss o s m a r c a ntes d a evo l u ç ã o do p r o c e ss o do m e r g u l h o . R i m a g e m víd e o l i b e rta-s e d o s e u s u p o rte e f l u t u o . . . t r a n s v e r s a l / t e a t r o v i r t u a l ) 22 23 Figura 22 - EXPlORAR ( e s t udo) 3 5 Figuro 23 - EXPlORRR (m a q u e t a f i n o l) N o f i n a l , o e s p a ç o e s m a g a d o at i n g e a s u a e s c u r i d ã o m á x i m a . . . s i l h u eta s d e p e i x e s d e a lta s p r o fu n d i d a d e s s ã o s u g e r i d o s p o r p o ntos e l i n h a s . . . E X P L O R R R . . . i m a g e m d e u m p o r t o m a r íti m o , i l u s tr a ç ã o d o te m a , d a q u i s e d e s d o b r a a m or fo l o g i a o r g a n i z a d o r a d o e s p a ç o . C o m p a rti m e nta d o , m u ltite m áti c o . . . 36 Figuro 2 S - exPlORAR (guinda s t e - v i s t a de cimo) Figura 24 - EXPlORAR (pl a n t a da c o b e r t u ra) Figura 26 - EXPlORAR (corte t r a nsversal) Figuro 27 - NAV� (e s t u d o) A pri m e i r a s a l a , d e d i c a d a a o t e m a d a c o m u n i c a ç õ o , m o r s e , r i t m o s , p u l s a ç õ e s . . . a s e g u n d a , d ed i c a d a à p e s c o a r tes a n a l , co n s t r u íd a p o r r e d e s d e a ç o , n u m a g e o m et r i a d e a r t e s d e p e s c o . A o f u n d o , u m a p e q u e n a s a l a , e s p é c i e d e c a l e i d o s c ó p i o . . . i l u s õ o e d r a m a d a p a i sa g e m d o a q u a c u l t u r a . . . . p e s c a d e a l t o - m a r . . . c o ç a à b o l e i a . . . i m a g e n s r e a i s d e f i l m e s d e a r q u i v o . P r e t o e b r o n c o . . . . p a s s a - s e p o r o o o u t ro l a d o d a i m a g e m , u m g ra n d e e s p a ç o a b e r t o , g i g a n te s c o e d i n â m i c o m u n d o p o r t u á r i o d e g r u a s e c o n t e n t o r e s . . . . d e nt ro d e u m c o nt e n t o r , s u s p e n s o p o r c a b o s a p a r t i r d a g r u a q u e d o m i n a a s o l a , d es e nvo lve - s e o t e m a d o b a r c o - fá b r i c a , f r i o e m e c â n i c o . . . . d a q u i t e m - s e u m a v i s ão g l o b a l , d e c i f r a n d o a i m a g e m q u e l h e d e u o r i g e m . N A V E o e spaço é d e te rm i n a n t e , g i g antesco . U m a p l a nta d e 60 m x 16 m c o m 40 m d e p é-d i re i to e i l u m i n a ç ã o z e n i t a l . o P R O J E C T O E X P O S IT I y,Q Figura 28 - NAVE (maqueta finol) Figura 29 - NAVE (planto do piso térreo) Figura 30 - NAVl (corte transversal) 3 7 3 8 Figuro 3 1 - AVRNÇRR ( a l ç a d o l a t e r o l c om co r t e ) Figuro 3 2 - AVANÇAR ( s equ ê n c i a d e cort e s tra n s v e r s a i s ) Figuro 3 3 - AVANÇAR (e s t u d o) Figura 3 4 - AVAIIÇAR ( m a q u e t a f i n o I) T r a ta-se a q u i o c o n f r o n t o d o h o m e m c o m a s u a ( i n s i g n i fi c a n t e ) e s c a l a r e l at iva m e nte 0 0 m a r . . . . é a c o n s t r u ç ã o d o s o n h o , d a s a s p i r a ç õ e s d o h o m e m e d a r e g i sto d o s u o h o m e n a g e m . . . . p l a n o g e o m é t r i c o d e c o n st r u ç ã o n av a l , m a p a c o m p l e x o d e m ú lti p l o s ( s e m i) p r oj e c ç õ e s s i m u l t ô n e a s r e b ati d a s , q u e, s e m p r e i n c o m p l e t o s , e n c e r r a m n o c o nj u n t o t o d a a i n f o r m a ç ã o p o r o o d e s e n h o d a c o m p l e x a g e o me tr i a d o c a s co . O b o r c o va i - se a rr a n c a n d o 00 d e s e n h o , t r i d i m e n s i o n a I i z a n d o . . . . . . u m a i m a g e m d o s é c u l o XVI , d o C a i s d a s N a u s c o n s t i t u i u m o u t r o «ve c t o r c o n c e p tu a l » . O q u a s e - b a r c o , t o d o s o s b a r c o s . D i s p o sto s a o l o n g a d a s a l a , o s e l e m e n to s n ava i s v ã o d e s d o b r a n d o s i s t e m a s d e c o n s t r u ç ã o d i fe r e n t e s , u t i l i z a d o s a o l o n g o d o s t e m p o s : a m a d e i r a , o a ç o e a s f i b r a s c o m p ó s i t a s . . . . d e m o d o fo r r a d o o u e m o s s a d a . . . f a s e s d i fe r e n t e s d o p r o c e s s o c o n s t r u t ivo . O p av i m e n t o é t r a ç a d o c o m o p l a n o g e o m é t r i c a g l o b a l , c o m o S a l a d o R i s c o . . . . . . a s p r oj e c ç õ e s d o s d e s e n h o s n a p a r e d e g a n h a m c o r p o t r i d i m e n s i o n a l m e n te n o s f r a g m e n t o s c o n s t r u í d o s . T u b o s d e a ç o l i g a m o c o r p o ve r t i c a l a o s p o n to s d a s u a p r oj e c ç ã o n o p l a n o d a p a r e d e . O s c a b o s o r g a n i z a m o e s p a ç o , r e g i s t a m - l h e a e s c a l a e vêm a o c h ã o t o r n á - l o c o n v é s . AV A NÇ A R É o e p íl o g o d a e x p o s i ç ã o , q u a I i d a d e d e s i I ê n c i o q u e p r e p a ra a s a íd a . ;�_. { �.:' \ ... , 'r' 'r' "" , .. � , .• � ... . : ",.. � .. .. \ , . . . . .. li . . . e s p a ç o f i l t r a n t e , c o nv i d a n d o à i n t e r i o r i z a ç ã o e à r e fl e x ã o . . . . . . a o u t r a r e e n t r ô n c i a , a q u e n ã o c o rr e s p o n d e u m s u b m a r i n o v i s íve l , d e i x o u m fi n a l d e l i b e r a d a m e n t e a b e rto e p e ss o a l . . . . o d e s e nvo lv i m e n t o g l o b a l a l c a n ç a d o at r avés d o C o n h e c i m e nto dos M a r e s . T e rm i n a a e x p o s i ç ã o . o P A V I L H à O D O C O N H E C I M E N T O D O S M A R E S MÁRIO PEREIRA P R O P Ó S I T O P avi l h ã o d o C o n h e c i m e n t o d o s M a r e s p r o p õ e - s e m o s t r a r q u a l f o i , a o l o n g o d a h i s t ó r i a , o p r o c e s s o d e c o n h e c i m e n t o , d e s c o b e rt a e p r o g r e ss iva a p r o p r i a ç ã o do o c e a n o p o r p a rte do h o m e m . A e x p o s i ç ã o d e s te p avi l h ã o a n a l i s a , s o b v ó r i o s â n g u l o s , c o m o f o i evo l u i n d o a re l a ç ã o d o h o m e m c o m o o c e a n o: c o m o a p r e n d e u a n a ve g á - l o e f o i d e f i n i n d o o s s e u s c o n to r n o s ; c o m o o e x p l o r o u a o lo n g o d o s s é c u l o s , a t é c o n s e g u i r o t o t a l c o n h e c i m e n t o ge o g r á f i c o d a s u a s u p e r f íc i e ; c o m o , d e p o i s , c o m e ç o u a ave n t u r a r - s e n a s s u a s p r o f u n d e z o s , n u m c o m p l e x o p r o c e s s o q u e e x i g i u o d e s e nvo lv i m e nto d e t e c n o l o g i a s a l t a m e n t e s o f i s t i c a d a s ; e , f i n a l m e n t e , c o m o fo i c o n h e c e n d o e ex p l o r a n d o a g r a n d e v a r i e d a d e e r i q u e z a d e r e c u r s o s q u e e l e c o n t é m . E s t e l o n g o p r o c e s s o é d e s e nvo lvid o n o P avi l h ã o d o C o n h e c i m e n to d o s M a r e s , d e i x a n d o c l a r o a o s v i s i t a n t e s q u a l fo i , d e f a c t o , o s e n t i d o d o p r o g r e s s o e d a evo l u ç ã o t e c n o l ó g i c a e c i e n t íf i c a . O c o n h e c i m e n t o d o o c e a n o , p a r t i n d o d e u m a b a s e e m p ír i c a , c e d o s e e s t r u t u r o u n a o b s e rva ç ã o e n o e x p e r i ê n c i a . A evo l u ç ã o d o s s i st e m a s d e n ave g a ç ã o , p e s c a , i m e r s ã o , e tc . , i n t e r l i g o u - s e a o d e s e nvo l v i m e n t o d e u m a s é r i e d e á r e a s d o c o n h e c i m e n t o (té c n i c a , m e c ô n i c a , a str o n o m i a , f ís i c a , m a t e m á t i c a , e t c . ) , q u e t ê m v i n d o a p r o g r e d i r , d a n d o a o h o m e m i n s t r u m e n t o s c a d a v e z m a i s ef i c a z e s n a r eve l a ç ã o d e m u i t o s d o s s e g r e d o s d o o c e a n o e n a a p r o p r i a ç ã o d o s s e u s r e c u r s o s . O d i s c u r s o e x p o s i t iv o d o P av i l h ã o d o Co n h e c i m e n t o d o s M a r e s é c o m p o s t o p o r u m a gra n d e d i v e r s i d a d e d e m e i o s , a r t i c u l a d o s d a f o r m a q u e c o n s i d e r ó m o s m a i s e x p r e ss i v a p a r a a t r a n s m i s s ã o d a s m e n s a g e n s . A s s i m , c o n st r u ím o s u m p e r c u r s o e x p o s i t ivo e m q u e , p a r a a l é m d e u m c o r p o c e n o g r á f i c o e e m s i m e s m o e x p r e s s i vo , u t i l i z a m o s e l e m e n t o s a u d i ovi s u a i s (v íd e o s e d i a p o s i t ivos ) , r e c o r r e m o s a m o d e l o s , m a q u e t a s e e l e m e n t o s d i n ô m i c o s , f a z e m o s r e c o n st i t u i ç õ e s e e x p o m o s, t a m b é m , a l g u m a s p e ç a s or i g i n a i s . N e st e s e n ti d o , p r o p u s e m o - n o s u t i l i z a r n o P av i l h ã o d o Co n h e c i m e n t o d ' os M ar e s t é c n i c a s e x p o s i t i v a s m u i to s i m p l e s , c o m t e c n o l o g i a s d e a p o i o a l t a m e n t e e x p r e s s i va s , a c o m p a n h a d a s d e u m a r e d u z i d a e s e l e c cio n a d a c o l e c ç ã o d e p e ç a s d e a l t ís s i m o v a l o r e m b l e m á t i c o . P E R C U R S O E X P O S I TIV O F!LA S A z o n a d e f i l a s c o n f i g u r a - s e c o m o a p r e ô m b u l o d o p avi l h ã o . P o r q u e s e t r a ta d e u m p o vi l h ã o d e p e r c u r s o l i vr e , o f l u x o d e p ú b l i c o n ã o d ev e r ó s e r i n t e r r o m p i d o p o r o u t r o s m o t i v o s q u e n ã o s ej a m a c a p a c i d a d e d o s d i v e r s o s e s p a ç o s e x p o s i t i v o s e a c o m o d i d a d e d o s p r ó p r i o s v i s i t a n t e s . A e x t e n s ã o d o p er c u r s o q u e p r e c e d e o a c e s s o a o p a vi l h ã o f e z c o m q u e o ú l t i m o s e g m e nto d a s f i l a s Figuro 3'5 - previsor de marés de Lord Kelvin, modelo de 1876. funcionou durante 41 onos elaborando previsões destinados à compilo�õo dos tabelas de marés poro todos os portos portugueses. Lisboa, Instituto Hidrogr6fico. 4 2 f o s s e i n t e rve n c i o n a d o a t r avé s d e u m a a b o r d a g e m a n i m a d a e l eve . A m e n i z o - se a e s p e r a do s v i s i t a n t e s c o m f i l m e s d e a n i m a ç ã o p r oj e c t a d o s em q u at r o m o n i t o r e s d i s t r i b u íd o s a o l o n g o d o a l i n h a m e n t o d o s f i l o s . E s t e s p e q u e n o s f i l m e s a p r e s e n ta m , d e fo r m a h u m o r ís t i c o , t e m o s n a t u r a l m e n t e r e l a c i o n a d o s c o m o m a r - m i t o s , m e d os e l e n d a s . A s s u a s e s t ó r i a s s ã o p r o ta g o n i z a d as p o r u m a p e r s o n a g e m s i m p á t i c o e d ive rt i d o , q u e a c t u o c o m o o g u i o e d e c i fr a d o r d e a l g u m a s d a s h i stó r i a s d o e x p o s i ç ã o e i n t e r p r e t o , s e rv i n d o - s e u n i c a m e n t e d e g es to s e e x p r e s s õ e s , d i ve r sos c e n as q u e r e p re s e n t a m o s e n s a ç ão d e c u r i o s i d a d e e g e n i a l i d a d e , b e m c o m o a i m p o t ê n c i a e o p e q u en e z r e l o t iva m e n te à i m e n s i d ã o d o m a r. E NT R A D A A i m e n s i d ã o d o o c e a n o p r o vo c o u n o s h o m e n s d e t o d a s a s é p o c a s s e n t i m e n t o s d e r e s p e i t o e t e m o r , m o s d e s d e s e m p re o s h o m e n s s e n t i r a m a d e s ej o d e a t r ave s s á - l o . D e f a c t o , d u r a n t e s é c ulos , a m a r f o i u m a b a r r e i r a n a t u r a l , c uj o s á g u a s i n s p i r a v a m d e s c o n f i a n ç a e m e d o . É e s t e e s p a ç o d i f íc i l d e a t r ave s s a r , é e s s a b a r r e i r a q u e g e r a i n q u i e t a ç ã o e e x p e c t a t iva , é e s s e p r o b l e m a c o m q u e o h o m e m s e m p r e s e d e f r o n t o u , q u e a q u i s e t r a d u z c o m r e c u r s o a t e x t u r a s s o n o r a s e a e f e i t o s l u m ín i c o s . A s o n o r i z a ç ã o g l o b a l d o e s p a ç o , q u e m a r c a p r o fu n d a m e n t e t o d o o p e r c u r s o e d i s c u r s o e x p o s i t ivo , c o m e ç o n es t e s e c t o r a c o n d i c i o n a r o e x p e r i ê n c i a d a v i s i t a . C O R R E D O R A p e s a r d o o b s tá c u l o q u e o o c e a n o r e p r e s e n t a p a r a o s s e r e s t e r r e s t r e s , t o d a a v i d a teve o r i g e m n o á g u a . A á g u a é c o n s a n g u ín e o a o h o m e m e a t o d o s o s s e r e s v ivo s . E s t e e s p a ç o , p a r a a l é m d a s t e x t u r a s s o n o r a s , c o n t é m d i a p o s i t i v o s p r oj e c t a d o s e m q u a t r o e c r ã s d i s t i n t o s , q u e m o s t r a m a f o r m a c o m o s e e s t a b e l e c e u m a f o r t e f a m i l i a r i d a d e e n t r e a á g u a e a s m a i s d i v e r s a s f o r m a s d e v i d a n a T e r r a , d o s s e r e s u n i c e l u l a r e s a o s m a i s d e s e nv o l v i d o s . A b a r r e i r a á g u o é , a f i n a l, t r a n sf e ríve l! A p a r t i r d e s t e c o r r e d o r , o p e r c u r s o e x p o s i t i v o e s t r u t u r a - s e p o r q u a t r o s e c t o r e s (S U LCAR , INVES T I G AR, M E RGULHAR e E X P LORAR) , d o i s i n t e r s e c t o r e s (M A G A LHÃES e C H A L L E N G ER) , u m a g r a n d e N AVE e , o c o n c l u i r a v i s i t a , u m e s p a ç o d e r e f l e x ã o f i n a l , a q u e c h a m a m o s A V A N ÇA R . S U L C A R O S O C E A N O S O t e m a a d e s e nvo lv i d o n o p r i m e i r o s e c t o r d o p avi l h ã o é o d e «SULCA R o s OCE A N OS» . A q u i , o o bj e c t ivo é m o s t r a r c o m o o h o m e m " f o i r e s o l ve n d o o s p r o b l e m a s q u e s e l h e c o l o c a r a m p a r a s u p e r a r o s d i f i c u l d a d e s e m s u l c a r o s o c e a n o s . A s r e s p o st a s t r a z i d a s p elo h o m e m à n ave g a ç ã o s ã o d e ín d o l e m u i t o d iv e r s o . E x i s t e u m a e n o r m e va r i e d a d e d e m o d o s d e d e s l o c a ç ã o e d e c o n st r u ç ã o d e e m b o r c a ç õ e s e m u i t a s d a s s o l u ç õ e s a d o p t a d a s m a n t ive r a m - s e a o l o n g o d o s s é c u l o s , s u b s i s t i n d o , n o s n os s o s d i a s , u m a g r a n d e tip o l o g i a d e e m b o r c a ç õ e s p r i m i t i vos q u e c o n t i n u a m a ct u a i s . O s s i s t e m a s d e propu lsão , m an o bra e orie n tação , q u e o h o m e m d e s e nv o lv e u 00 l o n g o d o s t e m p o s , s ã o ess e n c i a i s p o r o s e c o m p r e e n d e r c o m o o evo l u ç ã o d a n a ve g a ç ã o l h e p e r m i t i u tr a n s f o r m a r o P A V I L H à O D O C O N H E C I M E N T O D O S M A R E S t o d o s o s o c e a n o s n u m s ó , p e r m a n e n t e m e n t e s u l c a d o p o r u m a g r a n d e q u a n t i d a d e e va r i e d a d e d e n avi o s . O s c o n t e ú d o s d e ste s e c t o r d i s t r i b u e m - s e , a s s i m , p o r e s t a s t r ê s g r a n d e s á r e a s t e m á t i c a s . P o r q u es t õ e s q u e s e p r e n d e m c o m a s i s te m a t i z a ç ã o d o s p r o g r e ss o s d o h o m e m e m r e l a ç ã o a o t e m o d es te p r i m e i r o s e c t o r , p r o p o r c i o n o - s e a o s v i s i t a n t e s u m c o n t a cto c o m d i s t i n t a s ve r t e n t e s d e s s a evo l u ç ã o : o imp ulsão , a prop uls ão , a m anob ra e o or ientação . E s te s e c t o r c o m e ç a c o m um p a i n e l g r áf i c o, e nvo lve n d o u m a p i r o g a m o ça m b i c a n a , c e d i d o p e l o S o c i e d a d e d e G e o g r a fi a , e q u e , d e i m e d i a t o , n o s d á o i d e i a d a q u i l o q u e f o i d e t e r m i n a n t e e m a r c a n t e n o s e n t i d o d o p r o g r e s s o . A s n o ç õ e s d e flu tu abilidade e imp ulsão , e s s e n c i a i s na r e l a ç ã o h o m e m / á g u o , a t r avés de uma a l u s ã o a A r q u i m e d es , m o st r a m - n o s o r a z ã o p e l o q u a l o s p esa d o s n avi o s f l u t u a m . P a s s a - s e à prop u lsão , e m q u e a n e c e ss i d a d e d e s e m ove r m a i s d e p r e ss a c o n t r i b u i u p a r a a evo l u ç ã o d a s t é c n i c a s , f a z e n d o c o m q u e d a m ã o , p a s s a n d o p e l o r e m o , a ve l a e o h é l i c e , s e c h e g a s s e a o j a c t o . A m an obra m o st ra - n os , p o r s u a ve z , o fu n c i o n a m e n t o d e i n s t r u m e n t o s q u e p e r m i t e m d i r i g i r o s b a r c os - l e m e s e â n c o r a s . N a o rien ta ção r e g i s t a m o s o p r o g r e s s o d a s té c n i c a s q u e p e r m i t i r a m v i aj a r d e n o i t e e l o n g e d a c os t a , s e m v i s i b i l i d a d e , c o m r e c u rs o à s e s t re l a s , a str o l á b i o s e b ú s s o l a s . . . a t é a o s s a t é l i t e s . E m s u m a , n e s t e s e c t o r , o v i s i t a n t e é c o n f r o n t a d o c o m o s p r o g r e ss o s f e i t o s n o s s i s te m a s d e n ave g a ç ã o q u e p e r m i t i r a m 00 h o m e m u m c o n t a c t o c a d a ve z m a i s c ó m o d o , fu n c i o n a l e e f i c a z c o m o e l e m e n t o á g u a . O e s p a ç o é c a ra c t e r i z a d o p o r u m a i n s ta b i l i d a d e q u e l h e é c o n f e r i d a p o r t rês g r a n d e s m o d e l o s d i n â m i c o s e m m a d e i r o , f e r r o e fib r a ( n u m a c l o r o a l u s ã o a o s m a te r i a i s d e c o n s t r u ç ã o ) , c o m m ovi m e n t o s d i s t i n t o s c o n f o r m e s e r e f e r e m à impulsão, manob ra o u prop u lsão . C a d a m o d e l o ,p a r o a l é m d e d i o r a m a s a l u s ivos a o t e m a , c o n t é m u m a r e t r o p r oj e c ç ã o c o m o c o m p l em e nto d a m e n s a g e m . A a b o r d a g e m d o orien tação é f e i t a n u m a c e n o g r a f i a d e c a l o t e c e l e s te e m q u e a s c o n s t e l a ç õ e s s e l i g a m a o s i n str u m e n to s d e o r i e n t a ç ã o ( d e s d e o a s t r o l á b i o e d o s e u s i m i l a r o r i e n t a l - o kamal - a t é à es tr e l o a r t i f i c i a l q u e é o s a t é l i t e a l i g a r - s e a o G PS) a t r avés d e f i b r a s ó p t i c a s . O « Q u a d r a n te c o n S o m i s e r c h i o » , c o m n ó n i o d e P e d r a N u n e s , r é p l i c a d e u m a p e ç a d o M u s e o d i S t o r i a d e l l a S c i e n z a , d e F l o r e n ç a, e x e c u ta d a e c o m p l et a do p e l o C a so l e i t ã o & Irm ã o , p o.ltu a e s t e e s p a ç o c om vá r i o s r é p l i c as d o M u s e u d e M a r i n h o . C o m o c o n t r a p o n t o o e s t a evo l u ç ã o , o v i s i t a n t e é c o n fr o n t a d o , n o f i n a l d o s e c t o r , c om o f acto d e o s m a i s p r i m i t i vos m éto d o s d e n ave g a ç ã o e x i s t i r e m a i n d a n o s n o s sos d i a s - e x e m p l i f i c a m o s c o m u m a j a n g a d a o r i e n t a l d e b a m b u , u m c a i a q u e e s q u i m ó , u m coracle i r l a n d ê s , u m cab alli to e a b a l s a d e P a i o s d o P e r u , q u e n o s f o r a m f a c u l t a d o s , r e s p e ct iva m e n t e , p e l o M u s e u M a r íti m o d e M a c a u e M i s s ã o d e M a c a u , M us e u M a r ít i m o d e Í l h a vo , E m b a i x a d a d e P o r t u g a l n a I r l a n d a e e m b a i x a d a d o P e r u e m P o rtu g a l . O s e n t i d o d o p r o g r e s s o e d o evo l u ç ã o é d a d o p e l a r e p r e s e n t a ç ã o d e u m m o d e l o n ava l u l t ra m o d e r n o , q u e d e i x a u m s u l c o , a t r avés d e u m p a i n e l g r á f i c o , d o s s u c e ss ivos r e c o r d e s d e v e l o c i d a d e . M A G ALHÃE S A l i g a ç ã o e n tr e o s s e c t o r e s 1 e 2 f a z - s e a t ravés d e um e s p a ç o d e h o m e n a g e m a F e r n ã o de M a g a l h ã e s e c o n s u b s ta n c i a - se n a m a r c a ç ã o d a r o t a d e M a g a l h ã e s t r a ç a d a n u m g r a n d e c e n á r i o d o G l o b o , q u e s i m u l a a e sfe r i c i d a d e t e r r e s t r e ( a c o n s tata ç ã o f u n d a m e n t a l d a vi a g e m ) , c o m 17 m d e a l t u r a . J7 Figuro 37 - A g u l h o de m a re a r c o n s t r u íd a e m L i s b o a p o r R.R. & C . l. , q u e e q u i p o u a b i t ó c u l o de um b a c a l h o e i r o d o p r i n cípio d o s é c u l o xx. 4 3 4 4 Figuro 3 9 - Mapo tipo T-O de Santo Isidoro de Sevilha, in Ethimologiorum Ubri Virgin t i , século XIII. Lisboa, Biblioteca Nocional. Representação do mundo no cartografia medie .... al em que o Terra é circundado pelo oceano. Figura 4 0 - Monstro marinho de lucon Johannis Aurigorium, in Spe culum Moritium Super Novigotion Moris Occidenfo/is, 16 1 2. Lisboa I Biblioteca Nocional. I N V ES T I G A R E s t e s e c t o r é d e d i c a d o 00 o c e a n o c o m o p r o p i c i a d o r d a i nve s t i g a ç ã o e e l e m e n to e ss e n c i a l a o c o n h e c i m e n t o d o pla n e t a . V i aj a r fo i g a n h a n d o u m a o u t r a d i m e n s ã o . A vi a g e m m a r ít i m a d e i x o u d e s e r m ov i d a a p e n a s p o r q u e s t õ e s e c o n ó m i c o s e m i l i t a r e s e p ô d e s e r i m p u l s i o n a d a p e l a « s i m p l e s » c u r i o s i d a d e c i e n t íf i c a . . . d e s d e a g e o g r á f i c a à b i o l ó g i c a . C o p a z d e n a ve g a r , o h o m e m s u l c o r á t o d o o o c e a n o , d e s c o b r i n d o a s u a f o r m a fís i c a e , c o n s e q u e n t e m e n t e , a f o r m a f ís i c a d o p r ó p r i o p l a n e t a . O t e m a c e n t r a l é , a s s i m , a e x p l o r a ç ã o f ís i c a e b i o l ó g i c a d o o c e a n o . A e x p l o r a ç ã o g e o g r á f i c a d o o c e a n o p e r m i t i u a o h o m e m c o m p l e t a r o m a p a d a T e r r a q u e , p r o g r e s s iv a m e n t e , f o i c a r t o g r a fa n d o . C o m o c o n t r a p o n t o a o s c o n h e c i m e n t o s g e o g r á f i c o s a c t u a i s , i n c l u e m - s e r e f e r ê n c i a s à evo l u ç ã o d o m u n d o c o n h e c i d o d e s d e o s t e m p o s m a i s r e m o t o s e à f o rmo c o m o f o i s e n d o a p r o p r i a d o p e l o s n a t u r a l i s t a s . A vi a g e m d e e x p l o r a ç ã o g a n h a u m a e x p r e s s ã o c a d a v e z m a i s a c e n t u a d a a p a r t i r d o s é c u l o XVI I I - d e s d e Co o k a D a rwi n . . . e , d e H u m b o l d t a S c o t t , o o c e a n o v a i d e s c o b r i r - s e e m t o d o a s u o l a t i t u d e e r eve l a r m u i t o s d o s s e g r e d o s d a vi d a . O s p r ó p r i o s f e n ó m e n o s d i n â m i c o s t r a n s f o r m a m o m a r e m o bj e c t o d e e s t u d o l a b o r a t o r i a l , s e n d o N ewt o n , n e s t e c a m p o , u m ve r d a d e i r o p r e c u r s o r . E s t e s e c t o r c o m e ç a c o m u m f i l m e p r oj e c ta d o num a grande tela, que introduz o vi s i t a n t e n o t e m a q u e , p o r s u a v e z , s e d e s e nvo lve n u m c e n á r i o d e p l a n i s fé r i o e m q u e o t r a t a m e n t o l u m ín i c o n o s d á , em c i n c o m i n u t o s , u m a s e q u ê n c i a d e d i a e n o i t e . É u m e s p a ç o c a r t o g r a f a d o , c o m m a p as c o m o o s d e Fra Mauro, Martel lus o u Cantino , e m q u e o m u n d o s e v a i r eve l a n d o c o m u m r i g o r s e m p r e m a i o r e e m q u e se p as s a d o s m o nst r o s m e d i eva i s , a q u i r e p r e s e n t a d o s at r avés d e e s c u l t u r a s e x p o st a s n a c e n o g r a f i a , à p r e c i s ã o d a s o b s e rva ç õ e s p r o p i c i a d a s pelas v i a g e n s d e Darwin (Be agle) e d e C h a r l e s Th o m p s o n (Challe ng er) . As c o r r e n t e s , v e n t o s , t e m p esta d e s . . . e m a r é s d e s e nvo lve m - se n um e s p a ç o q u e c u l m i n a c om o l a b o r a t ó r i o o s c i l a n t e d o Ch all enger e q u e e st a b e l e c e a l i g a ç ã o c o m o t e m a s e g u i n t e . E n t r e ta n t o , u m o u t ro m o d e l o d i n â m i c o , c o m u m c o nj u n t o d e r o t a s , l eva - n o s , p e l a s s i l h u e tas e m b l e m á t i c a s de c i d a d e s p o r o n d e p a ssa m o s , a p e r c o r r e r u m m u n d o p e r m a n e n t e m e n t e s u l c a d o p o r n av i o s . A p r e s e n t a m - s e , n e s t e e s p a ç o , a l g u m a s p e ç a s - o p r ev i s o r d e m a r é s , d e L o r d K e l v i n , p e r te n c e n t e a o I n s t i t u t o H i d rográfico , um quad rante e u m a e s fe r a a r m i l a r , a m b o s d e G e o r g e A d a m s ( s é c u l o XVI I I ) , p r o p r i e d a d e d o O b s e rva tó r i o A str o n ó m i c o o P A V I L H à O D O C O N H E C I M E N T O D O S M A R E S d a U n ive rs i d a d e d e C o i m b r a - q u e f o r am u s a d a s p a r a aj u d a r a d e c i f rar m u i t o s d o s p ro b l e m a s t e ó r i c o s q u e s e c o l o c a r a m . U m m o rp h ing s o b re a evo l u ç ã o c a r t o g r áf i c o , u m fi l m e s o b r e o s f e n ó m e n o s d i n â m i c o s d o o c e a n o e o u tr o s o b r e o evo l u ç ã o d o c o n h e c i m e n to p r o p o r c i o n a d o p e l o s vi a g e n s s ã o o u t r o s d o s e l e m e n t o s e x p os i t ivos q u e e n c o n t r a m o s n e ste s e c t o r q u e a c a b a po r d e i x a r ao v i s i t a n t e a i m a g e m d e u m m u n d o d ive rso , d e u m m u n d o p l u r a l , d e u m m u n d o p o l i c r o m o e d e u m m u n d o c o m p l e x o . C H A L L E N G E R Q u a n d o , p o r v o l t a d e 1 860 , f o r a m c o l o c a d o s o s p r i m e i r o s c a b o s s u b m a r i n o s n o A t l â n t i c o , d e p a r o u - s e a o h o m e m u m g r a n d e p r o b l e m a : o o c e a n o e r a m a i s f u n d o d o q u e s e e stava à e s p e r o . A e x p e d i ç ã o d o Ch all e nge r , q u e c o m e ç a r i a d o z e a n o s m a i s t a r d e e v i r i a o s e r c o ns i d e r a d a a p r i m e i r a e x p e d i ç ã o o c e a n o g r á f i c a d e s e m p r e , t e r i a c o m o u m a d a s s u a s m i s s õ e s r e s o l v e r e s t e m i s t é r i o , m a r c a n d o o i n í c i o d a d e s c o b e r t a c i e n t íf i c o d o f u n d o d o o c e a n o . O c e n á r i o r e p r e s e nto u m a m a q u et a d o r e l evo d o fu n d o d o m a r , em q u e e s t ã o r e p r e s e n t a d a s a l g u m a s d a s 36 2 esta ç õ e s d e s o n d a g e n s e f e c tu a d o s d u ra n t e a e x p e d i ç ã o , a s s i m c o m o i n fo r m a ç õ e s c o l h i d a s n a p r ó p r i a e x p e d i ç ã o . M E R G U L H A R O f a s c ín i o d e p e n e t r a r o a z u l p r o f u n d o d e s d e s e m p re p ovo o u o i m a g i n a ç ã o d o h o m e m . A l g u n s p ovos c o n t a m e n t r e o s s e u s c o s t u m e s o d e m e r g u l h a r n o f u n d o d o o c e a n o , p r i n c i p a l m e n t e p a ra r e c o l h e r c o r a i s , o s t r a s , b ú z i o s , e tc . , p o r n e c e s s i d a d e o u s i m p l e s p r o z e r . T o d os e s t e s u s o s p u s e r a m e m ev i d ê n c i a o d i f i c u l d a d e d e ve n c e r o s l i m i t e s f ís i c o s 00 c o n h e c i m e n to do fu n d o d o o c e a n o e c o nverte r a m o b u s c o d e s o l u ç õ e s t é c n i c o s n u m a o b s e s s ã o , d u r a n t e s é c u l o s , d e c i e n t i s t a s , e n g e n h e i r o s e o u t r o s i nvest i g a d o r e s . E s te s e c t o r a p r e s e.n t a o l o n g o , a p a i x o n a nte e c o n t u r b a d o p r o c e s�o de d e s c o b e rt o , a b o r d a n d o o m e r g u l h o e m a p n e i a , p r e s s ã o a t m o s f é r i c a e e q u i p r e s sã Q', a s s i m c o m o a evo l u ç ã o e d e s e nvo lv i m e n t o s t e c n o l ó g i c o s a s s o c i a d o s a e s te f e n ó m e n o . P a r a p e r m a n e c e r m o s u n s i n s t a n t e s s u b m e r s o s n a á g u a t e m o s d e c o n t e r o r e s p i r a ç ã o . A n o s s o f i s i o l o g i a n ã o e s t á a d a p t a d a a o m e i o l íq u i d o ( p e n s e m o s , p o r e x e m p l o , q u e u m c o r p o a c e m m e t ros d e p r o fu n d i d a d e s e r e d u z e m u m t e r ç o d o s e u vo l u m e) e m u i to m e n o s à s c o n d i ç õ e s e x t r e m a s d o fu n d o d o o c e a n o . N o e n t a n t o , o h o m e m a t i n g e a c t u a l m e n te p r o fu n d i d a d e s q u e a t é h ó a l g u n s a n o s p a r e c e r i a m i m p e n s áv e i s . O s s i s t e m a s d e i m e r s ã o n o m a r - r e p r o d u z i n d o a s c o n d i ç õ e s d a s u p e rf í c i e e m p r o f u n d i d a d e (s u b m a r i n o s , e s c a f a n d r o s r íg i d o s , b a t ís c a f o s , / Figuro 4 1 - Subma rino Noutitus. Modelo de sub marino con s t ru ído em 1 8 0 0 , por Ful ton, que incor porava elementos que levaram 00 desenvolvimen to dos subme r s ív ei s . 4 5 4 6 Figura 4 3 - A p a r e l h o 6 p t ico i n s t a l a d o n o F a rol de S i n e s , em 1 9 1 5 . com funcion a m e n to o i n c a n d e s c ê n c i a pelo vapor de pe t r ó l e o e rotação por m e c a n i smo d e relojoari a , con s t ruído e m F r a n ç a p o r B . B . T . . O s e u a lcance l uminoso m é d io era de 3 0 m i l h o s . E m J a n e i r o d e 1 9 5 0 foi e lect ri ficado , funcionando t a m b é m como o e romorít imo a t r a v é s da i n s t a l a çã o d e p a i n é i s , f i c a n d o com o a l cance l u m i noso de 4 2 m i l h a s . foi r e t i ra d o o 10 de J a n e iro d e 1 9 9 3 , em v i rt u d e da e l eva ção da torre do fora l . P a ç o d ' A rc o s , D ir e c ç õo de f a r ó i s . et c . , à p r e s s ã o a t m o s f é r i c a ) ou a d a p t a n d o - s e à s c o n d i ç õ e s d e vi d a e m p r o fu n d i d a d e (e s c a f a n d r o s t i p o « p é - d e - c h u m b o » , e s c a fa n d r o s a u t ó n o m o s , s i n o s d e m e r g u l h o e o u t r o s a p a r e l h o s d e e q u i p r e s s õo ) - s ã o o s t e m o s e x p o s i t ivos d es t e s e c t o r q u e va i t e r n o T e a t ro V i r t u a l o s e u m o t ivo c e n t r a l c o m o m e i o e x p os i t ivo . A q u i , o t r a t a m e n t o c e n o g r á f i c o p r o c u ra t r a n s m i t i r a i m p r e s s ã o d e q u e s e e s t á o m e r g u l h a r . N u m c o r p o c e n t r a l , a t r a v é s d e u m t e a t r o v i r t u a l , « c o n t a m - s e » c i n c o h i s t ó r i a s m a r c a n t e s d o evo l u ç ã o d o p r o c e s s o d e m e r g u l h o . A o l o n g o d o s a l a e n c o n t r a m - s e e l e m e n t o s d i s p e r s o s , c o m o u m e s c a f a n d r o p e r t e n c e n t e a o P o r t o d e L e i x õ e s , q u e é o m a i s a n t i g o d e v á r i a s g e r a ç õ e s a q u i r e p r e s e n t a d o s p o r u m e q u i p a m e n t o d a e q u i p o Co u s t e o u e o Hydra VI I I ( c e d i d o p o r M a p r o / Co m e x ) ; m o d e l o s d e s u b m a r i n o s c o m o o A lvin e o Trie s t e ; o Ch i en P l o n g e u r e o u t r o s p e ç a s d a F u n d a ç ã o R e b i k o f f - N i g g e l e r , d o s A ç o r e s , n u m a m b i e n t e d e f u n d o s m a r i n h o s . O s u b m a r i n o r u s s o Drzwieck n � 3 , d e 1 6 6 1 , p e r t e n c e n t e a o M u s e u N av a l C e n t r a l d e S a m p e t e r s b u r g o , a p r e s e n t a - s e c o m o u m a i m p o r t a n t e p e ç a q u e m a r c o o e s f o r ç o d o h o m e m n a c o n q u i s t a d a m o b i l i d a d e n o s e i o d a s á g u a s . E X P L O R A R O o c e a n o t e m vi n d o d e s d e s e m p r e a s e r u t i l i z a d o e e x p l o r a d o p e l o h o m e m , q u e d e p e n d e d e l e p a r a s o b r evive r . A o c u p a ç ã o d o s z o n a s l i t o r a i s e o •• u t i l i z a ç ã o d o m a r c o m o e s p a ç o est r a té g i c o d e c o m é r c i o e c o m u n i c a ç ã o a c o nt e c e r a m a o l o n g o d e t o d a a h i s t ó r i a e é i m p o r t a n t e q u e t e n h a m os p l e n a c o n s c i ê n c i a d i s s o . O t e m a c e n tr a l d e ste s e c to r - a e x p l o r a ç ã o d o m a r - i n c l u i n ã o s ó a e x p l o r a ç ã o d e r e c u r so s a l i m en ta r e s e m i n e r a i s , m as ta m b é m o ut r o s u sos q u e o h o m e m fa z d o o c e a n o . A s c o m u n i c a ç õ e s , a p e s c o , a s a l i n i c u l t u r a o u a a q u a c u l tu r a s ã o a l g u m a s d as m a i s i m p o rt
Compartilhar